Алтайдағы алты күн

Сахалар сақтар жерінде

Көп ұзамай жүріс-тұрысы­мыздың жоспары да қолға тиді. Жолда жүрген журналист болғанымызбен, бұл сапар жауапты еді. Тамылжыған табиғатты қызықтап қайту ғана емес, бауырлас ел арасындағы іскер­лік, мәдени қарым-қаты­нас­ты нығайтуды да мақсат еттік. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев жыл басында Якутия республикасының басшысын қабылдап, тарихымыз тамырлас елмен ынты­мақтастықты арттыруға ерекше назар аударатынын айтқан.

Сонау мәңгі мұз бен тоң басқан саха жерінен келе жатқан меймандарды Катон­қа­ра­ғайдың кіреберісінде қазақы дәстүрмен, сән-салтана­тымызбен құшақ жая қарсы алдық. Якутиялық қонақтармен жазушы Әлібек Асқаров, «Foliant» баспасының директоры Нұрлан Исабеков жа­қын араласып кеткелі қашан. Бірнеше рет Астанада өткен кітап көрмесінде кездесіп, былтыр Якутияға дейін барып қайтқан. Сол сапардан келе сала Әлібек Асқаровтың «Саха-Якутия. Ақ қар, көк мұз әлеміне саяхат» атты кітабы жарық көрді.

Мәңгі мұздың мекені дейміз ғой, бірақ Саханың сақылдаған сары аязы бізге бәлендей таң­сық емес шығар. Шы­ғыстағы Шанағатты ауылының 60 градус суығы Оймяконнің аязымен пара-пар деседі. Алты ай қысымыз және бар. Жазғы ауа температурасы да ұқсас көрінеді. Оны айтамыз, ұқсастығымыз күн ра­йында, бітім-болмысымызда ғана емес, тіліміз бен ділімізден де сәйкестік табылады. Оны таныса келе білдік.

Алыстан ат арытып Алтайға алғаш рет табаны тиген сахалық жазушы Валерий Луковцев пен баспагер Август Егоров еді. Әуелде нулы да, сулы өңірде туған оларға Катонқарағайдың табиғаты бөтен емес шығар деп ойлағанбыз. Қателесіппіз. Өскеменнен шыға сала жайқалған егістік алқаптарының теңіз­­­­д­ей толқып жатқанына қарап-ақ таңыр­қасқан. Ресейдегі ең үлкен аумақты Саха республикасы алып жатқа­нымен, дәл біздегідей егін егіп, аста-төк астықтың астында қалмайтын көрінеді. Есесіне Якут жері – жақұт тастарының отаны. Алтын-күмістің құндысы да мәңгі тоң басқан жер астынан шығады. Ресейдегі алмаздың 90 пайызы Якутияда өндіріледі. Болаттан соғылған пышақтары да сұранысқа ие.

Біз Берелге, патшалар жа­зы­ғына жеткенше ымырт үйі­рілген. Бұл жақтың түні елді мекен маңын­дағыдай емес, көзге түртсе көргісіз қараңғы. Берел қорық-музейінің ауласындағы шошайған мүсіндердің сұлбасын шола қарап өттік те, негізгі жә­дігерлерді ертесі тамашалайтын болып шешкенбіз. Сөйтіп, түн ауғанша якут ағайын­дар­мен ақтарыла әңгіме ай­тыс­тық. Түбіміз түркі­лер­ден та­ра­ған­дықтан ба, тілі­мізде ұқсастық ә дегенде байқал­ған. Сөйлесе берсек, сапар соңы­на дейін сахаша сайрап кете­тіндей сезіндік. Олар да қазақ­ша сөйлеуге тырысып бақты. Елімізде өмір бойы тұрып келе жатқан өзге ұлт өкілдері осы ағайындардай қызығушылық танытса ғой, баяғыда-ақ тіл мә­се­ле­сін ұмытар едік. Бәрінен бұрын бір миллионға жетпейтін халық саны бола тұра өз тілін сақтап келе жатқандарына ерік­сіз бас шайқайсың. «Біз мұз­дат­қышта сақтал­ғандықтан, тілі­міз өзгеріске түс­пеген», деп әзіл­дейді өздері. Соңғы санақ бойын­ша Якутия республикасында 972 мың адам тіркеліпті. Оның өзінде 55,3 пайы­зы ғана  якут ұлты. 32,6 пайы­зы – орыс­­тар. Одан бөлек, эвенкілер, дол­ған­дар, чукчалар, буряттар, татарлар бар. Қазақ жоқ шығар де­сек, бабаларымыз саха даласына дейін шашырапты ғой. Қай Құдай айдап барға­нын кім білсін, әйтеуір тұрақтап қалған қандастардың саны мыңнан асады екен. Дәлірек айтсақ, 2021 жылғы санаққа сүйенсек, 1 121 қазақ Якутияда тұрып жатыр.

