Қазақ киносын түп-тамырымен танитын және ол жайлы бәрін білетін бір тұлға болса, ол – Гүлнар Әбікеева. Жетекші отандық кинотанушы, өнертану докторы, Қазақстан киносыншылары қауымдастығының президенті, Қазақстан және Орталық Азия кинематографиясы туралы он екі кітаптың және топтама жинақтарда, альманахтарда, журналдарда, интернет-порталдарда үзбей жарияланатын жүздеген мақаланың авторы, Кино саласындағы баспасөз өкілдері халықаралық қауымдастығының (ФИПРЕССИ) және Азия киносын ілгерілету ұйымының (НЕТПАК) мүшесі, көптеген халықаралық кинофестивальдің қазылар алқасының мүшесі. 2005 жылдан бастап оның кәсіби тағдыры «Еуразия» кинофестивалімен қатар өріліп келеді – өткен кинофестивальдердің көпшілігінде ол арт-директор міндетін атқарды. Ал биыл XVI «Еуразия» ХКФ бағдарламалық директоры ретінде бірнеше сауалымызға жауап берді.
– Гүлнар Ойратқызы, пандемияға байланысты екі жылдық үзілістен кейін қайта оралған «Еуразия» кинофестивалінің жаңалықтары туралы әңгімелесеңіз...
– Кинофестивальді екі жыл қатарынан өткізе алмағанымызға іштей қиналып жүретін едік. Ауқымды шараның үлкен мерзімде үзіліс алуы өте өткір мәселе. Егер биыл «Еуразия» өткізілмесе, әлем мәдени кеңістігіндегі біздің орнымыз ойсырап қалар еді. «Еуразия» – аймақтың жетекші фестивалі. Ендеше, жиырма жыл бойы орасан зор еңбекпен жиналған мәртебені сақтағанымыз, әлемге қызықты болудың жолдарын іздегеніміз жөн. Бастысы, біздің кино туралы мүмкіндігінше көбірек айтып, жаһандық деңгейдегі насихатын жүргізуден жалықпауымыз керек. Біздің кинофестивальдің мақсаты да, міндеті де осы.
– «Еуразия» кинофестивалі 16-рет өткізілгелі отыр. Бұл мерейтой болмаса да, белгілі бір мағынада маңызды күн: осы жастағы адам жеке куәлік алады, егер қаласа, төлқұжат пен жүргізуші куәлігінің де иесі бола алады. Яғни ол кәмелетке толу жолындағы бірінші кезең. Осындай кезеңді артқа тастаған «Еуразия» сияқты кинофестивальдің пайда болуы қазақ киносына қандай пайда әкелді?
– Кинофестиваль шымылдығы 1998 жылы түрілді, осы уақыт аралығында «Еуразия» дәстүрінде өскен қазақстандық кинематографистердің тұтас бір буыны қалыптасты. Оларды «Еуразия буыны» деп атасақ та жарасады. Егер 2000-жылдардың басындағы фестивальдерде «Қарқынды дамып келе жатқан қазақ киносы» бағдарламасы болса, бүгінде Қазақстан кинематографиясы жоғары деңгейге жетіп, біз фестивальге жеке ұлттық конкурсты енгіздік. Онда халықаралық кинофестивальдерге қатысқан және жеңген фильмдер де, кең аудиторияда сәтті шыққан картиналар да тартысқа түседі. Қазақстан киносының бүгінде әлемнің барлық ірі кинофестивалінде көрсетілуі таңғаларлық емес пе! 2022 жылы Берлиндегі кинофестивальдің Generation бағдарламасында Фархат Шәріповтың «Схема» картинасы жеңіске жетті, Венецияда Әділхан Ержановтың «Голиаф» және Эльдар Шибановтың «Тау пиязы», Токиода Дәрежан Өмірбаевтың «Ақын» және Эмир Байғазиннің «Өмір» фильмдері көрсетілді. Және бұл толық тізім емес. Қазақстанда да әлемдік бәсекеге қабілетті кино түсіретін уақыт әлдеқашан жетті. Біздің ұлттық байқауымызға көпшілік қауым әлі қызыға қарайтын болады.
– «Еуразия» фестивалі жыл сайын дамып, жаңа қырынан танылып келеді. Жаңа фестиваль бұрынғылардан қалай ерекшеленеді және ұйымдастырушылардың қатысушылар мен қонақтарға әзірлеген тосынсыйлары бар ма?
– Биылғы «Еуразия» кинофестивалінің өткен шаралардан басты айырмашылығы – ұлттық байқау өтетінін атап өттім. Бұл бағдарлама көптеген кинофестивальде, мысалы, Грекияда бұрыннан бар. Көрермендер халықаралық байқауды тамашалап қана қоймай, ұлттық байқаудың нәтижелерін күтеді, бұл кез келген кинофестивальдің мерейін екі есе арттырады.
– Әлемдік жұлдыздар фестивальге келетінін растады ма, қандай да бір маңызды тұсаукесерлер бола ма?
– Жұлдыздардың келу-келмеуі, әдеттегідей, фестиваль ашылатын уақыт қарсаңында белгілі болады. Аустралияда жақында ғана «Азия Оскарын» жеңіп алған картинаның біздің фестивальде көрсетілетінін нақты айта аламын. Бұл – Ақтан Арым Кубаттың «Есімде» фильмі. Сондай-ақ Венеция мен Каннда жүлдегер атанған еуропалық және азиялық жұмыстарды таныстыратын қонақтар да келеді деп отырмыз.
