Қысқаметражды фильм жас режиссерлер шығармашылығының өзегі іспетті. Жарты сағаттың айналасында көрерменнің жүрегіне жол салу әрі алғашқы аяқалысы арқылы өз қолтаңбасынан хабар беру тәжірибесі мол кәсіби шебердің өзіне де оңай емес. Бір сөзбен түйіндегенде, қысқаметражды фильм «мен киноға келдім» деген хабаршы. Бұған дейін «Шу-Чу» атты фильм түсірген әнші, композитор, продюсер, актер Жантемір Баймұхаметов жақында «Егеуқұйрық» атты екінші фильмін көрерменге тарту етті. Өзін режиссер ретінде дәлелдегісі келген өнер адамының салмақты жұмысына назар аудармау мүмкін емес.
Фильм сюжеті түрмеде жазасын өтеп қайтқан музыканттың бостандыққа шыққаннан кейінгі өмірін суреттейді. Келсе, кеңес одағы жоқ, қаланың бәрі үлкен базарларға айналып кеткен, сартылдап жұмыс істеп тұрған өндіріс ошақтарының үні өшкен. Басталған сәтінен тоқсаныншы жылдардың тоқырауына сүйреп әкететін фильмде сол кезеңге тән барлық шындық сақталған. Талғаммен екшеліп алған әр детальдың дәлме-дәл көрініс табуы жалпы фильмнің шынайы шығуына әсер еткен. Фильм оқиғасы кешегі қылмыскерге тегін берілген бір бөлменің ішінде өтіп жатыр. Терезе газетпен бүркемеленген, үстел үстінде дастарқан орнына газет жайылған. Отбасынан айырылған, жұмыссыз, болашағы бұлыңғыр, жалпы, ертеңгі күнінен үміті жоқ кешегі қылмыскер құрғақ отыны шытырлай жанған буржуй пештің түбінде шалқасынан жатып гитара шерткеннен ғана жаны жай, жылу табады. Ертелі-кеш гитарасын сабалағаннан басқа ермегі жоқ. Гитара әуені естілгенде, екі қабатты ескі үйдің еденін тесіп ін жасап алған егеуқұйрық жылтыңдап төбесін көрсетеді. «Сотталған» деген жақсы ат емес, сыртпен байланысы үзілген, жалғыздықтан жаны күйзеліп жатқан бейбақтың тышқаннан өзге жақыны жоқ. Шекесінен шертпек түгілі, арнайылап ән салып беріп, мақұлықты дос тұтатын болған. Сүйкімді кеміргішке «Люси» деп ат қойып, ақ тәрелкеге салып алдына ас қойған. Міне, ғажап, гитараның сыңсып салған сазы бөлме ішіне төгіле бастағаны сол еді, інінде жатқан кәрі тышқан тұмсығына сарықұлақ бір сомды түйреп алып, сыртқа беттеп келеді. Құрым шай, қара наннан өзге талғажау етер түгі жоқ бұрынғы сотталушы егеуқұйрықтың мұртына шаншылған ақшаны көргенде көзі жайнап, көңілі иіп, алғыс есебіне тағы бір әуенді төгілте жөнеледі. Таңертең тұрып қолына тағы да гитарасын алады. Басы қылтиып егеуқұйрық інінен шығып келеді, тұмсығында 3 сом... Ертеңінде 5, арғы күні оттай жанған 10, одан арғы күндері жарық дүниеге жылт еткен сенімін оятқан жап-жалпақ, күлгін түсті 25 сом, содан кейін кеңестік адамдарға көрінбей өткен 50 сом, күн сайын егеуқұйрық әкелетін ақшаның есебінен жаңылып, шкаф суырмасын кассаға айналдырған кейіпкердің қуанышында шек жоқ. Бойында жігер пайда болып, талай жыл өрмекші торлап тастаған сүңгілерді сүртіп, терезедегі күнді көлегейлеген қағазды сыпырып, бөлмені жуып-шайып, тау қопарардай құлшынып жүр. Ін астынан келіп жатқан белгісіз байлық кейіпкердің өмірін әп-сәтте өзгертіп жібереді. Бір күні ол көшеден кешегі камералас досын кезіктіріп, үйіне қонаққа ертіп келеді. «Оңбағанның тұрмысының тәуірін қарай көр» дейді қонақүй иесі ас әзірлемекке сыртқа шыққан бойда, қызғанышпен жан-жағын қызықтап, гитараны қолына алып, даңғырлата бастағаны сол еді, Люси көрінді. Көрген бойда, екі аттап жетіп барып, жалпақ табанымен жаншыды да тастады. Камераластар қызылшеке болып төбелесіп, тышқан үшін жанын беруге бар досын пышақтап тастап, жәндікке жаны ашығанын түсінбеген күйі жөніне кетеді. Есін жиған кейіпкер «еден астындағы егеуқұйрық мұншама ақшаны қайдан алады?» деген сұрақты бірінші рет қойып, қолына құралын алып шегелерді суырып, бөлмені қопарғанда, екі көзі атыздай болады...
