«Қазақстанда жасалған» өнім қашанғы қағажу көреді?

Соңғы деректер бойынша, бүгінде бар-жоғы 400-ден астам отандық компания өз өнімдерін шетелге экспорттайды екен. Осы­ған қарап, жаһандық сауда сөре­сінде шикізаттық емес тауарлар экспортының үлесі әлі де төменгі деңгейде екендігін байқау қиын емес. Тіпті сырт­қы нарық тұрмақ, өзіміздің ірілі-ұсақты сауда орындарын­да­ да шеттен жеткізілетін тауар­лар­дың­ тасасында қалып қоятын отан­д­ық өнімнің жайы көңіл көн­шіт­пейді.

Осы орайда «Мемлекет өз өнім­дерін әлемдік арена­ға­ алып­ шығуға шешім қабыл­дай­тын­­дарды қалай қолдайды?», «Қазақстанда жасалған» брен­ді қаншалықты бәсекеге қабі­лет­ті?», «Бұл ретте тауар өнді­ру­ш­ілер Үкімет тарапынан нақ­ты­ қолдау көріп отыр ма?», «Жоқ­ әлде бәрі бұрынғыдай қа­ғаз жүзінде шектеле ме?», деп ке­ле­тін­ көп сауал туындайды.

Бұл жөнінде Қазақ­стан ет шаруашылығы одағы­ның төрағасы Мақсұт Бақты­баев: «Бөлшек сауда саласындағы рет­­теулер мен нақтылық, заң жү­зінде белгіленген басым­дық­­тардың болмауынан, отан­дық тауар өндірушілердің на­рық­тағы орны елеусіз қа­лып келеді. Еліміздің сау­да­ сөрелерінде өзімізде өнді­ріл­ген өнімдер жоқтың қасы. Қа­зір дайындық үстіндегі «Қазақ­стан­да жасалған» жалпыұлттық бағ­дар­ламасында отандық өндірісті қол­дау мен дамыту мәселелері толығымен қамтылуы керек», деген ойын жеткізді. Жалпы, біздің тауар өндірушілеріміз бұл бағдарламаны өзекті деп санағанымен, осыдан 10-15 жыл бұрын ерте жүзеге асырылғанда ісіміз өрге басып, халықаралық сауда нарығында да есебіміз түгел болар еді, дегенді айтады.

Десек те, сауда желілерінде импорттың басымдылығынан тұтыну­шылардың отандық өнімге деген сенімі әлі де қалып­та­сар емес. Осы орайда отандық өндіру­шілер үшін «Қазақстанда жасал­ған» мемлекеттік бағдар­ла­масы аясында қолға алынған шара­лар, өзіміздің өнімдерге оң сеп­тігін тигізіп, өз кезегінде сапа­лы әрі қымбат емес азық-түлік­ті көбірек өндіруге мүмкін­дік­ туғызса, сонымен қатар им­порт­­тық өнімдерді емес, елдегі өн­­­ді­ру­шілердің мүддесіне сай қол­дау көрсетілсе, құба-құп.

 Біздегі өндірістік бақылау им­порт­тық тауарлардың сапасына қарағанда өзімізде өнді­рілетін өнім­дерге әлде­қай­да қатаң түр­де тексеріс жүр­гізетіндері бар. Жергілікті вете­ринария, сани­тар­лық-эпиде­мио­логиялық қадаға­лау­ мен са­лық басқармалары саты­лым­да­ғы импорттық тауарларды тек шағым түскен жағдайда ғана жылына бір рет сапа­сын анық­тайды, өзімізде өнді­рілетін өнім­дерге әртүрлі сыл­тау тауып, ақыр аяғы стан­дарт­қа сай емес­тігін алға тартуы­ қа­лыпты жағ­дайға айналып отыр­ғаны жа­сы­рын емес.

Кәсіпкерлер әлемнің еш жерін­де мұншалықты бақылау жоқ, бұл жолды кім және неге рет­тегені белгісіз, бірақ кез кел­ген жағдайда бөлшек сау­да­ желілері импорттық тауар­лар­ды алға жылжыту үшін атал­ған­ ережелерді белсенді түрде қол­данады. Соның салдарынан кей­бір өңірлердің бөлшек сауда сөрелеріндегі ет пен шұжық өнім­дерінің 80 пайыздан астамы өзіміздікі емес дейтіндер де бар. Сондықтан «Қазақстанда жасал­ған» жалпыұлттық бағдар­ла­масы импорттық өнімдерге ба­қы­лауды түбегейлі күшейтетін өл­шем­шарттар мен бастамалар кеше­ні болуы керек.