Әңгіме тарихи аңызға ойыс­қан. Негі­зі­нен Якутияны зиялы қауым өкілдері «Олонхо елі» деп те атайды. Олонхо дей­тіні – ерте кездегі ауыздан-ауызға тара­ған аңыз-әңгімелер. Өркениет келе қоймаған тұста таңды таңға ұрып, олонхо айтатындар көп болған секілді. Кейбір аңыздары бірнеше күнге созылыпты. Оны айтқыштардың қиялы ұшқыр, тілге шешен еді. Оқиғаның желісі әсерлі болуы үшін әккі олонхошылар кейіпкер образына еніп кетеді екен.

– Ұлан-ғайыр жерімізді Лена өзені жарып ағады. Ертеде Якутия бұдан да үлкен аумақты алып жатқан, – деп ағытыла сөйледі Валерий Луковцев. – 1600 жылдары әр қиырды мекен етіп жат­қан саха тайпаларының басын қос­қан Тыгын Дархан деген бол­ған. Ол туралы тарихи аңыз да бар. Тыгын Дархан қартайып, әлі кеткенде екі орыс келіп, жұ­мысқа сұранады екен. Алайда әйелі орыс ұлтының жұмысқа тұ­руына қарсы болады. «Олардың көздері шүңірейген. Яғни өте сараң, тойынбайтын адамдар. Ал қолда­рының түгі қалың, демек олар көп», деп қауіптенеді. Тыгын Дархан әйелінің ол сөзін елемей, әлгі екеуін жұмысқа алады. Олар екі жылдай қызмет қылған соң жоғалып кетеді. Сәл уақыттан кейін бірнешеу болып оралады-дағы, өгіздің терісіндей жер сұрайды. Қартайған Тыгын Дархан, «Жеріміз үлкен, өгіздің терісіндей жерді не қылсын?», деп бере салады. Әйелі оған да қарсы болған. Ал жер сұрағандар өгіз терісін таспалай тіледі де ат шаптырым аумақты қоршап ала қояды. Дәл сол уақытта басқа орыс ұлты сол маңда бөрене дайындаумен айналысқан екен. Түнімен тынымсыз жұмыс істе­­ген олар таң атқанша Лена өзе­ні­нің бойынан қамал сала қояды. Қамалды қарулы әс­кер­лер күзетеді. Сол кезден бас­тап са­ха жерінде қақтығыстар орын ала бас­таған. Орыс ұлты ірі тай­палардың ішінен көтеріліске бас болып шығып жүргендерді қонаққа шақырып, сый-сияпат берген. Көнбегендерін қамаған, қорқытқан. Ал Тыгын Дарханның ұрпа­ғын аяусыз қырған. Сөйтіп, казак отряды жергілікті жұртқа салық сала бастапты. Салық бұлғынның терісі еді. Бағалы теріні Еуропаға тек Ресей жеткізіп отырған, – деп сахалардың тарихынан аз-кем мәлімет берді.

Одан басқа да олонхосын тыңдадық. Ойлап отырсақ, ертегі-дастан, аңыз-әңгімеге біз ғана емес, саха ағайындар да бай екен. Тарихымызда да тағдырлас тұстары бар көрінеді.

