Қуаныш Жиенбай: Бүгінгі адамдардың ешнәрсеге таңғалмайтыны қалай?..

– Басылымдардан жиі кө­ріне бермейсіз. Саяқ жүру бол­­мы­сыңыздан ба, әлде жеке принциптен бе?

– Турасын айтайын, ана жер­ден, мына жерден жыл­­тың­дап көріне беруге құлқым жоқ. Мұндағы негізгі мәселе – алқа­лы топқа түскенде жұрт­ты жалт қарататындай оғаш ой, ­тосын пікірді ортаға тас­тай алмай, ма­ған дейінгілерді қайталап, сан­сырап, тосылып қалмай­мын ба деген қорқыныш емес. Неге екендігін қайдам, әл­де алақұйын уақыт жан-жа­ғы­мызға ойлы көзбен қарауға мұр­ша бермей жүр ме, әйтеуір, осы күн­дері ешкім ешнәрсеге таң­ғалмайтын болды ғой. Дү­ние­дегі небір кереметтерді де күн­де көріп жүрген жаттан­ды құбылыстай, адамдар әрнені сал­қынқандылықпен қабыл­дау­ға машықтанып алған. Селт ет­пейді. Селт еткізерліктей, жү­­­рек­ті бір бүлк еткізерліктей шы­­­ғар­малар жаза алмай жүрген өзі­міз кінәлі шығармыз дейін десек, Құ­дайға шүкір, жан жа­дыра­тар жақсы туындылар қазақ әде­биетінде бір шоғыр.

Соры қайнағанда, солардың назарға ілігу жағы шыбын жа­ныңды еріксіз шабақтайды. «Сөз – өліп қалған көңілді тіріл­теді» дейді Мәшһүр Жүсіп. Біз­дікі де сол, Абай айтқан «Қай­ран сөзім қор болды-ау, То­бық­тының езіне» дегеннің кері. Жұрт алдына жұлқынып шы­ға бергеннен гөрі, өз ішіңе өзің те­ре­ңірек үңіліп, өзіңмен өзің «айтысып, тартысып» тыныш жүр­гендіктің пайдасын біршама түсінгендіктің әсерінен болар...

– Рақымжан Отарбаев бір сұхбатында өзінің Бейімбеттің мектебінен шыққанын айтты. Өзіңізді қай мектептің өкілі деп есептейсіз?

– Жалғыз марқұм Рақым­жан емес, Би-ағаң салған өнегелі мек­тептің есігінен сығалама­ған қазақ қаламгерлерін шырақ алып таба алмайсыз және ол дәс­түрдің тамыры жуық маңда үзіл­мейді. Қалам – тоққа қоссаң сай­рай жөнелетін ойыншық тоты­құс емес, кібіртіктеп, кейде жар­ты бет те жаза алмайтын жағ­дайға кезігесің, ондайда үстел­ден дереу тұрып кеткенің абзал, не санада баяғыдан жатталып қалған ұлы классиктердің бір-екі тарау туындыларын қай­та оқысаң, кәдімгідей тыңайып қа­ла­тындығыңызға мен кепіл.