– Егер «фестивальдің ішінде фестиваль» өткізілсе, яғни «Еуразия» байқауына қатысқан ең жақсы фильмдер таңдалатын болса, ал сіз қазылар алқасының мүшесі болсаңыз, «ТОП-10» тізімі сіздің жеке көзқарасыңызбен қалай түзілген болар еді?
– Мен оннан бірге дейін тізіп көрсетпей-ақ қояйын, тек сүйікті кинокартиналарымды атап өтейін: Ақтан Арым Кубаттың «Бешкемпир» (Қырғызстан), Мохаммад Расулофтың «Темір арал» (Иран), Томас Винтербергтің «Аңшылық» (Дания), Серік Апрымовтың «Бауыр» (Қазақстан), Ким Ки Дуктың «Керілген адырна» (Оңтүстік Корея), Нана Эквтимишвилидің «Гүлденуде» (Грузия), Ерлан Нұрмұхамбетовтің «Көктемнің алғашқы нөсері» (Қазақстан), Гела Баблуанидің «Он үш» (Грузия), Юсуп Разыковтің «Гастарбайтер» (Өзбекстан), Сергей Дворцевойдың «Қызғалдақ» (Қазақстан) фильмдері. Бұл фильмдерде киноға қойылатын басты талап: көркемдік, санаға қозғау салатын жаңалық, терең ой бар.
– Биылғы жылы кино әлеміндегі беделді фестивальдердің біразы дүркіреп өтті, соның ішінде Канн, Венеция, Берлин фестивальдерінің дүбірі әлі құлағымызда. Пандемия жылдарында, мысалы, Венециядағы фестиваль кейінге шегерілмеді, ал Канн фестивалін бір рет – 2020 жылы өткізуден бас тартты. Сіздің ойыңызша, жер шарының басты кинофорумдары «Еуразия» өткізілмеген соңғы екі жыл уақыт аралығында қандай үрдістерді анықтады?
– Жалпы, пандемия киноға айтарлықтай әсер етті – үрдістер (мысалы, артхаус) пессимистік сипатқа ие болды. Биыл мен Карловы Вары кинофестивалінің қазылар алқасының мүшесі болдым және ұсынылған жұмыстардың қаншалықты депрессивті екеніне таңғалдым. Бір жағынан, бұл түсінікті де. Әлем халқы үйлерінде қамалып, оқшау өмірдің шектеуіне тап болды. Екінші жағынан, маған энергия жинақталуы керек сияқты көрінді, сонда ғана кино бұл түнекті өз «жарығымен» жарып шыға алады. Әзірге ондай ешнәрсе байқалмады, алда не болатынын көрейік.
– Қазір халықаралық кинофестивальдер тек ерекше қойылым мен арнайы эффектілер арқылы өзіне назар аудартатын коммерциялық кино теңізінен авторлық фильмдерді құтқаратын маңызды орынға айналды. Көптеген сарапшы «алдағы уақытта кино жоғары өнер ретінде кинотеатрдан кетіп, өз орнын тек теледидар мен Интернетте сақтайды» деген тұжырым білдіруде. Жалпы, көрерменнің, егер мүмкін болса, «жалпыға ортақ емес» фильмдерге деген қызығушылығын қалай жандандыруға болады немесе бұл тек риторикалық сұрақ па?
– Бүгінде барлығы дерлік Интернет немесе стриминг алаңдар арқылы қол жетімді болғандықтан, фестивальдер, ең алдымен, бағыт-бағдар берушінің міндетін атқарады. Осының нәтижесінде көрермен тек ойын-сауық бағытынан бөлек шынайы өмір мен өзіндік кино тілі бар туындыларды таниды. Осы қағида бойынша біз интеллектуалды, сапалы, ойластырылған, жан мен жүрекке әсер ететін киноны ұсына отырып, өз бағдарламамызды құрамыз.
– Сіз қазақ киносының бүгінгі жай-күйі туралы әңгіме қозғадыңыз. Соңғы уақытта тағы қандай қызықты фильмдер шықты және халықаралық кинематографиялық қоғамдастық пен ынтымақтастық қалай дамып келеді, бірлесіп шығарылатын жаңа жобалар бар ма?
– Қазір біздің көз алдымыздағы қазақ киносы бұрын-соңды болмаған өрлеу үстінде. Өкінішке қарай, бұл жоғары сапалы кино кинопрокатта көрінбейді. Себебі прокаттаушылар ойын-сауыққа бағытталған, орташа сападағы фильмдерге көп назар аударады. Сондықтан «Еуразия» кинофестивалі көрермендерді, шетелдік журналистер мен кинофестивальге фильм іріктеушілерді қазақ киносының негізгі жетістіктерімен таныстыруды өз міндетіне алады. Көптеген мысал бар. Сәбит Құрманбековтің «Боран» картинасы – патриотизм мен геосаясат туралы байыпты ойды жеткізеді. Дархан Төлегеновтің «Ағалар» картинасы – библиялық астарлы әңгімемен шектесетін әлеуметтік драма. Фархад Шәріповтің «Схемасы» – жастар арасындағы жезөкшелік мәселесін көтеретін психологиялық туынды. Әділхан Ержановтың «Оқу іздеген Адемока» фильмі білім адамның еркіндігі мен тәуелсіздігіне қалай әсер ететінін баяндайды. Жалпы, қазақстандық кино, меніңше, әлемдік кинофестивальдерге лайықты ұсынылып отыр және өте жоғары беделге ие. Бірақ ко-өнімдер, яғни шығармашылық одақтастықтан туған бірлескен жобалар әлі де жеткіліксіз, бұл да «Еуразияның» қалыптасқан үрдісінде үзіліс болып, екі жыл бойы өткізілмеуінің салдары.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Egemen Qazaqstan»
АЛМАТЫ