Берел қазынасы

Күн шайдай айық. Түн ауғанша әңгіменің көрігін қыздырған Валерий Николаевич таң атар-атпастан жергілікті азаматтардың бірімен тау қойнауында иен қалған Шұбарағаш ауылына дейін барып қайтыпты. Берел қорық-музейінен жеті шақырым жердегі ол ауылға түс қайта Әлібек Асқар ағамызбен мен де шық­қан едім. Оған дейін Берелдің баға жетпес қазынасын қызықтап, таны­мы­мызды кеңейттік. Мұнда да ала жаз­дай адам аяғы үзілмейді. Келімді-ке­тім­ді турист көп. Музейге дейінгі он ша­қырымға асфальт түссе, саяхатшылар тіпті ағылатын сияқты. Ас­фальт демек­ші, Берелге дейінгі тау бөкте­ріндегі тақтайдай жолмен жүйткіп келе жатсақ, якутиялық әріптестер саха жерінде мұндай жолдың жоғын айтып қалды. Апайтөс алып аумақты (3 083 523 шаршы шақырым) алып жатқан жердің асты алтын болғанымен, тегіс жол қала іштерінде ғана екен.

Мәңгі тоң басқан саха жері деп жүр­міз ғой. Берелдегі мыңдаған жылдан кейін қаз-қалпында табылған 13 жыл­қының мүрдесі де тоң басқан жерден шықпап па еді? Кейін дәл сол жылқылар аршып алынған №11 қорғанның үстінен музей көтеріп, сәйгүліктердің макетін орналастырған. Аспан асты музейін аралап жүріп, ойы­ма қайдан келе қалды, якут ағайындарға «Жерлеу рәсімінде тоң басқан жерді қалай қазасыз­дар?» деппін. Айтқандай, бір метрге жетер-жетпес жерден-ақ тоң қабаты басталады. Мұндайда қамыршылар от жағып, тоң басқан топырақты жібітіп отырады екен. Сол секілді Берел жазығының да тоң басқан қабаты жылқылардың мүрдесін қаз-қалпында сақтап қалса керек. Иә, тоң қабаттан шыққан қаншама жәдігер том-том тарихтың беттерін то­лық­тырды. Әлемге әйгілі болған аң стиліндегі бұйымдардың біразы Берел­ден табылғанын білеміз. Жалпы, патшалар жазығында 1997 жылдан қазіргі кезге дейін 20-дан аса ескерткіш зерттеліпті. Обалардан шыққан құнды жәдігерлердің бір бөлігі жергілікті музейге қойылса, зерттеуді қажет ететіндері ғалым­дарға табысталған.

Шу-шулеп Шұбарағашқа шығып барамыз. Бұланты өзенін кес-кестеп, жеті-сегіз көпірді артқа тастадық-ау деймін. Жолдың екі жағы биік тау, беткейі бытысқан бұта-қараған, егілген қорым тас... Жолын бертін жөндеген бе, бауы­ры биік көліктер ыңыранса да, ышқынса да шығатын болыпты. Шыққанымен, ауылда екі-ақ түтін қалды-ау деймін. Басқа үйлердің есік-терезелері үңірейіп, бос тұр. Мектебі де мал қораға айналыпты. Үйлерді бұзып әкетісейік десе, Бұлантының көпірлері жүк көлікті көтермейтін көрінеді. Ауылды аралап жүре алған жоқпыз, бергі басынан кері қайттық. Таңертең келіп, мына ауылдың тозған кейпін көрген якут ағайыннан ыңғайсыз болды-ау деймін. Отыз жыл бұрын тәуелсіздігін алып, етек-жеңін жинаған мемлекеттің ауылдары астаң-кестең болып жатқаны қалай деп ойлады ғой шамасы. Шекара шебі бос жатыр деп біз шырылдағанымызбен, Шұбарағашқа қайта көшіп баратын кім бар?

