Арда туған Сейдәзім

Талқыда танылған ер

Сейдәзім Қадырбай – қазақ елі­не әлі де беймағлұм есім. Алайда та­рих безбенімен қарасақ, Алашқа ерек­ше қызмет атқарған қадірлі тұл­­ға. Қазақ заң саласының орны­ғуы­на тер төккен бірегей маман. Ер­лік сыналған талмауыр тұста ел үшін бопсаға шыдаған ер. «Алаш ісі­мен» сотталып, Воронежде айдауда болған арда азамат. Бөтен ел, бөгде топырақта шейіт кеткен құрбан.

Сейдәзімнің қайраткер ретінде тартысқа түсуі 1916 жылғы дүр­белең­мен тұспа-тұс келді. «25 июнь» жарлығы шығып, қазақтан жұмыскер алатыны елді аласапы­ран күйге түсірді. Жер-жерде ха­лық көтеріліп, жұрт дүрлігіске ұшырады. Дүйім ел бойсұну мен қар­сылық таңдауында сеңдей соғы­лысты. Осы бір шетін мәсе­леде Әлихан Бөкейхан бастаған серкелер жалпақ жұртты жарлық­қа көнуге шақырды. Алаш жолын­дағы жөн білетін, жол танитын аза­маттар атқа қонды. Аталған топ­тың басында Сейдәзім де бар еді.

1916 жылдың желтоқсанында «Қазақ» газетінде Ахмет Байтұр­сын­ұлы, Міржақып Дулатұлы, Сейдәзім Қадырбай бірігіп қол қойған үндеу жарияланды. «Тор­ғай һәм Ырғыз уезі халқына» деп атап көрсеткен үндеуден сая­сат­тың аңысын аңдап, астарын пайымдаған азаматтардың жанашыр тілегін түйсінбеу мүмкін емес. «Бұл хатты жазушы біздер – өз балаларың, өз тумаларың, жанымыз ашиды, қабырғамыз қайысады. Біздің ата-ана, туған-туысқандарымыз іштеріңде. Біз­ді қазақ баласы, қанына тартады, жаны ашиды десеңдер, тіл алың­дар: қан төкпеңдер, қарсылық қыл­маңдар!», деп сөз арнайды Алаш арыстары. Одан әрі: «Бізді орысша оқып, орыс арасында жүр, біздің пайдамызды айтпас деп ойлайтындарың бізді Құ­дай мен әруаққа тапсырыңдар! ...Біз­дің ең соңғы, қысылғандағы ақылымызды алыңыздар! Түбінде іс өткен соң өкінгеннен пайда жоқ. Өлген тірілмейді, өшкен келмейді». Таусыла, құдай мен әруақты алға тарта жазы лған бұл үндеудің әр сөзінде Ахмет, Міржақып, Сей­дәзімнің қан жылаған жүрегі, іштегі ащы өксігі, ақ адал пер­зент­тік лебі анық естіледі. Сол тұста тілмаштар мен шолақ шенеу­ніктер «балаңды тізімге алдыртпаймын» деп пара алып, туған хал­қын тонап жүргенінде «ең соң­ғы ақылы мызды алыңдар» деген Алаш көсемдерінің айтқаны жақынның жанашырлығы еді. Әрине, түп астарын аңғартып, салдары мен тақсыретін жетесіне жете түсіндірген көсемсөздер баспасөз бетінде де, топты жиындарда тоқ­таусыз айтылып жатты. Алаш арыстарының о бастан ұстанымы да, іс-әрекеті де осы бағытта өрбіді. Тынымсыз әрекет нәтижесіз де емес-ті. Патшаның отты қаруынан аман қалған ауыл аз болған жоқ. Олар да үндеуге тіл қатып, қостап, қуаттап, жалпақ жұртқа басу айтты. Сондай хаттың бірі Торғай уезі бірінші Наурызым болысы ақ­сақалдарынан келді. 9 адам қол қойған хатта бірінші болып Сей­дәзімнің әкесі Құлмағамбет Қадырбайұлының қолы тұрды. Хат соңына ақсақалдар өзі ертіп әкеліп тізімге алдырған 15 жігіттің бірі Әміржан Кәдірбаевтың шағын жазбасы қоса жарияланған. «Тор­ғай уезі, бірінші Наурызым болы­сынан алынған жігіттер Қоста­найдан 19 декабрьде шығып, Пое­таев станциясына келдік. Мұнан қайда жіберері мағлұм емес. Елі­міз патша жарлығына түсінбей үр­кіп, шақырған орындарға келмеген соң, біздің аталарымыз Қостанай шаһарына әкеліп беріп еді. Қысымшылық көргеніміз жоқ, аман-есен келе жатырмыз», деп жазады жас жігіт. Осылайша, тұтас қазақ даласына жай отындай тиген 1916 жылғы патша бұй­рығы Қадырбай әулетін де шар­пымай қалған жоқ. Алайда ауыл ақсақалы Құлмағамбет, баласы Сейдәзім, әулет азаматы Әмір­жан да ел басына күн туған тарға­лаң уақытта жұрт бүтіндігі үшін азаматтық танытты. Жаудың жаласы, дұшпанның күйесінен айналасын, ағайын-туысын арашалады. Жойдасыз қан төгіс, мезгілсіз кісі өлімін болдырмады.

