Қазақ сыныбы неге аз?

«Қарнымның ашқанына емес, қаді­рім­нің қашқанына жылаймын» демекші, төл мектебі тұрғанда өзге білім ошағына баласын сүйреткен ата-ананың басына не күн туды деген ой маза бермей, білім саласының басшыларымен, ата-аналармен, ұстаздармен, сондай-ақ қоғам бел­сенділерімен әңгімелесіп көрдік. Әуе­лі бұған дейін Қостанайдағы бірнеше қазақ мектебін басқарған, ұлт мектебінің жағдайын өте жақсы білетін тәжірибелі маман, бүгінде облыстық білім басқар­ма­сы басшысының орынбасары болып отырған Данагүл Сүйіндіковамен тілдестік.

– Қостанай облысы Ресеймен шекте­сіп жатыр. Ең ұзын шекараның бірі біздің өңірде. Сондықтан бұл шекараға жақын жатқан Қарабалық, Федоров сияқты аудандарға үлкен әсер етеді. Біз әлі күнге дейін кеңестік кезеңде қалыптасқан сая­сат­тың зардабын шегіп отырмыз. Өйт­кені өзге тілге бауыр басқан ата-аналар қара басының қамын күйттеп, бала­ла­рының болашағына бейжай қарай­ды, олардың ана тілін үйренуіне аса мән бермейді. Өзім барған жерімде, тіпті ағайын-туыстың ортасында да үнемі «баланы қазақ мектебіне беріңдер» деп айтамын. Бірақ кеше ғана басын изеп, сөзіңді мақұлдап отырған кейбір ағайын жеме-жемге келгенде баласын орыс мектебіне жетектеп бара жатады. Қазақ мектебінің насихаты кем болып жатқан жоқ. Негізгі мәселе ата-аналарға тіреліп тұр. №24 мектепте директор болып жұмыс істеп жүргенде бірінші сыныпқа баласын әкелген орыстілді ата-аналарды кабинетіме жеке шақырып алып: «Сіз жарадыңыз! Енді қорықпаңыз. Орыс мектебіне кез келген уақытта ауысып кете аласыздар. Көмектесеміз, біздің мұғалімдер балаңызды бір жылдың ішін­де қазақша сөйлетіп шығарады, оған күмәніңіз болмасын. Ең бастысы, баланың бо­ла­шағы үшін өте маңызды әрі дұрыс қадам жасадыңыз», деп жылы шыраймен шығарып салатынмын. Тілдік ортасы бөлек ата-ана үшін мұндай әңгіме өте қажет, – дейді Данагүл Сүйіндікова.

Иә, батпандап кірген дерт мысқалдап шығады. Бұл мәселеде өз тілін ұмытып, өзге тілді ерттеп мінген ата-аналармен үгіт-насихат, түсіндіру жұмыстарын жүр­гі­зіп, олардың санасына сәуле түсе­тін­дей саңылау іздеу маңызды. Өңірде былтырдан бері қазақ сыныбын, қазақ мектебін насихаттаушы белсенді топ жұмыс жүргізіп жатыр. Сол топтың ішінде жүрген «Қазақ тілі» қоғамы облыстық филиалының төра­ғасы Заңғар Санайдың айтуынша, бұл бағытта көп жұмыс атқарылғанымен, нәтиже мардымсыз.

– «Қазақ тілі» қоғамының «Қазақ мек­тебі» деген жобасы аясында былтыр аралас мектептерді араладық. Биыл солай жасадық. Мәселен, «Юбилейный» шағын ауданындағы Абай мектебінде былтыр қазақ сыныптарынан орыс сыныптары көп еді. Биыл қазақ сыныптарында ұзартылған топтар ашылып, нәтижесінде, бірінші сыныпқа қабылданған 6 сыныптың үшеуі қазақ тілінде білім алатын болып отыр. «Әуежай» шағын ауданындағы аралас мектепке де барып тұрамын. Ол мектепте де сәл ілгерілеу бар. Дегенмен, көп ата-ананың баласын қазақша оқытуға әлі ниеті жоқ. Мұның ең басты себебі – ата-ана орыстілді, сондықтан балаға үй тапсырмасын түсіндіре алмай қиналамын деп қорқады. Осылайша, өз қара басын ойлап, баланың келешегіне балта ша­уып отыр. Бұл мәселе жылда айтылады, бірақ күрмеуін тарқату қиын болып тұр, – дейді Заңғар Санай.

