Сыр өңіріндегі «Егінші» ЖШС атқарушы директоры Ерұлан Өмірсеріков «Бай ауыл» атты жобаны қолға алғалы біраз болған. Бұл бастама арқылы кәсіпкер еліміздің басқа өңірлеріне қарағанда өзіне тән тіршілігін біршама сақтап қалған аймақтағы ауылдарды жаңаша дамытуды көздейді.
Соңғы жылдары кезінде тұралаған елді мекендердің біразы оңалып қалды. Бұрынғы бағытының негізінде егінін егіп, малын бағып, тіршілік көшіне ілесіп кетті. Бірақ бәрінің жағдайы бірдей емес. Олардың дамуы сол ауылдағы ірі шаруашылықтарға тікелей байланысты. Өз тіршілігін өзі көруге көндіккен елді мекенге қарағанда іскер азаматтар инвестиция құйған ауылдың тіршілігі көш ілгері.
– Президент сайлауынан кейінгі ұлықтау рәсімінде сөйлеген сөзінде Қасым-Жомарт Тоқаевтың ауылды дамытуға баса назар аударып, Жарлыққа қол қоюы біраз игілікті іске бастау болар деген сенімдеміз. Мәселенің басы нарықтық қатынастарға көшуде бұрынғы ауыл шаруашылығы құрылымын басқару жүйесінен айырылып қалғанымызда болып тұр. Жарайды, өткен қайтып келмейді. Мына нәрсені ойлауымыз керек. Осы уақытқа дейін ауылға, жалпы ауыл шаруашылығына түрлі бағдарлама аясында қыруар қаржы бөлінді. Соның қайтарымы қайда? Біз негізі ұзақ мерзімді стратегиялық жоспарлар жасауға құмармыз. Бірақ қазір ауылға 2-3 жылда нәтижесі көріне бастайтын бастамалар керек. Баяғы ұжымшар мен кеңшар жүйесінің нарыққа бейімделген кішігірім жүйесін жүзеге асыруды ойладым. Жобаға ырымдап «Бай ауыл» деген атау бердім, – дейді кәсіпкер.
Осыдан 2 жыл бұрын сол тұстағы облыс әкімінің ауыл шаруашылығы саласына жауапты орынбасары жобамен танысып, қолдаған екен. Тіпті «Байқоңыр» ӘКК» АҚ арқылы қаржы бөлуге де бейілді болған көрінеді. Бастаманы жүзеге асыру үшін Қазалы ауданындағы 31 шаруашылығы бар Жаңқожа батыр ауылы таңдалыпты. «Бай ауыл» – кәдімгі кооперация. Оған қатысатындардың бәрінің өз міндеттемесі, ортақ мүлікте, түсетін табыста үлесі болады. Кеткен шығын, кірген кіріс бәрінің көз алдында тұрады. Табыста үлесі болған соң кооперация мүшелері «ауырдың үстімен, жеңілдің астымен» жүрмейді. Қайта кірісті көбейту үшін барын салады. Бірақ көп ұзамай уәде ұзарып, қолдау болмағандықтан бұл бастама қазірше идея күйінде ғана тұр.
– Ауылды көгертеміз десек, пай үлесіне алған жерін инвесторға жалға беріп отырған тұрғын мен кәсіпкердің келісімін екі жаққа бірдей тиімді болатындай заңдастыруымыз керек. Мысалы, соңғы 3-4 жылда біздің облыста жер дауы дүркін-дүркін көтеріліп тұр. Осыдан да кәсіпкер үшін ауылға барып, жұмыс істеуге, қаражат салуға инвестициялық сенім жоқ, сол себепті құлықсыз. Қыруар қаржы жұмсалып, егін пісе бастағанда шаруашылықтан бөлінетіндер пайда болып, жер үлесі бөліске түседі. Тіпті, осының кесірінен піскен күрішке орақ түспей, көп кедергі болған кездерді де көрдік. Дұрысы, заң аясында белгілі бір мерзім ішінде өзгермейтін шарт жасау. Инвестор да үлескерді күзде бір-екі қап күріш, он шақты бау шөппен алдамай, табысын әділ бөлуі керек. Бұл үшін ауылдан әлеуметтік қор ашылып, оны тұрғындардың өзі бақылауы тиіс, – дейді Ерұлан Өмірсеріков.