Кешкісін қайта Берелде бас қосқанбыз. Біз таудан түссек, Август Егоров пен Вале­рий Лу­ков­цевтер табиғат жанашыры Ерен Жұмағұловтың жол бас­тауымен өзен жағалап, қармақ салып келген екен. Дастарқан басында сахалықтар балық аула­ған қызықтарын айтып, мәз-мейрам болысты. Ата-тегі аңшы халыққа балық аулау бұйым емес шығар. Аңыз әңгіме ме, сұрамадым, Якутияда бір аңшы ғұмырында жүз аю алуға дейін рұқсат екен. Оны аңшылардың пірі Баянай ата қолдап-қоршап жүреді-мыс. Аңшылардың түрлі хикаясын айта келе алыстан келген меймандар Ұлт­тық парк құрылғанша бұғы қуып, аю алып жүрген Ерен Жұмағұловқа Баянай­дың бейнесімен кәдесый табыстады. Ағайындардың көл­дей көңіліне риза болған Ерен Қадошұлы «Катонқарағай мемлекеттік ұлттық паркі құрыл­ған соң қаруымды сүйеп қойғам», дейді. Рас, табиғатты қорғау мақсатында құ­рыл­ған паркке тұңғыш басшылық етіп, мекемені аяғынан тұрғызған Ерен Жұма­ғұлов еді. Сол уақыттан бері Ка­тон­қарағайда жортқан аң, ұшқан құс анағұрлым көбейген. Орманды отау да күрт тоқтады.

Суы шипа көл жатыр...

Экспедициямыздың ертесінде Ал­тай­дың төріндегі Рахман көліне көтеріл­генбіз. Жолай түу биіктен төменде ат­қақ­тап ағып жатқан Ақбұлқақ өзе­­нін тамашаладық. Бұл тен­тек өзен Мұзтау­дың ете­гін­дегі мұздықтардан бас­тау алып, Бұқтырмаға құяды. Көр­ген-біл­генімізді меймандарға әңгімелеп айтып жүрміз. Ортақ тіл орыс тілі болғанымен, ана тілімізде сөйлессек те түсініскендейміз. «Тиін, тиін» дейді ағаш бұтағында көздері жылтырап отырған тиінді көрсетіп. Сөйтсек, саха тілінде де солай айтылады екен. Анау сөз қалай, мынау сөз қалай десіп, ұқсас сөздерді тізімдеп те алдық.

Келесі тоқтап, көліктердің моторын суытқан тұсымыз – арқырап ағып жатқан Арасан сарқырамасы. Сәл аялдап, суретке түстік. Сарқырамаға дейінгі 200-300 метрдей соқпақтың екі жағы толы дәрілік өсімдіктер. «Қызыл кітапқа» енген марал тамырына дейін көзіміз шалды. Көкбояу, қарақат самсап тұр. Балқарағай да биыл мол. Рахманға жеткен соң жол-жөнекей жинап алған баданның кепкен жапырағын бұқтырып, шай етіп іштік. Кәдімгі қара шай. Бірақ емдік қасиетке бай. Жүйелі тұтынса, қан қысымын қалыпқа келтіріп, жүрек бұлшық еттерін нығайтады екен. Мұнда мың да бір ауруға шипа шөптер көп. Дәріхана табан астында.

Көсіліп көл жатыр. Рахман көлі. Жол­дың қиындығына қарап тұрған турист жоқ. Іркес-тіркес ағылады. Қос қайық көл бетін сызып өтіп, Рахман сар­қы­рамасына саяхаттаушыларды серуен­детіп жүр. Мұнда келушілердің көбі серуен үшін емес, жер астынан қай­нап шығып жатқан радон суына түсу үшін келеді. 37 градус ыстық су­да 20 минут отырсаңыз, қара моншадан шық­қандай борша-борша терлеп, рақаттанып қаласыз. Буын-буынды босатып, тынысты кеңейтеді. Бұл сол сәттегі сезім ғана. Әйтпесе, денсаулыққа пайдасын айтып тауыспаймыз. Анау-мынау дене жарақатынан бастап жүйке жүйесіне дейін емдейтін секілді.

Рахман аңшы туралы аңызды естіген боларсыз. Күндердің кү­ні Әбдірахман аңшы баласын ертіп аңға шығыпты. Тау кезіп келе жатса, алдарынан сыңар мүйіз бұғы шыққан екен. Баласы көздеп тұрып, шүріппені басып қалғанда тұяқтының санына тиеді. Қаны сорғалап қаша жөнел­ген бұғыны көрген бала есінен танып қалыпты. Әкесі ұлын көтеріп келе жатса, алдынан көл көрінеді. Бағана ат­қан бұ­ғысы суда тұр дейді. Қаны тоқ­тап, жара­сы жазылыпты-мыс. Оны көр­ген аңшы суды баласына ішкізіп, есін жи­ғызады. Кейін сол сумен ауылдастарын да емдеген. Содан бері бұл көл Әбді­рах­ман, кейіннен Рахман қайнары атал­ған. Ал Қалихан Ысқақтың жазып кеткен деректеріне сүйенсек, түп-төркіні – Тәңірсу.