Алаш арыстарының «көну» керек деп, алыстан болжаған бұл жорамалының туралығын уақыт ұғындырып, тарих өзі дәлел­де­ді. Әсіресе, Жетісудағы көтері­ліс­тің аяғы аяусыз жаншуға, қа­зақ-­қырғыз халқының туған топы­рағын, ата жұртын тастап, Қы­тайға босып кетуіне әкелді. Тек Жетісу облысында «қазақ пен қырғыздардың 94 ауылы бү­лін­шілікке ұшырап, 5 373 үй өртел­ген, 1 905 адам өліп, 684 адам жа­раланған, 1 105 адам тұтқын­далып, Жетісу халқының төрттен бірі, яғни 300 мың адам Қытай жеріне босып кеткен».

«Көну керек» деп жарлыққа мойынсал болуға шақырған Әли­хан Бөкейхан бастаған Алаш арыс­тары майданға өздері бас болып барып, Львов басқаратын жалпыресейлік Земскі одағы ар­қылы жігіттердің қал-жайын, ас-суын, тұрмыс-тіршілігін оңдауға қам жасады. Оларға жолбас­шылық етті. «Жігіттерге бас-көз болу керек» деген Әлихан Бөкейханның шақыруын қабыл алып, Міржақып Дулатұлы, Мырзағазы Есболұлы бастап, Аспандияр Кенже, Біләл Сүлей, Файзолла Ғалымжан, Ел­дес Омар, Ғазымбек Бірімжан, Хай­ретдин Болғанбай, Имам Әлім­бек, Ахмет Бар­жақсы, Телжан Шонанұлы, Тамимдар Сапа, Биахмет Сәрсен, Нәзір Төреқұл, Мұқыш Боштай, Тел Жаманмұрын, Шаһмардан Қапсалам, Мұса Сей­дәлі, Ахмет Байқора, Шафхат Бек­мұхамедұлы, Мырзахан Төле­бай, Базарбай Мәметұлы, Айса Қисық, Мұқаметқазы Шотай, Хасен Бекентай, т.б. азаматтар тыл жігіттеріне қамқорлыққа келді. Жұрт ісінен шет қалмағандар қатарында Әбубәкір Алдияр, Сәдуақас Шалым­бек (С. Шалымбек жігіттерді емдеп жүргенде сүзек жұқтырып қайтыс болады) секілді дәрігерлер де бар еді.

