Айымдар аманатына адалдық

Сөз өнерінің тынысын тыным­сыз ізденісімен, талмас еңбекқор­лы­ғымен кеңейтіп келе жатқан Шәр­­бану Қонақбайқызы қазақ жур­налистикасы мен көркем проза­­сы саласына аз еңбек сіңірген жоқ.

Шәрбану Бейсенова – Шығыс Қа­зақ­стан облысына қарасты Ұлан ау­данының түлегі. Қазақ тіл білімінің қара нары Сәрсен Аман­жолов, қазақтың қаһарман ұлда­ры Төлеген Тоқтаров пен Қасым Қайсенов, әдебиеттанудың көрнекті өкілі Зәки Ахметов дүние­ге келген топырақта Шәрбанудай қаламгер қыздың да кіндігі кесіл­ген. Еңбек жолын журналист ретінде бастап, өз жазбаларында әу бастан-ақ нәзік жанды әйел тағдырын қаузаған қаламгердің көркем проза жанрындағы туындылары да әдебиетші қауымның назарын бірден аударды.

Еңбек жолын республикалық «Мәде­ниет және тұрмыс» (қазіргі «Парасат») журналында бастап, «Қазақстан әйел­дері» журналында адамгершілік тәрбие бөлімінің меңгерушісі болып ұзақ жылдар қызмет етті. 1998-2005 жылдар аралығында Мәдениет және ақпарат министрлігінде баспа ісі департаментінің бас маманы, «Қазақ әдебиеті» газетінің «Кітап әлемі» қосымшасының редакторы қызметін атқарып, мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптарды насихаттау саласында да белсенді жұмыс атқарды.

Шәрбану Бейсенова көркем аударма саласында да өз талантын танытқан жазушы. Ол «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша әлем әдебиеті үлгілерінің қазақ тіліне аударылуына атсалысты. Латын-америкалық жазушы Жорж Амадудың «Құм жағалаудың капитандары» романын, неміс жазушысы әрі драматургі Вольв­ганг Борхерттің «Жабық есік алдындағы жалғыз» атты пьесасы мен «Нысанаға тігілген бастар», «Осы сейсенбіде», «Ас үйдегі сағат», «Жібектің қиығы», т.б көптеген әңгімесін, армян, латыш, эстон, әзербайжан, украин қаламгерлерінің шығармаларын қазақ тіліне аударды.

Көркем проза мен журналис­тика жүгін қатар арқалаған жал­ғыз өзі болмаса да осы бір екі саланың салмағын барынша те­рең сезініп, салиқалы сабыр, пара­сатты пайыммен көтеріп келе жатқан жазушының туабіт­ті қабілетіне ізденімпаздығы, еңбек­қорлығы қосылып, қазақ әдебиетінің керегесін әйел-ана, әйел-қайраткер, әйел-әмірші, әйел-жар образдарымен кеңейтті.

Ш.Бейсенованың ұлт тарихын­дағы қайраткер арулар туралы көркем баяндарының бастауын­да тұрған «Сүзгенің соңғы күндері» (екінші атауы «Сүзге-дастан») атты хикаят. Повестің басты кейіп­кері – Сүзге ханым.

Сүзге ханым кім еді? Оның есімі не себепті ел жадында сақ­талып қалды? Жазушы бұл сауалдың жауабын тарихи шын­дықты көркем кеңістікте жаңғырта отырып беруді мақсат етеді. Сүзге – ұлт азаттығы жолында құрбан болған қайсар да парасатты ару. Сүзге ханым жайлы сөз оның құдай қосқан қосағы, Сібір ханы Көшімнің тағдырымен тікелей байланысты. Олай дейтініміз, Сүз­гені сол уақыт түсінігіне қара­ма-қайшы, мұсылмандыққа жат әрекетке баруға, яғни өзін өзі мерт қылуға мәжбүрлеген жайт Көшім­нің Ресей патшалығы отаршы­ларынан жеңілуі себепті орын алған еді.