Орыстілді ата-ананың баланы қа­зақ мек­тебіне беруіне кедергінің бірі – «бала­ның оқуына көмектесе алмай қаламын» де­ген қорқыныш. Бұл көп жағ­дайда қор­қыныш емес, енжарлық, немкеттілік болуы мүмкін. Әлбетте, оларды жаз­ғы­рып, сөгу оңай. Ал жанашырлық таны­тып, көмектесу – адамгершіліктің, бауыр­мал­дықтың үлкені. Тоқсаныншы жылдары аса қадірлі бір ақсақал «Тың игеру кезінде жайлауымыз жыртылды. Тәубе, аңсаған тәуелсіздігімізді ал­дық. Енді, міне, өзгенің де, өзіміздің де көкірегімізді жыртып, оянатын ке­зеңде тұрмыз», деген еді. Дәл осы қал­пымызбен отыра берсек, сол оянатын кезеңді өткізіп аламыз ба деген қор­қыныш бар.

Баланың қадамын қазақ мектебіне бас­тырмай отырған екінші кедергі бар. Ата-аналардың біразы «Қазақ мектебінде білім сапасы нашар» деген таптаурын түсі­нік­тің шырмауынан шыға алмай қалған. Мысалы, былтыр Қостанайдағы фи­зика-математикалық лицейде екі қазақ сыныбы ашылды. Бірақ мектеп басшылары сол екі сыныпқа оқитын бала таппай, әзер дегенде біреуін ғана толтырды. Жыл бойы жарнама жасап, қақсады. Алайда оған ынта танытқан қазақ аз болды.

– Кейінгі 7-8 жылдың ішінде қазақ мек­теп­тері білім сапасы мен оқушы­лар­дың үлге­рімі жағынан өзгетілді мек­тептермен теңесті, тіпті кейбір тұс­тарда басып озды. Қазақ мектептері кейде облыстық деңгейден де жоғары көрсеткіштерге қол жеткізіп жүр. Өйт­кені қазақ мек­тептерінде орыс мек­теп­­терімен салыс­тырғанда, бала саны әлде­қайда аз. Сон­дықтан баланың са­палы білім алуына мүкіндік мол. Мұ­ға­лімдердің білік­ті­лігі де ешкімнен кем емес. Қазақ мек­теп­теріндегі кадр мәселесі шешілген. Грант иегерлерінің санына, бірыңғай ұлттық тестілеу нәти­же­лері мен олимпиада же­ңім­паз­да­рына қарасақ та, қазақ мек­теп­терінің деңгейі жоғары. Сондықтан ұлт­тық мектептегі білім сапасы төмен дейтін ата-аналар қазіргі жағдайды біл­мейді. Осыдан отыз жыл бұрынғы ескі түсі­ніктен арыла алмай қалған, – дейді Д.Сүйіндікова.

Оның айтуынша, қазіргі қазақ мек­теп­­те­рінің жағдайы өте жақсы. Күр­делі жөндеуден ең алдымен солар өтіп жатыр. Қазақ тілінде білім алатын шә­кірт­терді көбейту мақсатында қо­сым­ша жағдайлар да жасалған. Мы­са­лы, биыл жергілікті әкімдіктер тарапынан ұзартылған топтарға қосымша қаражат бөлінеді. Ол ең алдымен қазақ тілінде білім алатын бастауыш сыныптарға беріледі. Бұл оқушылардың тілдік ортасын қалыптастыруға, сабаққа ыждағат­пен қарауына, аптасына бес күн үй тапсырмасын ата-ананың көмегінсіз орындауына, мұғалімнен қосымша ке­ңес алуға, түсінбегенін сұрап-білуге мүм­кін­дік береді. Сонымен қатар облыста қазақ сыныптарын көбейтудің арнайы жол картасы жасалған.

Облыстық телеарнаның тілшісі Айдана Папанинаның кішкентайы Айлин ал­дағы қарашада алтыға толады. Жасы сәл жетпей тұрса да, биыл қазақ мектебіне даярлық сыныбына беріп жатыр.

– Енем де, жолдасым да орысша сөйлейді, мен де орысшаға көштім. Ба­лам­ның да тілі орысша шықты. Со­ған қарамастан, тәуекел етіп қазақ сы­ны­бына беріп отырмын. Замандас-құр­бы­ларымның көбі балаларын орыс мек­тебіне апарды. Өйткені өздері тіл білмейді, сондықтан балаға көмектесе алмаймыз, үлкен қиындыққа тап боламыз деп қорқады. Балам бірінші, екінші сынып­ты аяқтағанша көмектесіп жүретін сияқ­тымын. Өйткені қазір мүлде тіл біл­мейді. Ұлттық балабақшаға барды, шағын тақпақтар жаттады, қазақ әндерін ұнатады, жады жақсы, сондықтан әрі қарай өзі алып кетеді деп ойлаймын, – дейді Айдана.