Жігіттер жылға жетпей еліне орала бастады. 1916 жылдың қыр­күйегінен бастап алынғандар келер жылдың 5 мамырынан Уа­қыт­ша үкіметтің арнайы қаулы­сы­мен елге қайтарылды. Ұлт зия­лыларының, оқығандардың шынайы жанашырлығын сезінген, жер көріп, сана көкжиегі кеңейген жұмыскер жігіттер қолдарына бе­рілген еңбекақыдан жырып, оқу­дағы шәкірттер пайдасына деп, Әлихан Бөкейхан атына стипендия тағайындады. Қапал уезінен 700, Ақтөбе уезінен 94 жігіт 2000 сомдай қаржы топтап, өз бастау­шылары арқылы қайтар жолда «Қазақ» басқармасына табыста­ды. Оны басқа азаматтар да қостап, іліп әкетті. Бұл да қазақ жұр­ты­ның алмағайып заманда алға бас­қан, ұйымшылдықтан тап­қан пай­дасының бір белгісі еді. Сол жы­лы тар жерде табысып, кең жер­де көріскен жолбасшы аза­мат­­тар ынтасымен «Еркін дала» атты ұйым да құрылды. Бұл ұйым­­ға Ахмет Байтұрсынұлы, Мір­­жа­қып Дулатұлымен қатар Сей­дә­зім Қадыр­бай да мүшелікке өтті. 1916 жылғы көтеріліс, Мір­жа­қып айтқандай, кімнің кім еке­нін көрсетіп, жанашыр мен жат­бауырдың арасын ажыратқан сын болып еді.

 

Заманның сырын біліп, сынын ұққан

Сейдәзім қайраткер ретінде Уақытша үкімет пен Алашорда билігі тұсында жарқырап көрін­ді. Осы кезеңде әртүрлі саяси, қо­ғамдық шаруаға белсене қа­тыс­қан оның қабілеті толыса түсті. Ақ­пан төңкерісі орнап, 2 сәуірде Орын­борда өткен Торғай облыстық қа­зақ сиезінде Сейдәзім Қадырбай көп арасынан 4 кісінің бірі ретінде Мәскеуде өтетін мұсылмандар сиезіне қатысуға ұсынылды. Дәл сол сәуір айының 20-28-і күндері Орынборда Әлихан Бөкейхан төрағалық еткен тағы бір маңызды басқосу – Торғай облыстық қа­зақ, орыс біріккен мәжілісінде Тор­­ғай облыстық атқару коми­те­ті­нің төрағасы, заңгер Ткачен­ко­ның орынбасары болып бекітіл­ді (Атқару комитетінің құра­мы­на Ахмет Байтұрсынұлы, Мір­жа­қып Дулатұлы, Нысанғали Бе­гім­­бетұлы енді). Бұл жауапты жұ­мысқа мақұлдануы Торғай облы­сының комиссары болып бекі­тілген Ә.Бөкейханның Сейдәзім Қадырбайға артқан зор сенімі еді.

Сейдәзім Құлмағамбетұлы қа­зақ тарихындағы маңызды оқиға – ІІ жалпы қазақ сиезінде хатшы болып сайланып, Алашорданың үкімет мүшесіне орынбасар, Бү­кіл­ресейлік Құрылтай Кеңесі депутаттығына кандидат болып таныл­ды. 1918 жылдары Азамат со­ғысы өршіп, алмағайып заман туғанда Торғай облыстық әске­­ри кеңесінің мүшесі ретінде Алаш әскерін құру ісіне қатысты. Комуч­тың Торғай облысындағы өкілі қызметін атқарды.