ХVІ ғасырда Алтын Орда мем­лекеті ыдырағаннан кейін Сібір­дің оңтүстік және қазіргі Қа­зақстан аймағының Солтүстік аудандарының жерін қамти Есіл, Ертіс, Тобыл өзендерінің арасын еркін жайлап, құлашын кең жайған Сібір хандығы құрылғаны тарихтан белгілі. Оны Шыңғыстың қаһарман ұлы Жошының ұрпағы – айбары мен атағы алысқа жеткен Көшім хан билеген.

Сібір хандығының орталығы – бүгінгі Тобыл қаласына жақын Тобыл өзенінің Ертіске құяр саға­сына орналасқан Ескер қаласы. Ол ескі (байырғы жұрт) жер деген ұғымды білдірсе керек. Бұл қаланың көне жұртының бір жағы әлі күнге сақталған деседі. Екінші жартысын арынды, асау Ертістің суы шайып, алып кеткен сияқты. Қаланың сақталған бөлігіндегі көне тас қабырғалардың бекем­дігінен, көне жұртты қоршай терең қазылған орлар мен тұрғызылған қорғандардан Сібір хандығының өз заманында күшті мемлекет болғаны байқалады. Ал оның орталығы болған Ескер қаласы бүкіл Сібірдің мәдени-сауда орта­лығы саналғаны анық.

Өз заманында қалыптасқан үрдіспен Көшім хан да көп әйел алған адам. Оны орыс жылнама­шылары да жазып кеткен. Он жеті ұлы, он шақты қызы, көпте­ген немере-шөбересі болған. Әйелдерінің арасында қазақтан басқа, татар, ноғай, өзбек, қалмақ, башқұрт, ханты қыздары да бар екен. Көшім ханның басқа әйел­дері туралы дерек жоқтың қасы. Тек Сүзге ханымға байланысты аңыз ел аузында әлі күнге дейін сақталған. Шәрбану Бейсенованың «Сүзгенің соңғы күндері» хикаятына арқау болған ел аузында сақталып, жадымызда жатталып келген сол аңыздың оқиғасы.

Сүзге Есіл бойында ғұмыр кешкен қазақ сұлтандарының бірінің қызы екен. Көшім ханға ақылымен, парасатымен сыйлы болған жас ханым өз қалауымен үлкен ордадан бөлек тұруға ханнан мұрсат алады. Сөйтіп, бүгінгі Тобыл қаласынан бес-алты шақырым жерде Ертіс өзенінің кілт бұрылыс иірімінде бір биік шоқы басына өзіне арнап жай салдырады. Басында шағын қорған болып салынғанымен, ол ұлғая келе қалаға айналады. Осы көне қала орны әлі күнге дейін сақталған. Оны жергілікті жұрт «Сүзге-тұра» деп атайды. «Тұра» сөзі көне мағынада кент, шаһар деген ұғымды білдіреді. «Тұрақ» деген өзімізге түсінікті сөздің бір қолданысы ертеректе осылай болған болар... Сол ара­да кезінде Сүзге ханымның қаласы қоныс тепкен. Қала өзен­нің кілт бұрылысына таяу орна­лас­қандықтан, екі жағынан да биік жарқабақты Ертіске тіреліп тұрған. Қалған екі жағынан терең ор қазылып, қоршалған. Қорған осылай жан-жағынан қоршалып, мұнараларына берік сақшы қойы­лады. Қала орталығындағы ханымның қамалы жұмақтан бір кем емес делінеді аңыз-жырларда. Бізге жеткен аңызда хан мен жас ханымның бейбіт өмірі жайлы емес, Сібір хандығы құлаған кездегі Сүзге ханымның әрекеті мен тағдыр талайы туралы сыр шертілер еді... Міне, жазушы қаламынан туған көркем баянға осы оқиға желісі арқау болған. Терең психологизм мен нәзік лиризм шебер үндескен бұл хикаяттың сахна мен кино өнеріне сұранып тұрған дүние екенін айта кеткен жөн болар.

Тарих қойнауынан сыр іздеп, ел басына күн туған сын сағатта өз басын қатерге тіккен аяулы арулардың тағы біреуі әрі бірегейі – Сүйінбике-ханбике.