Тағдыр бізді жастау кезімізде келер жылы жүз жылдығы той­ланатын, өзімізді былай қойған­да төрткүл дүние таныған, әм әлем оқырмандарын мойындатқан Әбдіжәміл Нұрпейісовпен жа­қы­нырақ таныстырды. Оның үс­тіне абыз ақсақалмен жұтқан ауа­мыз, ішкен суымыз бір-ді, Арал теңізінің жағалауында өмір­­ге келгенбіз. Орыстың атақ­­­ты жазушысы Константин Паус­тов­скийдің «Теңіз жағала­уын­­да туғандардың ақын бол­масқа қақы жоқ» деген де сөзі бар... Халықаралық қазақ ПЕН-клу­бы жанынан «Таң-Шол­пан» жур­налының алғашқы нөмір­лері жарық көре бастаған кез. Тәуелсіздіктің елең-алаң жылда­рында журналда жарияланған шы­ғармаларға қомақты қалам­ақы төлейтін де жалғыз басылым осы еді. Содан ауыздары азды-көпті «аққа тиген» қа­лам­герлер ол жайлы аңыз айту­дан әлі күнге дейін шарша­майды. Проза бөлімі маған жүктелді. Жүктелгені бар болсын, Әбекең «жон-терімді» аяу­сыз сыдырды, ұсынған дү­ние­лер кері қайтып жатты, ілеу­де бір-екеуінің ғана жолы бо­латын, онда да классиктің қатаң талғамынан өтсе ғана... Жазушылар көп, бірақ Төраға жаттандылардың бірде-біреуін жаратпайды, оқырман мүддесін күйттеп, шығармаға биік та­лап тұрғысынан қарауды бәл­кім, сол кісіден үйрендім. «Ізде, ізден, қайдан тапсаң да тап! Ме­нің көңіліме қарама, шы­ғар­­масы жақсы ма, жауым бол­са да журналға әкеп жария­лаңдар!» Әрбір сөзді, әрбір сөй­лемді «домна пештің мың гра­дустық ыстығына салып, қай­нататын», сондай атақ-абы­ройымен жас автордың тыр­нақ­алдысын редакциялаудан да тартынбайтын. Не деген жан­­кештілік десеңізші!.. Кейін ой­ласам, соның бәрі әдебие­ті­міз­дің келешегі үшін жасалған қамқорлық екен де!

«Соңғы парыздың» соңғы аккорды бар-ау, жантәсілім Жәді­­гердің қойнындағы бүржік тор­ғайды Бәкизат үсік шалған сау­сақтары дірілдеп, «шырыл­да, шырылда, байғұс! деп көк­ке қарай ұшырып жібереді ғой... Сол тарауды қайта-қайта оқи­мын, осының өзі түсінген жанға аз мектеп емес-ау!

– «Тоқта, өлемісің?» атты пове­сіңізде урбанизацияға то­лық бейімделе алмаған, әрі дү­ние­құмар әйелден жәбір көр­ген Бөрібай тағдыры су­рет­теледі. Жалпы, бүгінгі қазақ урбанизация­лану арқылы түп тамырдан, ұлттық иба-дәс­түр­ден біршама ажырап қал­ған секілді.

– Бұл – тұтас бір кітаптың кө­теретін мәселесі ғой. Повесть төңірегіне тоқталсам, бұл менің бүйірімдегі жазылмай жүрген бітеу жара. Төретам, космодром – қайран қазақтың маңда­йы­на жазылған қасірет таңбасы. Бай­қоңырдан ұшырылған кос­мос корабльдерінің бізге айт­қаны бар, айтпағаны бар ұзын-саны жүз отыздан асты. Одан ұшқан улы шаңдақтың аза­бын кімдердің тартып жат­қандығы онсыз да белгілі. Шы­ғармаларымның дені осы тақы­рыптардың төңірегінде, қанша жерден туған халқыма, жерлестеріме жаным ашыға­ны­мен қолымнан келер қайран шамалы, «кеудеме қайғы толған соң, кәусар жырмен жуынам» (Дулат ақын) демекші, сәл де болса экологияның ауырлық нүк­тесіне қоныстанған елге өзімше демеушілік жасаған түрім. «Ән салуға әлі ерте», «Жер үстінде де жұмақ бар» атты романдарым ғарыш айлағы төңірегін­дегі жергілікті қазақтардың осы күнгі тыныс-тіршіліктеріне ар­­налған. Төретамдағы әскери аймақ тұрғындары мен осы аттас бекеттегілердің әлеуметтік жағ­­дайларын салыстыру – еш­бір заңның, ешбір қаулы-қа­рардың қауызына сыймайды. Сонша жылдан бері атаме­кен дейтін киелі ұғымды бағ­дар­шам ретінде ұстанып, сонша қиындықты бастан кешсе де табандап, қасарысып, сулы-нулы өңірлерге қоныс аудармай отырған, қоныс аудармақ түгілі ондай ниеттен ада-күде ат-тондарын алып қашатын қай­сар жүректі адамдарға бір-бір ескерткіш қойса қандай жарасар еді!