Әр ұлт ертеңі үшін арпалысқан 1917 жылы «Қазақ» газетінде маңыз­ды үндеу хаттың тағы бі­рі жа­рық көрді. Бұл хатта да С.Қа­дыр­бай­дың қолы қойылған еді. «Қазақ халқына» деп аталған жаз­­ба мемлекет басқару түрі анық­талатын Бүкілресейлік құ­рыл­тай сайлауы­на орай мал-жан есебін алуды ұйым­дастыру мәсе­лесін қозғайды. Ежелден санақ десе үркіп, есеп десе шошынып тұратын жалпақ жұртқа мұны түсіндіру жеңіл соқпады. «Қазақ» газетінің редакция алқасы Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы, Ж.Жәнібекұлымен қатар С.Кәдірбай, Е.Омарұлы, Е.Тұрмұхамед, Н.Бегімбетұлдары қол қойған үндеу хатында Алаш арыстары көп талқысына былай деп сөз арнады: «Қазақ өз малыңды өзің құртып, есепті кем берсең ертең Учредительное собраниеде депутаттарың басқа жұртпен қалай дауласады?  Маған көп жер бер дегенде не дәлел айтады?... Малыңды-шаруаңды жасырған кем есепті әкеліп көлденең тартса, депутаттарыңның тілі байланбай ма?... Егер қазақ мұны істемесек, кейінгі нәсіл-нәсіптің көз жасына қалғаның». Мемлекет алдындағы үлкен үлестен қағылмау үшін шаруа, мал-жан есебін дұрыс алудың маңызын тарқатқан бұл мақала санаға сілкініс, танымға төңкеріс тудырудың бір ұшқыны еді. Мемлекет құру, ел болу жолында Алаш ардақтылары тынымсыз әрекеттерін тоқтатқан емес. Ал елге арналған маңызды үндеу, қажетті сөздерде ұдайы есімі аталып, қолы көсемдермен қатар қойылатын Сейдәзім Қадырбай заманның сырын біліп, сынын ұққан сұңғыла қайраткер бола білді.

 

Елдіктің іргетасын бекіткен

Сейдәзім Қадырбайдың есімі қазақ құқық саласының іргетасын бекіту, қазақ тіліндегі алғашқы заң­­дарды аудару, сондай-ақ сот істе­рін құрумен тығыз байланыс­ты. Ол – «Қазақ елінің уставын» жаз­ған Барлыбек Сырттанұлы, қа­­зақ­тан шыққан тұңғыш Дума де­путаты, Алашорда министрі Ах­мет Бірімжан, тұңғыш құқық ма­гистрі Жақып Ақбай секілді аға буын­ның ізін жалғаған толқынның ара­сында шоқтығы биік дарасы. Бұл сапта Мұстафа Шоқай, Жаһан­ша Досмұхамедұлы қатарлы Алаш қоз­ғалысының көрнекті заң­ғар тұл­ғалары арасында Сейдәзім Қа­дыр­байдың да есімі құрметпен аталады.

Сейдәзім Қадырбайдың өмір дерегіне үңілсек, тұлғаның еңбек жолы тікелей заң, құқық саласымен қатысты екеніне қанығамыз. 1905 жылдан патша үкіметі құ­лағанға дейінгі 12 жылда ол Орын­бор округ­тік сотында тілмаш, хат­шы қызмет­терін атқарады. 1917-1919 жыл­да­ры Алаштың мем­лекеттік құры­лыс істеріне бел­сене қатысады. Алаш арыста­ры кеңес үкіметімен ымы­раға ке­ліп, мемлекет құру ісіне кіріс­кен кезеңде де Сейдәзім Қадыр­байдың қызмет жолы заң саласынан тысқары болған жоқ. 1920-21 жылдары сот кеңесінің мүшесі болған ол 1921 жылдан 1929 жылдар аралығында Орынборда Қазақ АКСР Заң комиссариатының алқа мүшесі болады, Заң шығару және сот ісін құру бөлімін басқарады. Декрет, заң,е аударады.