Қаламгер Бейсенова қазақ хандығының ыдырап, өзге елге бодан болуының басы сайын даланы еркін жайлаған бабаларымызды екі қабырғадан қысып, қыспаққа түсірген бас­қыншылардың Қазан хандығы мен Сібір хандығының құлатуы деп біледі. Қазақ ханды­ғына көз алартқан қара ниетке бұл екі хандық үлкен кедергі еді. Осы екі үлкен хандықтың құлауы басқыншылардың қазақ даласына кіруіне жол ашты...

Көшім хан билеген Сібір хан­дығында Сүзге сынды күрес­кер ару шейіт болса, Қазан хан­ды­ғының билігін жауға бермеу үшін аянбай күрескен Сүйінбике ару да шейіт кетті. Әу бастан шығармашылығының алтын өзегіне әйел тағдырын арқау ет­кен жазушы сол қаһарман ару­лардың көркем әрі деректі бейнесін ұрпақпен қауыштыруды өзінің міндеті деп түсінді. Сөйтіп, Сүзгенің көркем бейнесін сомдаса, Сүйінбикенің тарихи-деректі тұлғасын қазақ оқырманының санасында қалыптастырды. Сүйінбике мен Сүзгені «азаттықтың алғашқы құрбандары» деп бағалап, олардың ісін бүгінгі ұрпаққа үлгі етті.

2012 жылдың қыркүйек айын­да Шәрбану апайымыздың бас­тауымен Қазан қаласына сапар шектік. Мақсат – қалыңдық болып ұзатылып барып, кейін қадір тұтар ханбикесіне айналған Сүйінбикедей қайсар арудың елі мен жерін көру, рухына тағ­зым ету еді... Қазан татарлары хан­бикелерінің рухына әлі күнге тәу етеді, ертегінің ерекше кейіпкеріндей қастерлейді. Тіпті іздеуші болып барған бізден «қызғанып» та қалғандары бар... «Ау, ұзатылып келген біздің қыз. Ата сойы әйгілі Едіге деген ер еді», деп уәж айтқан Шәр­бану апайымызға келіскілері кел­мей біраз бұртаңдады. Бұл – Сүйінбикедей сүйікті аруға де­ген тұтастай бір елдің шексіз сүйіс­пеншілігі еді... Осы сапарда Шәрбану апай татардың белгілі жазушысы, Сүйінбике туралы роман жазған Рабит Батулламен кездесіп, сұхбат жүргізді, белгілі ғалым Фатих Урманчымен жүздесті, архивте, кітапханаларда болып, тарихи мәліметтермен танысты. Ел аузында айтылатын Сүйінбикенің бәйіттерінің сырына үңілді. «Сүйінбике» журналының редакциясында болып, татар жұртының қаһарман аруға деген ерекше ілтипатын көрді. Сүйінбикенің орманы бар еді деп, орнын іздеді. Сүйінбике мұнарасына келіп, рухымен сырласты... Ақ Кремльдің ішінде, Ханбике мұнарасының іргесіндегі құлпытасқа есімдері қашалған жеті ханның рухына тәу етті. Нәтижесінде «Ұлы дала арулары» жобасын қолға алып, осы серияның алғашқы кітабы «Сүйінбике» дүниеге келді... Онымен тоқталмады, Астана көшелерінің бірін Сүйінбикенің атымен атауды сұрап, тиісті орындарға өтініш жолдады. Бұл өтініші қолдау тауып, Астана қаласындағы Family Village коттедж қалашығының бір көшесіне Сүйінбике есімі берілді. Көшенің ашылу салтанатына Татарстан Республикасының Президенті Рустам Минниханов қатысып, қаламгерге ризашылығын білдіріп, гүл шоқтарын табыс етті...

Шәрбану Бейсенованың әйел тағдырын арқау еткен тағы бір хикаяты – «Бір махаббат баяны». Бұл повесте жазушы кешегі кеңестік саясаттың қысымын көріп, қуғынға түскен, сөйтіп ауыр да азапты күндерді басынан кешірген отбасының тағдырын баян еткен. «Халық жауы» деген қара таңбаны жазықсыздан жазықсыз мойнына іліп, Сібірдің түкпіріне жер аударылған жарының соңынан барып, жанына демеу болған Марғуа атты әйелдің тағдыр-талайы суреттелген. Ерінің алдындағы жұбайлық парызын шынайы махаббатымен өтеген қарапайым әйел-ананың қайраты мен жігері, қандай сынаққа да сынбаған рухы қаламгер бейнелеуінде жан-жақты танытылады. Азаттық жолында шейіт кеткен Сүйінбике мен Сүзге, кеңестік жүйенің зобалаңына ұшы­раған шаңырақтын шырақ­шысына айналған Марғуа – Шәр­бану Бейсенованың қазақ көркем және деректі прозасына әкел­ген тың сипатты күрескер кейіпкерлер.

