Астана: көші-қонды реттеген жөн бе?

Елорда жұртшылығы тарапынан қалаға көшіп келу­шілер санын шектеу туралы жиі айтылады. Бас қалаға басқа өңірлерден келу­ші­лер­дің санына шектеу қою бастамасын Премьер-министрдің орынбасары Тамара Дүйсенова қолдап пікір білдірген еді. Оның айтуынша, Астанадағы инфра­құ­рылым көп адамға лайықталмаған. Мектеп аз. Медицина мекемелері көп кісіні қабыл­дауға қауқарсыз.

«Елордада мектеп, медицина, жалпы әлеуметтік инфрақұрылым дайын емес. Егер әлеуметтік ин­фрақұрылым дайын болса, қа­жетті мүмкіндік болса, адам санын көбейтуге болады. Астана қала­­­сындағы инфрақұрылымды есеп­­ке ала отырып, мұны дұрыс ше­­шім деп есептеймін», деді Премьер-министрдің орынбасары.

Т.Дүйсенованың айтуынша, қала­ға келетін халықтың санын шектеу тәжіри­бе­сі шетелде бұрыннан бар. Алайда бұл пікірге қарсылар аз емес секілді. Әсіресе кейбір қоғам белсенділері мұны адамның конституциялық құқығын бұзу деп есептейді. «Конституциялық құ­қық бұзу» деген сөз министрдің шым­байына батты ма, пікірін қайта жұм­сарт­қа­ны бай­қалады.

Үкімет кулуарында журналистер вице-премьерден «халықтың ашуына тиетін ұсынысты қалай талқылауға шы­ға­­рып отырсыздар?» деген сұрағына: «Қа­зір Астанада бір миллионнан аса адам тұрып жатыр. Бұрынғы Ақмола қаласы 300 мың адамға ғана есептелген. Жастар оқуға келіп жатыр. Қалада жұмыс орындары ашылуда. Елорданың бүгінгі инфрақұрылымы халыққа тиіс­ті жағдай жасауға мүмкіндік аз. Егер Астананың көлемі кеңейіп, мүмкіндіктер жасалса, әсіресе, әлеу­мет­тік инфрақұрылым салынса, онда шек­темеуге болады. Қазір осындай ше­шім қабылдауға тура келеді», деді Т.Дүйсенова.

Жазда сумен, қыста жылумен қамту бас қаланың тізгінін ұстаған шенділердің бас ауруына айналған тәрізді. Енді қыр­күйек­тен бастап шаһар аумағына кіріп-шығуға рұқсат етілгендердің тізімі жасалады-мыс. Қоғамда осындай әртүрлі пікір қайшыласа бастаған соң, бұл мәселеге қатысты Аста­на қаласының әкімі Жеңіс Қасымбек те өз пікірін біл­дірді.

«Біз – унитарлы мемлекетпіз. Қазақ­станның халқы басқа өңірлерден көшіп келсе, онда ешқандай шектеу болмайды. Иә, адам саны өсіп барады. Сол азаматтарды қабылдау үшін Астанада сапалы инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылымды дайындау керек. Халық келіп жатыр, мектеп пен әлеуметтік нысандар жетіспейді. Жылу мен су мәселесі толығымен шешілген жоқ. Сондықтан дайындалуымыз керек», дейді қала басшысы.

Ресми деректерге сүйенсек, бас қалаға өзге өңірлерден жыл сайын тұрғылықты тұруға 60 мың адам қоныс аударады. Ал жоспар бойынша халық саны миллионға 2030 жылға қарай жетеді деген болжамға қазіргі урбанизациялық үдеріс бой бермей кеткенін байқаймыз.