Сейдәзім тұлғасына қатысты деректің бір үзігі «Ақ жол» ба­сы­лымынан кездеседі. Сот қыз­мет­керлерін даярлау жөнінен жа­­зылған «Заң курсы ашылмақ» атты жазбада заң ғылымын қазақ­ша оқыта аларлық маман ре­тін­де Сейдәзімнің есімі атала­ды. «Курстың мақсаты сот қызмет­керлерін жетістіру болса, артық шығынға көз жұмып, қазақ жастарын қазақша оқытқаннан бас­қа­сы жоқ», деп пайымдайды автор. Одан әрі осы ойды іске асы­ру­ға қажетті алғышарттың бар екені­мен сөзін сабақтай түседі: «Бұ­рын ойға келетін екінші қиын­шылық заң курстарында қазақша оқытатын адамдар табылмайды, жетпейді деген еді. Қазір бұлай ойлауға орын жоқ. Қазір жалғыз Орынбордың өзінен ғана заң ілімін қазақша оқытуға жарайтын адамдар табылады. Бұларды атап көрсетуге болады: Боранбайұлы Қанай, Атаниязұлы Мырзағұл, Бекмаханбетұлы Шав­қат, Нұрмақұлы Нығмет, Бірім­жанұлы Ахмет, Тұрлыханұлы Сә­лім­герей, Жанайдарұлы Сейілбек, Кәдірбайұлы Сейдәзім». Автордың аттары аталған тұлғаларға қатысты «Бұлардың көбі жоғары заң ғылы­мын оқып шыққандар. Осы күнде де Заң комиссариатында ірі қыз­мет­тегілер, оқумен де тоқумен де ысылған мамандар» деп оң баға­сын беруі мақала жарық көрген мер­зіммен (15 қаңтар 1925 жыл) үндескенде дерек құнын арттыра түседі. Тек Сейдәзім тұлғасын ғана емес, Орынборда қызмет атқарған заң саласының маңдайалды мамандарын танытумен дәйектік ауқымын кеңейтеді. Бұл мақаланың дереккөз ретіндегі маңызы алғаш­қы сот мамандарын оқыту, жетіс­тіру ісінің жүзеге асу барысын аңдатумен де айрықша. Ол төмен­дегі мәтіннен аңғарылады: «Курс 125 кісілік екен. Мәскеу оның 70 пайызын бізге, 30 пайызын Башқұртстанға лайықтаған. Бұл курс енді кешікпей Орынборда ашылмақ. Заң камиссариаты курсқа алынатын оқушыларды Қазақстан губернияларынан мынадай ретпен бөліп шақырып отыр. Семей губерниясынан – 13 кісі, Ақмола губерниясы – 10, Сырдария – 10, Жетісу – 8, Орынбор – 8, Ақтөбе – 8, Орал – 8, Қостанай – 7, Бөкей – 6, Адай үйезінен – 4, Қарақалпақ облысынан – 4. Барлығы – 88».

Сейдәзім қолтаңбасы қойылған бір материал – «Еңбекшіл қазақ» ба­сылымында жарық көрген «Жел оңынан шықтыға» жауап» мақаласы. Мұхаметжан Бейсен­ұлының сынына орай жауап қайыр­ған жазбаға С.Қадырбай мен М.Бәйменшеұлы қол қойған. Мақаламен танысқанда С.Қадыр­байдың аталған жазбаны Қазақстан Заң комиссариатының жауаптысы ретінде жазғанын жазбай тануға болады. Сондай-ақ осы мақаланың өзінде Қадырбайұлының Қазақстан сот құру бөлімін басқару­шы екені дерек ретінде расталып тұр.

Қазіргі қолда бар мәліметтерге сүйенсек, С.Құлма­ғамбетұлы жеке өзі және ұжым болып бірқатар заңдарды аударған. Оған қоса ау­дарылған заңдарға редактор ретін­де өңдеу, түзету енгізген. Мұ­ның өзі Сейдәзім тұлғасына аса үл­кен жауапкершілік жүктелгенін айғақ­тайды. Архив және сирек қолжазбалар қорынан табылған соңғы деректер С.Қадырбайдың 1929 жылға дейін төмендегі заңдар­ды аудару мен редакциялауға қатысқанын көрсетіп отыр:

Қылмыс заңы: Барша өзгеріс қосымшаларымен. – 2-бас. /Ауд. С.Кәдірбайұлы. – Қызылорда: Қазмембас, 1925. – 89 б. Ақы заңы (1926 жылғы июн­нің біріне дейін болған өзгеріс, қосымшаларымен) /Қазақшаға аударған: Омарұлы Е., Бабасұлы Д., Дулатұлы М., Кәдірбайұлы С., Нұрымұлы Ғ. – Қызылорда: Қазмембас, 1926. б. Жер заңы: (өзгеріс қосымша­ла­рымен) /Қазақшаға аударған: Омар­ұлы Елдес. Өңдеген Кәдір­байұлы С. – Қызылорда, Ташкент: Қазмембас, 1927. – 82 б. Ресей Республикасының тұтқын түзеу заңы /Аударушы: Бәй­­мен­ұлы Ілияс. Аудармасын басқа­ру­шы Кәдірбайұлы Сейдәзім. – Қосымшаларымен түзетіліп 2-бас. – Қызылорда: Қазмембас, 1927 . – 60 б. Канн В. А. Егіндік, шабын­дық жерді теңгеріп бөлу (сұрау, жауап ретімен жазылған) Қазақ­стан халық комиссарлары кеңе­сі ағасының орынбасары Құлым­бетұлы Ұзақбай жолдастың кітап­ша тақырыпты пікірі қоса ба­сылды /Қазақшаға аударған: Нұрым­ұлы Аббас/ Қазақшасын өңдеген: Кәдірбайұлы Сейдәзім. – Қы­зылорда: Қазмембас, 1927. – 48 б. Жер астындағы кен, оны ұқ­сату тақырыпты жол, малдә­рі­гер­лік уставы, вексель туралы жол, тәртіпші соттар туралы жол, аралық комиссарлар тура­лы жол /Қазақшаға аударған: Нұ­­ры­м­ұлы Ғаббас. Аудармасын өңде­ген Кәдірбайұлы Сейдәзім. – Қызылорда, Ташкент: Қазмембас, 1927. – 120 б. Қылмыс заңы: 1928 ж. 15 майға дейінгі өзгеріс қосым­шаларымен /Ауд. С.Кәдірбайұлы. – Қызылорда: Қазбас, 1928. – 63 б. Неке, үй-іші және қамқорлық туралы заң: 1928 ж. 1 сентябрге дейін болған өзгерістер, қо­сым­шалар да кірді /Қазақшаға ау­дар­ған. А. Нұрымұлы. Өңдеген С.Кәдірбайұлы. – Қызылорда: Қазбас, 1928. – 58 б. Соттарда, жер комиссияларында, сот қызметін атқаратын басқа мекемелерде сот алымдары мен айрықша кеңсе алымы қалай алынады? /Қазақшаға аударған. Бүркітұлы Кенжеғұл. Аудармасын өңдеген: Кәдірбайұлы Сейдәзім. Қызылорда: Қаз. Наркомзем, 1929. – 80 б.

 

Тәржіменің тайпалған жорғасы

Сейдәзімнің қаламгерлік мұ­ра­сында аударма еңбектерінің маңы­зы айрықша. Ол – заңдарды қазақша сөйлеткен алғашқы аудармашының бірі және соған жетекшілік еткен бірегей маман. Бұл реттен тұлғаның құқық саласынан тұңғыш қолданысқа енгізген атау-ұғымдарын зерттеудің мәні зор. Заң терминдері мен атауларына қатысты ой-тұжырымдарды құқық мамандарының құзырына қалдыра отырып, өз тарапымыз­дан аударманың тілі мен стиліне, тәржіме шеберлігіне қатысты аз-кем ой үстемекпіз. Бұл Сейдәзім мұ­раларын талдау, құқықтық көз­қарастарын айқындау, аудар­машылық қабілетін тану мәселесін байытады деген сенімдеміз.

Сейдәзім аудармасына қатысты баспасөз бетінде алғаш пікір білдір­ген – Міржақып Дулатұлы. 1924 жылы «Ақ жол» газетінде Мадиярдың «Жауыздық низамнамасы» атты сыны жарық көрді. «Жаңа кітап» айдарымен басылған материалда автор «Жауыздық низамнамасын» Сейдәзім Қадырбай аударған «Қылмыс заңымен» салыстыра сөз етеді. «Сейдәзім законның мәнісіне, рухына жақсы түсініп, аудара алатындығын Түр­кіс­тандағы азаматтардың бір­сыпырасы білетін еді. «Қылмыс заңы» Орынборда өткен 1923 жылда басылып та шығып еді. Енді соның бәрінің артынан мынадай «Жауыздық низамнамасы» шығып отыр. Сейдәзімнің кітабымен мұның тәржімесін салыстырып, бұдан Сейдәзімдікі нашар болғанда ғана мұны басу керек еді. Қанша пұл, қанша қағаз, қанша еңбек босқа кетіп отыр»,  деп сапасыз аударма мен желге ұшқан қаражатқа қынжылады автор. Төменде Міржақып сын тезіне алған «Жауыздық низамнамасы» мен Сейдәзім аударған «Қылмыс заңының» мазмұнын қатар қойып, салыстырып көрсек (1-кесте).