Қаламгер ізденісі бұл айтқанда­рымызбен шектеліп қалған жоқ. «Бозоқ аруы» (автор кейіннен бұл повеске «Бану-Шешек хикаяты» деген қосымша ат берді) бағзы тарихымызбен, көне күндердің бізге жеткен көмбесі – археологиялық қазба нәтижелерімен байланыс­ты туындаған дүние. Сарыарқа төсінен орын тепкен Астана тари­хының ежелгі дәуір мәдениетіне сабақтастығы талассыз ақиқат. Оған дәлел – бүгінде елордамыз орна­ласқан мекенде сонау бір замандарда бой көтерген Бозоқ атты қаланың табылғаны.

Көне Бозоқ қаласының орнын тауып, баяғының шындығын топырақтан аршып алған археолог ғалым Кемел Ақышев. Ғалым қазба жұмыстары кезінде табылған әйел адамның мүрдесін зерттеп, бас мүсінін жасатқан. Оған «Інжу» деген әдемі ат қойған. Ол – ортағасырлық жауынгер қыз. Көне дүние аруына әдемілік те жат емес. Мүрденің бассүйегінің жанынан сегіз жүз тал інжу моншақ тізілген ерекше үлгідегі сәукеленің жұрнағы табылған. Қазбадан табылған қыз туралы ғылыми, әдеби ортада түрлі зерттеу, талдау, болжамдар өрбіді. Соның бір парасын автор өзінің суреткерлік қиялымен «Бану-Шешек хикаятына» өзек еткен. Оқиға оғыз дәуірінде өмір сүрген Бану-Шешек атты арудың археологтің түсіне кіріп, өз тағдырын баяндауы арқылы суреттеледі.

Жазушының соңғы кезде жазылған туындыларының бірі – «Қызай ана» хикаяты. Ұлт тарихында елдік, ел бірлігін сақтау жолында тер төккен абзал да ақылман аналар баршылық. Солардың бірі – әулие Домалақ ананың перзенті Қызай. Қызай ана тарихын арқау еткен бұл хикаяттың тарихи-дерек­тік сипаты басым. Ел жадын­да аңыз болып сақталған, ұрпағы­на ұран болып, ерекше құрметке бөленген, ру атын иеленген Қызай ананың елдікті, бірлікті сақтау, ұрпағына тағылым беріп, өнеге үйретудегі кемеңгерлігі аталған туындының алтын тініне айналған.

Жазушының әр жылдары «Тойға келген келіншек» (Әңгіме­лер. Алматы: «Жалын», 1980), «Топ­жарған қыздар» (Деректі проза. Алматы: «Жалын», 1985), «Сезімтал жүрек» (Әңгімелер. Алматы: «Жазушы», 1988), «Та­ғы­лымды тағдырлар» (Деректі проза. Астана: Елорда, 2000), «Мизамшуақ» (Әңгімелер. Алматы: «Өлке, 2006), «Сүзгенің соңғы күндері» (Повесть және әңгімелер. Алматы: «Ан-Арыс, 2008), «Бір махаббат баяны» (Повесть және әңгімелер. Ал­маты: «Ан-Арыс, 2009), «Туған үйдің түтіні» (Астана: Фолиант, 2011) кітаптары жарық көрді. Шығар­малары түрік, орыс тілдеріне аударылып, беделді басылымдардан жарық көрді.

Жазушының «Тағылымды тағ­дырлар» атты деректі прозалар жинағына Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығы берілді. Туысқан түрік елінде Шәрбану қаламынан туған көркем дүниелер зерттеу нысанына алынды.