Бөрібай солардың арасы­нан шыққан талайлы тағдыр иесі, істеп жүрген тірлігіне кейде күле­сің, кейде қынжыласың! Біз бастан кешкен өмірдің қу­лық-сұмдығынан хабары мол «ақылды» әйелдің айтқанымен үлкен қалаға көшіп келсе де, есі шығып, көзге мүлдем елеусіз кө­рінетін жатаған ауылын өліп-өшіп сағынады да жүреді... Ур­ба­низацияны жақтайтындар мен даттайтындар осы күндері жыртылып-айырылады. Қазақ үшін пайдасынан зияны көп, ауылға тартқан «алтын тамыр» үзіліп кетуге шақ тұр. Бос жат­қан жердің жау шақыратынды­ғын былай қояйық, «гүлденген ауылдан» қирандыға айналған ауылдарды санап тауыса алмайсыз. Ең сорақысы, бала са­нының аздығынан бірінен соң бірі ауыл мектептері жабылып жатыр. (Әнекей, сұхбат деген жарықтық жымын білдірмей, айт­пайыншы деген «құпияның» «тілін» де тартып алуға шебер-ақ). Көптен бері ойда жүрген осы тақылеттес тақырыпты дра­маға айналдырайыншы деп та­лаптанып көргем, бұған дейін де бірді-екілі пьесам театр сахналарында қойылған. Барын­ша комедиялық жанрға жүгіндім, Астанадағы Қ. Қуанышбаев атындағы мемлекеттік ака­де­миялық қазақ музыкалық драма театры «Патша көңілім, не дей­сіңді» көрерменге ұсыну қамында. Белгілі режиссер Нұр­лан Жұманиязов бес-алты мәрте қайта жаздырды. Нұрлан хабарласса жүрегім зырқ ете қалады. Бірақ режиссермен жұмыс істеу біздің де біраз «сауатымызды» ашты.

– Әлем әдебиетінің даму үр­дісін үнемі бақылап отырасыз ба?