Тұтас заң жинағын емес, тек осы мазмұнды салыстырғанның өзінде Сейдәзімнің аудар­ма­шы­лық шеберлігіне қатысты төмендегідей тұжырымдарды қоры­­туға болады:

Сейдәзім аудармаларының тілі жатық және түсінікті. Мысалы, «Жауыздық низамнамасында» адамға күштік ету деп берілсе, С.Қадырбай мұны адамның қара басына күш жұмсау деп ұғынықты аударады. Ал соңғы тараудың атауы «Жауыздық низамнамасында» «Халықтың саушылығын, аста­наның қауіпсіздігін көпшілік ретте­рін қорғайтын тәртіптерге қар­сы жауыздықтар» деп аталады. Тура­сын айтсақ, құнттап оқып барып түсінбесе (онда да түсіне алса) мұны бір оқыған адамның мәнісін таба қоюы екіталай. Оның үстіне астана сөзі мүлдем дұ­рыс қолданыл­мағандықтан айт­пақ ойдан адастырады. Керісін­ше, «Қылмыс заңында» бұл «Халық денсаулығы мен қоғам қауіп­сіздігін және әлеумет тәртібін қор­ғай­тын ережелерді бұзу» деп ауда­рылған. «Қоғам қауіпсіздігі» мен «астана қауіпсіздігінің» екі басқа ұғым екенін ескерсек, ал­дыңғы аударманың көңілден шық­пайтыны айдан анық. Сейдәзім аудармаларында ұғым анық әрі дәл беріледі. Дү­дамал, екіұшты ұғымдар кездес­пейді. Мысалы, 166-171-бап сәй­кес келетін тараудың атауын Құл­мағамбетұлы «Әйел мен еркек­тің жақындасуы хақындағы қыл­мыстар» деп аударса, «Жауыздық низамнамасында» «Шариғатқа келу турасындағы жауыздықтар» деп тәржімелеген. «Шариғатқа келу» деген сөздің нақты мағы­насы не екенін, қандай мәнді аңғартқысы келгенін жеке сөздің өзіне сүйеніп таба қою қиын. Ал заң мұндай екіұштылықты көтермейді. Сейдәзім аудармаларындағы тіл тазалығы. Әлихан Бөкейхан, Ах­мет Байтұрсынұлы бастаған Алаш оқыған­дарының ту етіп ұстаған ұстанымдарының бірі – тіл тазалығы. «Жауыздық низамнамасында» низам, нама дегендерден бастап есептесек, ғайри, муафық, махкеме, райыс қатарлы араб, парсы сөздері аз емес. Ал Сейдәзім аудармалары мұндай міннен ада.

Жоғарыдағы мысалдарды алға тарта және бір заңның екі аудармасын өзара салыстыра келе біз Сейдәзім Қадырбай аудармалары Дулатұлы күткен межеден көрінеді деген байламға тоқтаймыз. Бір айта кетерлігі, 1926 жылы өзге­ріс, толықтыруларымен қайта ба­с­­ылған нұсқасында «Жауыздық низамнамасы» «Қылмыс заңы» деген атаумен жарық көріпті. Бұны Міржақып көтерген мәселенің оң шешім табуы, Сейдәзім із ашқан соқпақтың ұлы даңғылға ұласуы деп ұғынамыз.

 

Ұшқын Сәйдірахманұлы,

алаштанушы