Ауылда мал шаруашылығын дамыту туралы өзіндік пікірі бар кәсіпкер жайылымдық жер жергілікті әкімдік қарауында болғаны жөн. Мысалы, Қызылорда облысының Жалағаш ауданында кезінде 172 скважина болған. Солардың айналасына 200 мыңға жуық қой сыйып жататын. Қазір сол аумақ 5 мың малға тарлық етіп тұр. Өйткені жайылымның көбі жекенің қолында кеткен. Жыл сайын шаруаға қажетті жайылымды ауыл әкімі арнайы кестемен жүйелеп бөліп отырмаса, жер дауы толастамайды.
– Бізге тек ауылға, ауыл шаруашылығына берілетін көмекті жүйелеу керек. Әсіресе субсидия өндірілген өнімге, таза еңбекке берілгені жөн. Мысалы, қазір қоғамдық жұмыс деген бар. Бірақ бұл «Бәленбай адамды уақытша жұмыспен қамтыдық» деген есеп үшін ғана қажетті бастама сияқты. Оған жұмылдырылғандардың тиімді жұмыс істеп жүргенін көрмейсің. Күнделікті тірлігі бір мәрте төбе көрсетіп, елді мекеннің жолын тазалаумен тәмамдалып жатады. Оның орнынан әр ауылдан сүт қабылдау орындарын ашып, соған сүт өткізгендерге субсидия қарастырылса дұрыс болар еді, – дейді кәсіпкер. – Бұл біріншіден қолымызда барды сырттан тасымалдамай, жергілікті өнімге жол ашудың амалы. Оның үстіне қазір ауылда сиыр сауатындар жоқтың қасы, малы бола тұра көп шаңырақтың күні қораптағы сүтке қарап қалған. Бұл масылдыққа, ал масылдық рухани азуға алып келетін кесел. Ауылдағы жұмыссыз жігіттердің кейбірін ынталандыру үшін: «Дым ештеңе таппасаң, канал жағасынан шөп шап. Мен-ақ сатып алайын» дедім. Ол шөптің маған қажеті де жоқ. Сенесіз бе, ешкім тіршілік жасағысы келмейді. Үйінде жамбастап жатып, жәрдемақы алғанға бой үйретіп алған. Үкімет осы кеселдің алдын алып, ауыл тіршілігін тұрақтандырып, еңбек етудің тиімділігін айқындайтын, әсіресе жастарды ауыл өмірін жақсартуға қызықтыратын бағдарламалар қабылданғаны жөн.
Кей ауылдардағы жалақының мөлшері мемлекет беретін жәрдемақыдан аспайды. Бұл да жатыпішер жалқаулыққа апаратын бірден-бір жол. Сондықтан да ауылға көрсетілетін қолдауларды үйлестіріп, шаруашылықта жұмыс істейтіндердің еңбекақысын көтеру керек. Осындай батыл қадамға бармасақ, ауыл шаруашылығы да дамымайды, бағаны да тұрақтандыра алмаймыз.
– Ақшаны миллиардтап төккенмен, ауыл өздігінен дамып кетпейді. Қазір өңірде бірнеше ауылды асырап отырған жергілікті он шақты инвестор бар. Қандай жағдайда да егінін егіп, несібесін жерден терген осы жігіттер қатарластарының арасынан іскерлігімен іріктеліп, халықаралық менеджер деңгейіне жеткен мамандар. Енді біз осы азаматтардан қоңсы ауылдарды да қарамағына алуын сұрауымыз керек. Бір кәсіпкер бір жылда бір ауылды аяққа тұрғызатыны анық. Бұл үшін арнайы жоба жасатып, қайтарымы шамалы бағдарламаларды қысқарту есебінен қажетті қаржы қарастырған дұрыс. Кәсіпкерге салмақ салмас үшін мемлекеттік субсидияның керек жері осы, – дейді «Бай ауыл» жобасының авторы.
Ауыл туралы айтылар әңгіме көп. Ұсыныс та жетерлік. Бастысы, солардың арасынан ауыл тіршілігін жандандыруға жарайды дегендердің ескерусіз қалмағаны. Ел ертеңіне алаңдаған азаматтардың ойы осы.
Қызылорда облысы