– «Бухгалтерлер махаббат туралы романдарды, ал дәрі­гер­лер детективтерді көбірек оқи­ды» дейтін түсініксіздеу тәм­­сіл бар. Қалам ұстағандар әлем әдебиетінің даму үрдісін ба­қы­­лап отырмаса, арғысы – қа­зақ әдебиетінің өсу деңгейін, бер­гісі – өзінің шығармашылық әле­уетінің шама-шарқын немен без­бендейді, қалай саралап салыстырады? Бұдан «Жиенбай мырза өзін ә дегеннен әлем әде­­­биетіндегі мықтылармен те­­­ң­ес­­тіргісі келе ме?» дейтін сы­­­­ңар­­жақ ұғым тумаса керек. Бә­рін бақылап отырамын деп айта алмаймын. Интернет деген «арғымақ» іздегеніңді әп-сәтте дөңгелетіп алдыңа әкеле қоятын болды ғой бүгінде. Кітапханаға барып сабылмайсың. Алдымен Нобель сыйлығына ие болған­дар­дың шығармаларына «шүй­лігесің». Осының сыртында кей­біреулерінің дүниелеріне кө­ңі­ліңнің толмайтындығы сон­дай, «бұларды Төлен, Дулат аға­ларым он орап алады ғой» дей­тін өзімшіл пікір де тіл ұшы­на оп-оңай орала кетеді. Бірақ жасымыз бар, жасамысымыз бар Әбіш Кекілбайұлының бә­рі­мізге, осы күні қалам ұс­тап жүрген баршамызға үлгі бо­ла­тындай мына сөзін де ес­тен шығармауға тиіспіз: «Кесек эпи­­каның орнына аз адам­дар­дың, тіпті бір ғана кісінің жан-дү­ние­сіндегі алай-дүлей ахуал­ды ежіктейтін жаңа роман келді. Кең қарымдылықтың орнына терең талдау үстемдік құрды. Шы­тырман оқиғалар­дың орнына шырғалаң сезімдер билік алды. Әдебиеттің таби­ғаты өз­гер­ді. Эстетиканың мұ­раты өз­герді...» Осындай талап­тар­ға сай келетін әлем әде­биетін­де­гі мойны озық шығар­ма­лар­дың барлығын жоққа шы­ға­ру­ға бол­майды. Әлем әде­биеті­нің беталыс-бағдарын қа­зақ әде­бие­тінің өсу өрісімен са­лыстыра са­бақ­­тастырып, жан-жақты талдап жүрген сыншы бауыры­мыз Амангелді Кең­ші­лікұлының ең­бегі еңбек-ақ! Қалай деген­де де үлкен сый­лыққа ие болған­дарға деген құр­мет ерекше. Десе де со­лар­дың өзі Нобель ма­рапа­тын ала тұрып, кейбір «әттеген-айларын» ешкімнен қым­­сынбастан, жалпақ жұрт­қа жайып салатындығын қай­тер­сің! Габриэль Гарсиа Мар­кес бүй дейді: «Жазған шығарма­ла­рымның ішінен «Жүз жыл­дық жалғыздықты» алып тас­тар едім. Тым құрығанда қайта жа­зып шығатын едім. Мен ол кіта­бым үшін ұяламын, бір се­беп­термен оны өзімнің көңі­лімнен шығардай қылып жазуға уақытым тығыз болды...»

Айтады-ау, сабазың! Адал­дық, әдебиетке, сөз өнеріне де­­ген адалдық. Біз кейде бір әңгі­­менің өзін қайта көшіруге ері­­не­міз. Ерінбегеннің етікші бо­ла­­тындығы анық, бірақ жазушы шығуы неғайбыл.

– Егер Толстой мен Дос­тоевскийдің бірін таңдау керек ­бол­са, қайсысын атар едіңіз?

– Егер маған ондай мүмкін­дік беріле қойса бөле-жармай, екеуін де қатар атаған болар едім. Маңдайдағы екі көзіңнің бі­реуі зағип боп қалған секілді болмай ма ондайда? Басқасын былай қойғанда, Толстойдың күнделіктерінің өзі неге тұрады?! «Құдайға ұқсауға талпынған Адам – Толстой». Өмірінің соң­ғы жылдарында сүйікті жары Со­фья Андреевнамен бір­де келі­сіп, бірде келіспей «ит­жы­­ғыс» жүргендерімен түп аста­­рында ұлылықты мойындау дей­тін қасиетті ұғым жатыр. Ұлы жазу­шының тұтастай болмыс-бітімі өзіміздің «қиқар шалдардың» кейбір мінездеріне ұқсап кете­ді. Ауырып жүргендігіне қара­май, бала тууды тоқтатпай­сың деп, әйеліне қатаң талап қоюы қандай ғажап! Софья Ан­дреевна 13 құрсақ көтерген. Әр қиыр­да жүргендіктеріне қара­май, бүгінде Толстойдан та­ра­ған үрім-бұтақ бір қауым ел. Федор Достоевскийдің «Анна Каренина» романы жайлы тол­ғаныстары да әдебиетшілер үшін баға жетпес оқулық. Бұлар тың­даушысы келіссе, айтушысы келіссе, бүгін-ертең таусылмайтын мәңгілік тақырыптар.