Тамақ өнеркәсібіндегі отан­­дық кәсіпорындарға, әсіре­се­ нарық­та ондаған жылдар бойы жұмыс істеп келе жатқан және тұрақ­ты жоғары беделге ие кәсіп­­орындар үшін де преференция­лар­ қажет. Сауда желілеріне қол­ жеткізу мүм­кін­дігінше же­ңіл­­­детілуі, тек­серулер барын­ша­ азай­ты­лып, отандық кәсіп­орын­дар­ толық­қан­ды дамуына және тұты­­н­у­шы­ның лайықты таңдау мүм­­кін­­дігіне ие болуына жағдай жаса­­­лынуға тиіс. Қалай десек те, өз өндірушілеріміз нақты қол­дау көрмей отырғаны анық.

Осыдан соң одақ төрағасы ойын былайша жалғады. «Өнді­ру­шілерге Ауыл шаруашылығы ми­нистрлігі әрдайым қолдау көр­сетіп келеді, бірақ бар жағ­дайда декларациямен шек­те­летіні бар. «Қазақстанда жа­сал­ған» бағдарламасының жол кар­тасы аясында азық-түлік супер­маркеттеріндегі бөлшек сауда сөрелерінің кем дегенде 50 пайы­зын еліміздің тауарларына беру ұсынылған, бірақ ол да шешімін таппай тұр. Отандық азық-түлік өндірушілер экономиканың маңызды сег­мен­тін білдірсе де, Сауда және инте­г­рация министрлігі мен осы сала­дағы саясатты анық­тай­тын­ басқа құрылымдар отан­дық ­ өндірушілерге көңіл біл­­дір­­­­генімен бөлшек сауда желі­ле­рі­не­ көбірек назар­ ау­дарады. Сон­дық­тан да сауда туралы заңна­маны бірқатар аспекті бо­йын­ша пысықтау қажет. Мәселен, көр­­шілес Ресейде еліміздің өндіру­шілері үшін бөлшек сау­да­ желілері арқылы төлемді кешік­тірудің шекті мерзімі белгіленген. Олар 90 күннен немесе одан да көп уақытқа дейін өзгеруі мүмкін. Ал өздерінің жергілікті тұрғындарына сүт 5 күн, тез бұзылатын ет өнім­де­ріне 3 күннен асырмайды. Біз­дің бөлшек сауда желілері төлем­ді кейінге қалдыра алады. Оның үстіне олар сапаға қызық­пайды, ең бастысы көбі­рек­ табыс тапса болғаны. С­о­ның­ салдарынан еліміздегі тауар өндірушілердің пайдасы жет­кі­ліксіз, олардың табысын дамуға, өсуге, кеңейтуге, қайта инвестициялауға мүм­кін­діктері жоқ. Бағасы жағынан бәсе­кеге қабі­летті импорттық тауар­лар олар­ды нарықтан ығыс­тырып шыға­рады. Әсіресе сол Ресей мен Беларусьтің ал­пауыт компания­ла­ры биз­не­сі­нің көлеміне байланысты бөл­шек сауда желілерін оңай қызық­­­ты­рады».

Әлемдік тәжірибеде отандық өнді­руші қашанда басымдыққа ие. Сауда желілерінде бірін­ші кезекте жергілікті тауар өндірушілері өнімдерін өз аймақ­тарына таратып, одан кейін­ қалған орынды импорттық зат­тарға ұсынады екен. Соны­мен қатар олар экспорттық өнім­дерге қолдау көрсетпейді және оған зәру де емес. Әрі міндеттейтін ережелер мен талаптар да жоқ. Нәтижесінде, барлығы қарапайым экономикамен, яғни олардың пайдасымен анықталады. Импорттық өніммен жұмыс істеп, көбі­рек табыс табуға келгенде біздің өнімдерді өз сауда сөре­ле­рі­міз­ден­ ығыстыратынын да жасырмайды. Ешқандай заңдық және эко­номикалық шектеулерсіз біз­дің нарықта емін-еркін жүр­ген­де­рі де содан.