Ең қызығы, кинодағы компьютерлік графиканың көмегіне жүгінбей, осының бәрін тышқан тірідей өзі орындап жүр. Арыстан да, аю да, тотықұс та үйретіледі, ал үйретілген тышқанды және актер болып ойнап жүрген тышқанды алғаш рет көргендердің таңданысы алабөтен. Режиссер ойлағанының толықтай орындауын тапқанына шексіз риза екенін айтып, жабық көрсетілімге тілшілерді шақырып, құпиясын жайып салды.
«Бұл – өмірде болған оқиға. Адам мен егеуқұйрық дос болған. Адам айтса нанғысыз достық туралы баяндаған мақаланы «Ленинская смена» газетінің 1984 жылғы бір санынан анам маған оқып бергеннен кейін талайға дейін әсерінен айыға алмадым. Бұл идеяны 4-сыныптан бастап ішімде тербетіп келемін. Қырық жыл бойы жүрегімде жасырулы жүретін шымыр идея ақыры фильм болып жарыққа шықты», дейді ел ішінде «Жантик» деген атпен танылған шоумен, режиссер Жантемір Баймұхаметов.
Фильмде басты рөлде музыкант Сәкен Молдахметов ойнайды. Режиссерге қазақтың Василий Шукшинін табу оңайға соқпаған, қылмыскердің рөлін сенімді ойнамаса, идея қаншалықты маңызды болса да, көрермен тарапынан жалпы фильм қабылданбайды. Осындай қиындығын ескерген Ж.Баймұхаметов актерді тоқсаныншы жылдың тауқыметін өз басынан өткерген «ел ішінен» іздеуді жөн санайды. «Ондыққа» дәл тигізгеніне қарағанда, еңбегі далаға кеткен жоқ.
«Жантик мені басты рөлде ойнауға шақырғанда, таңғалдым. Мен кәсіби актер емеспін, тіпті киноның маңынан жүрмеген адаммын. Әп сәтте бойымды бір әуестік билеп кетті. «Ойнасам, ойнайын» деп шештім. Сөйтіп, ешқашан актер болуға ұмтылмаған адам аяқастынан Шотландияда үздік рөлдің иесі атанып шыға келеді. Өңім бе, түсім бе, түсіне алмаймын. Жантикке ризамын, алғыстан басқа не айтамын?» дейді Сәкен Молдахметов.
«Егеуқұйрық» фильмі – монофильм. Себебі жалғыз адамның ойынында айтарлықтай талас-тартыс, ши жүгіртіп шиеленістіретін шайқас та жоқ. Соған қарамастан баяу басталған сюжет желісі драмалық даму шегіне жеткенше экранға телміртіп, ін ішінен ақша тасып жүрген тышқанның тірлігі еліктіре түседі. Өзі қысқаметражды болғанымен, пәлсапалық мазмұнға ие психологиялық драманың қатпары қалың. Тышқанды көрген бойда, түрме көрген кәнігі бандит баукеспелігін істеп, етігімен жіберіп ұрса да болар еді, інін талқандап, у сеуіп, арам қатырса да болар еді. Тиіспеді. Керісінше, қара тұтып, дос көрді. «Отырып» келген адамға тән қасиет емес, кейіпкердің осы мінезінің өзі-ақ қоғамда «қылмыскер» деп оқшауланған жанның адам түгілі, мақұлықтың өзіне көрскеткен мына аяушылығы, мейірімі жан-жүрегінің тереңінде әлі қанша ізгі мінезінің жасырулы жатқанына меңзеп, адамның шексіз әлемін танып, үңіле түсуге мәжбүрлейді.
Тышқан бұған дейін тек анимация кейіпкері болып келді, қысқаметражды көркем туындыға алғаш рет түскені өз алдына, көрерменге тәрбиелік мәні бар ой тастады. Фильм режиссері кешегі адамдардың ділін, дүниені қабылдауын сол кезеңдегі әміршілдік идеология таңған асқақтықтан және бүгінгі әкімшілік көзбояулардан аршып, осы уақыттағы замандастың көзқарасымен бүкпесіз көрсетеді.
Бұған дейін фильм Мальтадағы халықаралық қысқаметражды фильмдердің мерейлі 60-фестивалінің Гран-приін жеңіп алған болатын. Бәйгеде 60 елден қатысқан 320 режиссердің туындысы сарапқа салынғанын ескерсек, Қазақстан режиссерінің топ жаруы айтулы жетістік. Ізін ала халықаралық ірі байқаулардың бірінен саналатын Бразилиядағы Sao Paulo International Film Festival форумының басты сыйлығын иеленді. Ресейде өтетін «Киномышь» халықаралық қысқаметражды фильмдер фестивалінің бас жүлдесі де осы кинолентаға бұйырды. Макаода өткен халықаралық қысқаметражды фильмдер фестивалінде «Егеуқұйрық» ең үздік фильм атанды. Шотландияның Глазго қаласын дүбірлеткен кинофестивальде де «Егеуқұйрық» үздік үштіктің қатарынан көрінді. Еуропалық Future of Film Awards кино форумы картинаны құрметпен атап өтті.
Шындықты азаппен, сынақпен таныған адам жанының шырылы, қарайған жүрек, бұзылған ниетті қалпына келтірген еден астынан шыққан шонжар егеуқұйрықтың ізгі әрекеті қараңғыда жанған шырақ сияқты тамашалаған жанның санасына жіңішке сәулесін түсіріп, адами бастау-бұлағына шақыратыны сөзсіз.
АЛМАТЫ