Якутияда 700 мыңға жуық өзен, 800 мыңнан аса көл болға­нымен, жер астынан бұрқ-сарқ етіп, қайнап шығып жатқан та­би­ғаттың тылсымы жоқ секіл­ді. Сол үшін де ғой, Валерий Лу­ков­цев пен Август Егоровтың көрікті көлден гөрі радон суына қызығушылықтары ауды.

Алтайдың төрі – Мұзтау

Алтайдың жауһарларын тізіп бер десе, Рахман, Берел, Мұзтауды бірінші айтамыз. Мұзтау – қарт Алтайдың төрі, нағыз жұмақ мекен. Ендеше, енді­гі бағыт – Мұзтаудың бөктеріндегі Қара­көл. Дәл сол бір тұстан күн ашық болса, Мұзтау жарқырап көрінер еді. Қаракөл күрежолдан жиырма бес-ақ шақырым болғанымен, тау жолы өндіп бермейді. Жыбырлап жеткенше, екі, екі жарым сағатты алады.

Қаракөл сарқырамасын басып өтіп, иық­тан асқанда Мұзтаудың сілем­де­рі көрінді. Ұшар басын бұлт басып тұр. Тоқтай қалып, суретке тарт­тық. Айтқа­нымыздай, сурет, видео таби­ғаттың шынайы сұлулығын көрсете алмайды. Көзбен көріп, таудың рухын сезіну керек. Біз мәңгі қар басқан Мұзтауды етегінен ғана қызықтап жүрміз ғой. Қайбір жылы Әлібек Асқаров ағамыз ұшар басына дейін көтерілген. Осы жерде айбарлы шыңды нұсқап тұрып, қалай шыққаны туралы қысқаша баяндап берді. Әне-міне дегенше, Қаракөлге жеткенбіз. Көлдің ұзындығы – 3 шақырымға жуық, ені – 700 метр. Ең терең жері он метрге дейін жетеді.

Мұзтаудың басынан шөкім бұлт қалмай ыдырап кететін күндер сирек. Етекте күн шай­дай ашық тұрғанымен, 4 506 метр биіктіктегі шың басы ақ сәл­де­ге оранып тұрады. Түн орта­сы көл бетіне тұман көтеріліп, ар­ғы беттегі орман мұнартып көрін­ді. Таңға жуық құстары шу­лас­ты. Тұман сейіле бере орман арасынан мүйізі соқадай бұ­лан­ның бұқасы шығып, көлге бас қойды. Түз тағысы қанша се­кем­шіл болғанымен, қауіптің жо­ғын сезеді. Ит тұмсығы батпас тай­га­ның ішінде қаншамасы жүр екен?

Ертесінде экспедицияның бір то­бы Аршаты орманшылығының жетек­шісі Әділжан Қасымха­новтың жол нұс­қауы­мен Тауте­келдің тұсынан тауға көтеріліп, шың басынан бірнеше тұяқ тау­те­кені суретке тартыпты. Ұлт­­тық парк инспекторлары тау­те­ке­нің басы жылдан-жылға кө­бейіп келе жатқанын айтады. Қо­рықшылардың қорғауындағы аң көбеймесе, кемімейді. Ай мүйіз­ді жануардың жалғыз жауы қар ба­рысы ғана. Оның өзі санау­лы.

Алтайды армансыз аралаған ағайын­дар­мен алты күн ішін­де жақын таныса түстік. Әңгіме­лерінің әсерлі болғанынан ба, Катонқарағай өңірін емес, бейне бір Якутияны аралап қайтқандай болдым. Оның үстіне сапардан келе сала Әлібек Асқаровтың «Саха-Якутия. Ақ қар, көк мұз әлеміне саяхат» атты кітабын жата-жастана оқып шықтық.

Ендігі арман – Сахаға саяхат...

Шығыс Қазақстан облысы,

Катонқарағай ауданы