– «Етектегі ескі зират» әң­гімесінде «Сіз жұртты таң­қал­дыру үшін жаралған жансыз» деген мақтанға сенген Өт­ағаң­ның аянышты тағ­дыры кө­рініс табады. Жалпы, еш­кімге соқтықпай, жай жатқан қой мінезді қазақ халқына қыз­метке малдану, билікке ма­саю мінезі қай уақыттан келді?

– Бұған жағымпаздықты қо­сыңыз! «Бір заман келейін деп тұр, Шындық айтқан адам та­бан астында өлейін деп тұр, Жа­ғымпаз, жалтақ, екіжүзді пы­сықайлар, Рақатты көрейін дер тұр...» Мұны айтқан мен емес, Мөңке би. Жауапты осымен-ақ түйіндеп тастауға болар еді. Бірақ... аталған әңгімедегі ­ке­­йіп­­керім бәрімізге таныс «бейшара» пенде, қайда болсын, тіпті той-томалақта да шалқиып төрде отырғысы келеді. Өзінің бо­лымсыздығына қарамай, үне­мі жұрттың төбесінен қарауға құш­тар және өзгелер мені ылғи алақандарына салып, құрметтеп жүрсе екен дейді. Ақырғы демі таусыларда да балаларына «мені Кеңсайдың биік төбесіне апарып жерлеңдер» деп табыс­тайды. Өркөкірек, адамдық қасиет­тен жұрдай, ондайларды Құдай да құп көрмейді. Сол күні алай-дүлей қарлы жауын жауып, бұр­қасын тұрып, мә­йіт­ті төбе басына жеткізуге мүм­кіндік тумайды. Амалсыз ете­ктегі зираттың шет жағына жер­ленеді.

Сіз сұраған мінездердің ­қа­ны­мызға қай кезден бас­тап жұ­ғысты болғандығын кім біл­сін. Кешегі Кісінің тұсында­ғы отыз жылдық өміріміздің то­лық картинасы көз алдымызда. Ол Кісіні «айға, жұлдызға, нұрға, Пайғамбарға» теңеп, одан асқан теңеу таппай, жандары мұрындарының ұшына тіреліп, жанталасып, жылт еткен бірнәрсе болса соның атына жапсыруға тырысып, ашық «марафонға» қатысқандар әлі де арамызда алшаңдап жүрген жоқ па?! Сол жайсаңдар отыз жыл ішінде халқымыз еңсесін тіктей алмады-ау, оған біздің де азды-көпті кесіріміз тиді-ау, мұнан былай көптің көзіне түсе беруіміз қалай болады деп, тәубелеріне келді ғой деп үміт­тенесіз бе?! Әй, қайдам! Реті келсе олар әлгі «қылмыстарын» басы бүтін ұмытып, «жасампаз дәуірдің іргетасын бірге қаласқан біз едік» деп, көздеріне жас алып, «естелік» айтудан да тартынбайды. Жағымпаздық пен екіжүзділік «нан табар ма­мандыққа» айналды.

– Егер Нобель сыйлығының тізгінін сізге берер болса, қазақ жазушыларынан кімді лайық көрер едіңіз?

– Шіркін, ондай атты күн туса, кәнекей! «Соңғы парыз», «Парасат майданы», «Қар­ғынды» ұсынып, шама-шарқым­ша алғысөзін де өзім жазып, бір марқайып қалар едім-ау!..

– Алғашқы махаббатыңыз есіңізде ме?

– Есімде. Ол ұмытылмайтын «мәңгілік жыр»...

– «Жазушы болу үшін ба­қыт­сыз балалық шақ керек» деген сөз бар. Балалық шақ дегенде, ең алдымен көзіңізге не елестейді?