Көктемде бір жиында ақын, Мемле­кет­тік сыйлықтың лауреаты Несіпбек Айтұлы «Астана – резеңке емес, созыла бере­тін. Сондықтан келушілердің санын шектеу керек», деген ұсыныс айтқан. Қоғам қайраткері мұны қызғаныштан емес, елорданың әлеуетіне деген жа­на­шыр­­лықпен айтқаны белгілі. Бұл пі­кір­ге қатысты қоғамда жақтайтындар да, дат­тайтындар да табылды. Әйткенмен бұл зерттеліп, сарапталып барып шешім шығаратын мәселе екені түсінікті. Мә­селен, демограф Аяулым Сағымбаева ше­шім қабылдар алдында алыс шал­ғайдағы ауылдарға жақсылап жағдай жасау керек екенін айтады. Мысалы, Қытай елі 1949 жылдан бастап көші-қон саясатына өзгеріс енгізіпті. Яғни қалаға келіп тұру үшін жұмыс орнынан шақырту қағазы болуға тиіс. Маманның айтуынша, елде мұндай тәжірибені бірден енгізу қателік болады.

«Қазақстан үшін халықаралық тәжіри­бені бірден қолдана салу тиімді емес. Бірін­шіден, тыйым жай ғана Астанаға, Алма­тыға не Шымкентке қатысты бол­мау­ға тиіс. Бұл өңірлердегі жағдайды жақ­сарту арқылы қосымша жұмыс жүргізілуі керек. Жай ғана тыйым салып тас­тайтын болсақ, мигранттар саны көбейеді», дейді демограф.

Қазір Астананың халқын жалғыз Вячеслав су қоймасы есебінен сумен қамтып отыр. Қала билігі қосымша су ресур­сын Нұра жерасты құбырын салу ар­қылы шешпекші. Алайда бұл құрылыс­тың қашан басталатыны әзірге белгісіз. – Еңбек министрлігінде құрылған арнайы топ миграцияны шектеудің қалай жүзеге асатынын осы қыркүйекте жариялайды. Жауапты ведомство тек сол кезде қалаға кімнің кіріп, кімнің шыға алатынын айтамыз деп отыр.

Өткен аптада бұл мәселеге қатысты Тамара Дүйсенованың басқаруымен тағы да журналистермен кездесу болды. Онда ол жұмыс тобы халықаралық тәжірибені ескере отырып, заңға түзетулер енгізу бо­йынша бірқатар ұсыныс әзірлегенін айтты. Бірінші – азаматтардың республикалық маңызы бар қалаларда және Астанада тұрақты тұру мерзімін қайта қарау. Ком­му­налдық тұрғын үй қорынан тұрғын­жайлар немесе жеке тұрғын үй қорынан жергілікті атқарушы органдар жалдаған тұрғынжайлар алу мақсатында оларды есепке қою ұсынылады. Екінші – коммуналдық тұрғын үй қорынан немесе жеке тұрғын үй қорынан жергілікті атқарушы органдар жалға алған тұр­ғын үйге, пәтерлерге нормативтерді бекіту ұсы­нылады. Үшінші – қаланың құры­лы­сын тиімді салу мақсатында Ин­дус­трия және инфрақұрылымдық даму ми­нис­трлігіне Бас жоспардың жобалық шешімдерін, егжей-тегжейлі жоспарлау жобасын және құрылыс салу жобасын қоғамдық талқылауды жүргізу қағидаларын әзірлеу мен бекіту жөніндегі құзыретті беру ұсынылады. Бұл қоғамдық талқылаулар өткізу кезінде елді мекеннің архитектурасын қалыптастыруда және қала құрылысын жоспарлауда қала азамат­та­рының пікірін ашық және жария ескеруге мүмкіндік береді. Төртінші – миг­ранттарды тіркеудің бірыңғай жүйе­­сін құру мақсатында қолданыстағы ақпа­рат­тық жүйелерді интеграциялау.

Аталған мәселеге қатысты еліміз­дегі демография саясатын зерттеп жүрген, белгілі саясаттанушы Руслан Ақма­ған­бетовтің де пікірін білген едік. Оның айтуын­­ша, шектеу бар жерде дамуға тосқауыл болады.