М.Бақтыбайұлы: «Тұтыну­шы­­ сатып алатын барлық тауар­дың­­ сапасы мен бағасына бірдей таң­­д­ау жасаса, бұл әділ бәсе­ке­лес­тік болар еді және біз оған д­а­йынбыз. Бірақ жоғарыда атап өтілгендей, импорттық өнімдерді бақылау осы саладағы заңнаманың әлсіздігіне байланысты одан да төмен болып тұр. Бұған сол ресейлік жеткізушілердің, нарықта көп жылдар бойы жұмыс істеп келе жатқан қуатты компаниялардың әлеуетін қосыңыз. Біздің мемлекет нарықтағы барлық субъек­ті­­­­­лердің априори тең болуын­ белгілейтін қолданыстағы заң­на­мадан шығады. Мұндай жағ­дайларда қолдау ресурсы өте шектеулі. Сіз кейбір келі­сім­дер­ге­ қол қоя аласыз, сонда сауда же­лі­лері отандық өндірушіні қол­дау үшін бірдеңе жасауға мін­дет­тенетіні бар. Бірақ бүгін мін­детіне алғанымен ертең ұмы­т­ып кетеді, әрине, бұл заң жүзін­де­ дұрыс емес», дейді.

Қазіргі таңда кез келген отан­­­дық өндіруші өнім өндірсе, оның ішінде басты мәселесі оны өткізуге келіп тірелетіндігі дәлел­деуді қажет етпейді. Ауыл шаруа­шылығындағы тауар­ өндіру­шілерінің көпшілігі өнім­де­рін сатумен кәсіби түрде айналыса алмайды. Ал бөлшек сау­да желілеріне жүгінсе, олар шетелдік жеткізушілер жүк­те­ген ең қатал бәсекеге тап бо­лады. Сондықтан аталған сау­да саласындағы реттеудің жоқ­ты­ғы мен нақты заң жүзінде бел­гі­лен­ген­ мүмкіндіктердің болмауы ком­паниялардың нарықтағы орнын жоғалтуына себепкер болады. Бүгінде отандық өнді­ру­шілер үшін өзіміздің тұты­нушылардың мүддесіне бағыт­тал­ған негізгі заңнамалық базаны құру ең маңызды болып тұр. Азық-түлік нарығы шынымен де шетелдік жеткізушілерге ашық. Статистика азық-түлік им­­пор­тының жылдан-жылға өсі­мін­ көрсетеді. Осы ретте тамақ өнер­­кәсібі еліміздің азық-түлік қауіп­сіздігінің іргетасы екенін ұмыт­паған жөн.

 «Бір кездері еліміз Дүние­жү­зі­лік сауда ұйымына кіруге да­йындалу кезінде заң шығарушы ше­телдік және отандық тауар­лар­дың тең жағдайына тым көп мән берген. Бұл ретте мемле­кет­тік патернализм мен ішкі нарық­т­­ы қорғау талаптарын ешкім де жоқ­қа шығарған жоқ. ДСҰ-ға мүше ЕО, Азия және АҚШ-тың дамыған елдері отандық өндірушілерді ішкі нарықта қорғау шараларын қолдануда. Бұл ДСҰ-ның құрған еркін сауда қағидаттарына қайшы келмейді. Енді отандық та­уар өндірушілерді қолдау және ішкі нарықты қорғау жөніндегі мемлекеттік саясат құратын сол база, құқықтық негізде отандық кәсіпкерлер мен тұтыну­шы­ла­р мүддесіне сай бол­са. Бұл – нарықтағы азық-тү­лік қауіп­сіз­дігі, халықтың денсау­лығы және экономикалық өсімі мен жұ­мыс орындары. Расында да бұл – стратегиялық басым бағыт­тың бірі. Еліміз үшін не­нің маңыздырақ екендігін нақ­ты­лайтын кез жетті. «Жеке сауда  компанияларының пайдасы ма, жоқ әлде азық-түлік нарығының стратегиялық тұрақтылығы ма?»­ ­­­осының басын ашып алуы­­мыз керек, дейді маман.

 Қазірдің өзінде отандық азық-түлік өнімдеріне арналған сауда сөрелерін 50%-ға арттыру және өнер­кәсіптік тауарларға 10%-ын­­ бөлу туралы ұсыныстар талқы­ла­н­уда. Сала мамандары өзімізде өн­дірілетін өнімнің бірнеше санаты бойынша бөлшек сауда сөре­лерінің 70%-н­­а дейін бөлу қажет­тігін алға тартады.