– Жазушы болу-болмау «ба­қыт­сыз балалық шаққа» тіреліп тұр­маған шығар. Балалық ша­ғым теңіз жағалауында өтті. Арал­ теңізінің кенересінен асып-тасып жататын «шабытты» шақтарын көз алдымыздан өткіздік. Қайран теңіз, оның адам жанына сыйлайтын ке­ре­меттерін айтып тауыса алар­сың ба? Әлденеден көңіл суы­ған сәтте, жүйке-жүйең шар­ша­ған сәтте әлдекімнен ра­қым күт­пес­тен, еш ойланбас­тан теңіз жа­ғалауына тартушы ек. Құм жа­ғаны тынымсыз ұр­ғы­лап жата­тын ақбас тол­қын­дар, те­ңіз беттен соғатын саумал самал маң­­­дайыңнан сипайтын ыс­тық алақаннан бетер-ді. Балақты тізеге дейін түріп тас­та да құм жа­ғаны олай-былай кезгіле, жа­ғаға соғылған соқпа тол­қындар сенің бойыңдағы «қанды іріңді» де рентген сәулесіндей заматын­да «сорып» алуға бейім тұра­тын ғажайып «дәрумен» ғой! Дұрысы, теңіз жағалауында ту­ған­дар жанға дауа шипажай ізде­мейді.

Ана жылдары Шығыс Азия­да жойқын цунами талай елді әбігерге салды. Жұрттың дені «аузын ашып, көзін жұмды», өз ба­сым оған аса көп мән бер­генім жоқ. Себебі, «теңіздің тен­тек мінезіне» етіміз үйрен­гелі қашан! Теңізден күр­кі­реп-сарқырап қара дауыл ек­пі­німен таудай толқындар «жел­ке күжірейткенде» үлкен кеме­леріңізді ағаш жаңқасы құрлы көрмей, қораңның іргесіне шы­ғарып тастайтын. Түнімен ауыр кемелердің бірі болмаса бірі біз­дің үйдің жанына тұмсық тіресе екен деп, көз ілместен арманға шоматынбыз. Оның кереметі мынада: ертеңінде төңірегің тып-тыныш, моп-момақан «жұ­мақ» құшағында, ал алып кеме қораның түбінде қаңқайып тұр. Содан дүрбелең-дүбір басталады дейсіз, жағалаудан жиырма-отыз метр алыстап, бір жамбасына қисайған кеме­ні қайтадан теңізге түсіру керек. Сонша жерге техникалар­дың көмегімен қосымша канал қазылады. Бұл енді рақат, жағалаудан қозы-лаққа деп орған қауылдырықты көк шөпті құс қайыққа саласың да, еш қиналмастан сол «жасанды» канал арқылы қораның түбінен бір-ақ шығасың. Үйінің жанына кеме қайырлаған бала бақытты...

– Вольтер бос уақытын бұ­зылған сағатты жөндеуге, Гете гүл егуге, Набоков көбе­лектер кол­лекция­сын жинауға, Мүсі­репов таяқ жонуға арнады. Сіздің хоббиіңіз қандай?

– Теңіз жағалауында өмір­ге келгендігімді айттым, былайғы тағ­дырымыз да теңізбен байла­нысты болды. Балықшының бала­сымыз. Балықты теңіздің қай тұ­сынан аулауды да жақсы бі­ле­міз. Ең алғашқы бәсекеміз, су астында дем алмастан қан­ша уақыт шыдамдылық та­ны­­та­тындығымызды сынау... Уни­­вер­ситетте оқып жүр­ген­де жүзу­шілер командасына қаты­сып, бір-екі сынақтан соның арқа­сын­да сүрінбей өткенім бар. Уақы­тым болса мұз айды­нына ба­рып, шаршағанша коньки тебе­мін. Сосын көзіме түссе, жұп-жұбымен коньки жинаймын.

– Қазір немен айналысып жүрсіз?

– Қарап жатқаным жоқ, маза бермей жүрген тақырыптар бар­шылық.

Әңгімелескен

Батырхан СӘРСЕНХАН,

«Egemen Qazaqstan»