«Алдымен Астанадағы құрылысқа шектеу қойған жөн. Оны Қызылжарға қарай бұру қажет. Ал Астанаға шектеу жа­саудың түрлі салдары шығады. Бірін­ші, бұл халықтың билікке деген сенім­сіз­дігіне әсер етеді. Екінші, Астанаға инвестиция бара қоймайды. Шектеу бар жерде экономикалық өсім бола қоймайды. Үшінші, еңбекке жарамды адамдар арасында шетелге кету көбейеді. Себебі Астана ішкі еңбек миграциясын өзіне қа­был­дап келді. Олай болмағанда, амал жоқ, шетел асады. Төртінші, «Тәуелсіздікті шетелге еңбек етіп қаңғырып кету үшін алдық па?!» деген мәндегі наразылық туын­­­дайды. Бесінші, қалада тіл мәселесі бар. Бұл оған деген наразылықты күшейтеді.

Иә, қала көп адамды көтере алмайды. Оны экономикалық және мәдени орталық ету бекер. Экономикалық орталық болу үшін қаланың ресурсы көп болуға тиіс. Бұл Астанада жоқ. Ал мәдени орталық болу үшін тәжіктің қауындарын алуда аздаған сыпайылық болу керек еді. Бірақ қала әкімшілік басқару тұрғысынан қалғаны жөн. Вашингтон сияқты. Қаладағы құры­лыс­ты тоқтатса, экономикалық дағ­да­рысқа алып келеді. Ал жай ғана шектеу қою мәселені шешпейді. Тек кері әсерін береді. Әрине, бұл кезде «сарапшылар» түсіндіріп, оның «пайдасын» айтады. Ескі әдіс өтпейді. Айтпақшы, мұндайдың Ресейде «Мәскеулік тіркеу» дегені бар. Сонымен бірге Солтүстік Кореяда бар. Біреуі де супер авторитарлық режім, ал екін­шісі классикалық тоталитарлық ре­жім­де өмір сүріп жатқан мемлекет», дейді Р.Ақмағанбетов.

Айтпақшы, Курокава жасаған Бас жоспарға кейінірек өзгерістер енгізілді. Өйткені жапон сәулетшісі елорданы жо­ба­лаған кезде тұрғындардың саны тез өсетінін ескермеген сыңайлы. Бұған таң­ға­лудың жөні жоқ. Өйткені кез келген жоба бұрынғы тәжірибелерге сүйеніп жасалады. Ал осыған дейін ешбір елде аз ғана уақыт ішінде әлемге танымал астана салын­ған емес. Оның үстіне қазақтардың тез өсетінін қайдан білсін?!

Алғашқыда 2030 жылға дейін тұр­ғыны 1 миллионға жетеді деген шаһар бұл межені 13 жыл бұрын орындап тас­тапты. Бұл – ел халқының 5 пайызы. Салыстырып көріңіз, 1997 жылы елорда жаңа ауысып келгенде қаланы небәрі 300 мыңға жетер-жетпес адам мекендеген. Өзгертілген Бас жоспарға сәйкес, шаһардың өзін ғана емес, Астана агломерациясын толықтай дамыту көз­делген. Осы аумаққа Ақкөл қаласы мен Ақкөл, Аршалы, Целиноград және Шор­тан­ды аудандарының бірқатар елді мекен кіруге тиіс. Қазір агломерацияның аумағы 2,18 мың шаршы шақырым болып отыр. Халық саны 1,2 миллионнан асты. Астана қаласының 2019-2023 жылдарға арналған жинақы құрылысы жөніндегі кешенді жос­пары бойынша, халық саны жыл са­йын орташа есеппен 2,5 пайызға ұлғаяды деп жоспарланған. Осыған сәйкес, 2030 жылы елорда тұрғындарының саны 2 миллионға жетпек. Ендеше, Т.Дүйсенова ханым неге ерте байбалам салды деген сауал қызық болып отыр.

Қорыта айтқанда, бұл мәселеге жауаптылар «халық санын шектеу – Астанадағы инфрақұрылымның нашарлығына қа­тыс­ты бастама» деп сендіргісі келеді. Естеріңізде болса, шілдеде Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Астананы дамыту жөнінде жиын өткізіп, сол кезде инфра­құрылымды жақсарту, талапқа сай ету қажет екенін тапсырған еді. Сонда шенділер инфрақұрылымды жақ­сар­ту­дың орнына келушілерге кедергі жасап, оңай құтылып кетпек пе?