Саналы ұлттың мәңгілік мұраты – тәуелсіз елдігін баянды ету, дамыту және өркендету. Осынау аксиомалық шындықтың тарих философиясындағы орнын зерделеу, бағамдау түрлі ойтанымдарға, қилы пайымдауларға негіз қалап, үдемелі қоғамдық құндылықтармен бірге өрбіп, жаңғыруы – табиғи объективті үрдіс.
Сондықтан заманауи тарихи танымның астарында Ұлы даланың автохтонды халқының тарихи өткеніне қатысты пайымдаулық мәселелерге орын бермекпіз.
Алдымен анық жайт, ұлт тарихының темірқазығы – әрқашан тәуелсіз мемлекеттілік пен ұлттық бірегейлікті сақтау болды. Мұны сан алуан тарихи деректемелердің мол қоры шоғырланған еуразиялық сайын сахараның көне артефактілері, фольклоры мен ономастикасы және жазба, нарративті мұралары бұлтартпас айғақтарымен жеткізіп берді.
Археологиялық ізденістердің бірегей жаңалықтары «Алтын мәдениетінің» (К.Ақышев, Ә.Төлеубаев, Қ.Алтынбеков т.б.) Ұлы даланың геологиялық-географиялық ерекшеліктеріне сай бейімделген көшпелілер өркениетімен (В.В.Радлов, Ә.Марғұлан, В.Ф.Зайберт, А.Тоқтабай т.б.) толық синтезделуі пайымдамалық еңбектердің өресін көтере алады. «Күн басты» петроглифтерден (Ш.Уәлиханов, З.Самашев, т.б.) бастап, түркі сына жазуларына дейінгі жер үстіндегі табиғи жәдігерлер ұлы бабаларымыздың өркениет танымындағы өлшемдерін айғақтайды. Түркілердің сына жазуының төлтамырлық негізімен қатар оның мемлекетшілдік сананы серпілтер тарихи күш-қуатын зерделеу әлі де уақыт еншісінде.
Этнолингвистикалық зерттеулердің заманауи бағыттары прототүркілік архаизмдердің Еуропа құрлығын отанына айналдырған мажар халқының тілінде бірталай сақталуы «түркі әлемінің» адамзат тарихымен бірге жасасқан дәуірлерін меңзейді. Еуропадағы түркілердің тарихы мен мәдениетінің рух пен ділді көтеретін салмағы (Т.Жұмағұлов, С.Өтениязов,Т.Мұхажанова,т.б.) енді ғана батыл жазыла бастады. Түркі қағанаттары және Ұлық ұлыстың, ордалар мен хандықтар тарихының әр алуан дереккөздерінің қазақ халқының дәстүрлі ауызша тарихымен ортақ тамырлылығы ұлттық тарихнаманы жаңа қырынан қалыптастырады.
Ұлттық мемлекеттілікті сақтаудың Алаш қозғалысы атауын еншілеген жанартаулық дүмпуі қазақ халқының жаңа замандағы тарихының басты сипатына айналды. Бүгінгі таңда әлемнің дамыған дербес мемлекеттерінің қатарына осындай бай тарихи өткені, адамзат өркениетінде өзінің аталы жолы бар қазақ халқының тәуелсіз ой-санасы оның тарихи білімін қорытуда жалғасын табары сөзсіз.
Жаңа Қазақстанның тарихи-интеллектуалдық әлеуетін дамытудың көкейтесті мәселелерін көтерудің мезгілі жетті. Ол осыған дейінгі басымдықтарға негізделуімен қатар, қоғамдық-тарихи ой-сананы жаңғыртушы, одан әрі дамытушы факторларды тереңдетумен жүзеге аспақшы. Тарихи ойды пайымдау ұлттық оянудың ренессанстық бағытын қалыптастырумен ұштасқанда ғана нәтижелі болары хақ.
Ол үшін жоғарыда аталған тарихи деректемелердің интерпретациясын талдау мен қорытудың теориялық-методологиялық мәселелері тұрпайы жасандылықтан алшақ болуы тиіс. Дүние жүзі тарихындағы «ұлы өзгерістерді» туғызған жаратылыстанулық ғылымның жетістіктерімен теңдес мәдениеттің Ұлы дала артефактілерінен табылуы терең байламдарға негіз қалайды. Прототүркілердің антикалық кезеңнен (сақ-парсы соғыстары) батыс пен шығыстың (Ұлы Қытай қорғаны, ғұндар) тарихнамасына соқталы ізін қалдыруы, отырықшы жұрттардың көшпенділер әлемімен бірде тату, бірде араз тарихи даму үрдістерінің сипатты белгілері тұрғысында ғана қарастырылғаны жөн. «Парсы тілді» сақтар туралы болжамдардың ғылыми қисынсыз сәуегейлігі әшкереленуі қажет.
Құжаттама жүйесі қыпшақ тілінде жүргізілген Алтын Орда бодандығындағы славяндардың кейінгі крепостнойлық басыбайлылық кезеңінде іргелес, көрші түркілермен өзара қарым-қатынастарының барлық жақтары тарихнамада ашық, айқын зерделенуін қалаймыз. Бұл бір жағынан, халқымыздың тәуелсіздік жолындағы күрестерін тарихи саралауда жаңа методологиялық ұстанымдарды орнықтырады. Екінші жағынан, «Қазақ өлкесі Ресей империясының құрамында» деген шетел тарихнамасының отарлық, кеңестік кезеңдеріндегі терминологиясынан қашықтауға жол салады.
Кеңестік тоталитарлық жүйенің халықтарды ұлтсыздандыруға құрылған саяси-идеологиясының әскери-өктем күш-қуатын айғақтайтын құжаттық деректерін топтастырған Қазақстан Президенті архиві біздің қоғамның тарихи санасын жаңғыртуға атсалысып келеді. Ғылыми-зерттеушілік, құжаттық басылымдық бағытын қоса жүргізген архив мекемесінің әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық университетімен бірлесіп, «Ашық қоғамға – ашық архив» тақырыбымен әлемнің 20-дан астам елінің архив мамандарын тартып, тұңғыш конгресс ұйымдастыруы, ХХ ғасыр тарихының беймәлім тұстарын зерттеуге мүмкіндіктер сәтінің туғанын көрсетеді. 1992 жылдан бері құжаттанушы, архивтанушы мамандарды даярлайтын іргелі оқу орнының ғалымдары мен оқытушылары, болашақ архив мамандары студенттер, магистранттар мен докторанттар қатысқан айтулы жиынның посткеңестік мемлекеттер арасында тұңғыш рет елімізде өткізілу, санадағы гуманизм мен қоғамдағы демократиялық өзгерістер ретінде тарихта қалары анық.
Тарихи білім мен тарихи танымды насихаттау құрметі мемлекеттік саясаттың ажырамас бөлшегіне айналатын уақыт келді. Ол үшін түрлі танымдық хабарлар мен бағдарламалар, деректі және көркем фильмдер түсіру, мерзімді баспасөз бен электрондық бұқаралық ақпарат құралдарының белсенділігін арттыру ісі өте маңызды. Академиялық ғылымның табыстары мен жетістіктері мемлекеттік телерадио кешенінің басымдыққа ие айдарына айналуы тиіс.
Қорыта айтқанда, тәуелсіз еліміз тарихының маңызды кезеңі – әділетті де жаңа Қазақстан құру жолында Мемлекет басшысы тарихшыларға зор сенім артып отыр.
Гүлбану ЖҮГЕНБАЕВА,
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
профессоры, тарих ғылымдарының докторы