Қазақ отбасына келін болып отырған Әнила есімді башқұрт келіншек қазақ тілін Қостанайға келген соң үйреніпті. «Кезінде балаларымды орыс мектебіне бердім. Өйткені ол кезде қазақ тілін біл­мейтін едім. Екеуі де озат оқыды. Бірақ ұлым мектепті тәмамдайтын жылы «Мені неге қазақ мектебіне бермедіңіз» деп ренжіді. Балам қазір әжептәуір тіл біледі. Жұмысында қазақша сөйлейді. Қазір құрбыларымның көбі балаларын орыс сыныптарына беріп жатыр. Өйткені күнделікті тұрмыста өздері де, ба­лалары да негізінен орыс тілінде сөйлеседі. Қалай десек те, көбі баланы қазақ сыныбына беруге әлі дайын емес. Бірін­шіден, ата-ананың өзі орыс тілді болғандықтан, оған баласының сол тілде білім алғаны ыңғайлы. Екіншіден, қазақ сыныбына барған балаға репетитор жалдау керек болады, оған ешкім өз қалтасынан басы артық қаржы шығарғысы келмейді. Үшіншіден, көбі балам күні бойы сабақтан босамай, жүйкесіне жүк түседі деп қорқады. Та­ныс­тарымның балалары қарапайым заттардың өзі ана тілінде қалай аталатынын білмейді», дейді Әнила.

Мемлекеттік тілді дамыту деген мәсе­­ле көптен бері күн тәртібінен түспей келе­ді. Біздіңше, мемлекеттік тіл дамытуды қажет етпейді. Ол онсыз да дамыған тіл. Оның орнына балабақшалар мен білім мекемелеріне арнап мемлекеттік тілді қолдау бағдарламасын жасау қажет. Ата-ана ұлттық мектепке барған балаға мемлекет тарапынан ерекше қолдау болатынын осы бағдарлама арқылы көріп-білуі керек. Балабақшада тәрбиемен қатар тіл үйрету сабақтары мықтап қолға алынса құба-құп. Қазақ мектептері мен аралас мектептердегі қазақ сыныптарына да ағыл­шын тілі, физика, математика секілді пәндерге басымдық беретін ерекше бағдарлама қажет-ақ. Сонымен қатар жоғары оқу орнына білім гранттары бөлінгенде ең алдымен қазақша сайрап тұрған баланың бәсі биік тұруы шарт.

Ең бастысы, қазақ мектептері мен сыныптарының беделін арттыру қажет. Кадр мәселесі мен оқыту әдістемесінің де қайта пысықталғаны жөн. Әйтпесе, бүгінде кейбір аралас мектептерді мемлекеттік тілді білмейтін директорлар басқарып отыр. Басшы қай тілде сөйлесе, ұжым да сол ыңғайға жығылатыны ескерілуі қажет. Мысалы, Меңдіқара ауданының Теңіз ауылындағы аралас мектептің директоры мемлекеттік тілден мақұрым. Мұндай білім ошақтарын мемлекеттік тілді білетін директорлар басқарғаны абзал.

Одан кейінгі мәселе, аралас мек­теп­тер­дегі орыс сыныптарын шектеу керек. Мыса­лы, Қостанайдағы «Юби­лейный», «Әуе­жай» шағын аудандары тұрғындарының 80 пайызы – қазақтар. Бірақ осы екі шағын аудандағы аралас мектептердегі қазақ сыныбынан орыс сыныптары бірнеше есе көп. Сондықтан мектеп басшысы баласын орыс сыныбына әкелген ата-анаға «бізде орын жоқ, қазақ сыныбында орын бар. Ал баланы орыс сыныбына бергілеріңіз келсе, бәленбай мектепте орын бар, соған апа­рыңыздар» деп, әлгі ата-ананың барып-келуіне қолайсыз, қаланың екін­ші шетіндегі шалғай мектепті нұс­қа­ғаны дұрыс. Нәтижесінде, ата-ана баласын үйінің жанындағы қазақ сыныбына беруге мәжбүр болады. Алайда облыстық білім басқармасының мамандары мұндай амалдың ата-ана таңдауы мен адам құқын шектеуге әке­летінін айтып отыр. Сөйте тұра, Қос­танайдың іргесіндегі Дружба ауылында қазақ мектебі болмағандықтан, баласын амалсыз орыс мектебінде оқы­тып жатқан тұрғындар бар.

Қостанай облысы