Шәрбану Бейсенованың бас­тамасымен және авторлығымен «Ұлы дала арулары» атты жоба қолға алынып, осы серия аясын­да «Сүйінбике», «Бозоқ аруы», «Ұрпағына ұран болған аналар» кітаптары жарық көрді. Өнер­паздығымен ел жадында сақталған Сара Тастанбекқызының тағдыры, шығармашылығы туралы «Сара саңлақ» кітабының жарық көруі де – қажырлы, ықтиятты қаламгердің жанкешті еңбегінің жемісі.

Қатал да қаһарлы заманда ғұмыр кешіп, қайраткерлік көрсет­кен, жауынан қаймықпаған, елі мен еріне деген құрметінен танбай құрбан болған ару әйелдер тағдыры – жазушы шығармашылығының алтын өзегі. Өнердегі арулар, аңызға айналған, ел бірлігі жолында парасаты мен мейірімін аямай, азаматына сенімді серік, елге тұтқа болған аналар туралы талмай ізденіп, олар туралы әрбір деректі мұқият зерделеп, бүгінгі ұрпаққа жеткізуде ыждағаттылықпен ең­б­ек­тенген қаламгерді өзін де қазақтың ақ маңдайлы айымы десе де болады.

Ш.Бейсенова шығармашылығы әдебиет сыншылары мен зерттеу­шілерінің ерекше назарына ерте ілікті. Көрнекті ақын Фариза Оңғарсынова, академик Серік Қирабаев жазушы прозасы туралы тұщымды ойлар айтып, жоғары бағасын берді.

Академик Серік Қирабаевтың: «Шәрбану шығармаларының көркемдігі де көңіл тойдырарлық. Ондағы суреттер мен баяндау құралдары жақсы жымдасып, характер ашуға, оқиға өткен ортаның шындығын тануға мүмкіндік береді. Суреттер де жарқын... Журналистік қызметте жүріп өмір таныған Шәрбанудың шындықты терең түсінуі мен адамдарды тануы оның жазушылық қаламына жел бергені шығармашылығынан анық байқалады. Қаламгерге тән байқағыштық, құбылысты сурет күйінде көру де оған көмектескен. Сөйтіп, Шәрбанудың сәтті шығар­машылық еңбегіне жол ашқан. Оның характерлері де дара, сурет­тейтін оқиғалары (сюжет, фабула) да нанымды, тілі де құнарлы, ойлы. Айтары бар, ұсынар сабағы мен ғибраты да мол. Оны қазақ әйелі табиғатының жыршысы деу­ге әбден болады», деген пікі­рі Шәрбану Бейсенованың шығар­машылық келбетін аша түседі.

Өткен тарихтан бүгінгі күнге дейінгі қазақ айымдарының өнер­дегі, ел басқару ісіндегі, алмағайып замандағы, соғыс өрті лапылдаған қан майдандағы күрделі де өнегелі тағдырын ұрпаққа өнеге етуді мұрат тұтқан, сөз өнерінің қадір-қасиетін жан-жүрегімен түйсініп-түсінген, шығармашылығымен әдебиетші қауымның назарын аударып, оқырманының ықыласына бөленген Шәрбану Бейсенова туралы айтылар сөз, жазылар дүние көп болмақ.

Сөз соңында айрықша тоқта­лып айтарымыз – құдай қос­қан қосағы, көрнекті сыншы, қайраткер тұлға Сағат Әшімбаев­тың аманатын ұрпаққа табыстауы. Кеңестік жүйенің бұғауын үзбекке талпынған Желтоқсан көтерілісінің шындығы бейнеленген таспаны көзінің қарашы­ғындай сақтап, уақыты келгенде тиісті адамдардың қолына ти­­гізуін қаламгердің үлкен жауап­кершілікті, ел алдындағы парызды терең түсінген биік парасаты, еліне деген ерекше сүйіспеншілігі деп білеміз. Өзінің бір туындысын «Аманат арқалаған сапар» деп атаған екен. Қаламгерлік жолда арқалаған аманатына қиянат жасамаған жазушы дәл осы еңбегі үшін де ерекше құрметке лайық.

Жанат АЙМҰХАМБЕТ,

ақын, филология ғылымдарының докторы,

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ профессоры