Детектив – мінезді, тегеурінді жанр

– Детектив жанрына қалам тартып жүрген қа­­зақ жазушылары бар ма? Қазір детек­тив жазып жүр деп кімдерді ай­та аласыз?

Заманбек ӘБДЕШОВ: – Бұл салаға қалам тартқан жазушы Кемел Тоқаев болғаны баршаға аян. Осы жанрда бірнеше кітабы бар. Сол кезде Ішкі істер министрлігінің шытырман оқиғалы детектив жанрына арнаған арнайы сыйлықтарын алып жүрді. Мысалы, ол кісінің бір кітабы 450 мың данамен шыққан екен. Бірде сол кездегі баспа ісінің бастығы Шериаздан Елеу­кенов: «Әуезовтің шығармалары да бұндай тиражбен шықпаған еді» деп айтып қалыпты. Содан кейін марқұм Ғабиден Құлахмет деген азамат болды. Ол «Үйірі жоқ көкжал» деген романын бастырып, екіншісін жазайын деп пе, әлде бастаған кезде ме, дүниеден өтіп кетті. Одан кейін менің есімде қалғаны осы күнге дейін көп ескерілмей келген, Ішкі істер министрлігінде полковник болып қызмет істеген Қабден Сауыркенов деген кісі. Сол кісінің осы жанрда бір-екі кітабы болды. Көпшілік оқырман ол кісінің кітабын оқыды ма, оқымады ма, анық білмеймін. Бірақ баспасөз беттерінде әңгіме көп қозғалған жоқ.

– Асеке, қазақ жазушыларының ішінде детектив жанрында жазып жүрген кімдер бар?

 Асқар АЛТАЙ: – Қазақ әдебие­тін­де, біздің қатарластарымыздың ішінде Талаптан Ахметжан болып еді. Бірінші рет оның «Қылбұрау» деген повесімен танысқан едім, өте жақсы жазылған туынды. Әдеби сынның сылбырлығы кесірінен детектив жанры туралы мүлдем айтылмады. Бірақ Талаптан шығармасы – қазақ әдебиетіндегі детектив жанрында Кемел Тоқаевтан кейінгі шоқтықты шығарма деуге келеді. Көркемдік талап тұрғысынан шығармасын Талаптан өте жақсы орындап шықты. Одан басқа Әлібек Файзуллаев деген бір азамат аздап қалам тартты. Онымен бірге Зияш Төлеуова сияқты тағы бір-екі авторды ғана атауға болады.

– Неге аз?

Асқар Алтай: – Детектив жанры үлкен логикалық ойлау жүйесіне тәуелді. Қылмысты оқиға екен деп көсілтіп жаза беруге болмайды. Кей­біреулер соны шатастырады. Бұл – қылмыс туралы жанр емес, сол қыл­мысты ашу туралы жанр. Детективке үлкен ізденіспен, біліммен келу керек.

– Дегенмен де, алысты айтпай-ақ, көрші Ресейде осы жанрдың бағы жанып тұр емес пе?

Заманбек ӘБДЕШОВ: – Бағы жанып тұр. Менің айтайын дегенім мынау: соны біздің жазушылар жазайын десе, білімі жетпеуі мүмкін, мәселе сонда. Өйткені ғылым мен техника қарыштап дамып кеткен заманда ұйымдасқан қылмысты, я болмаса сырттан келген жансызды әшкерелеу жағында бірдеңе жазатын болса, адам соны өте мұқият білуі керек. Ал білмейтін болса анадан, мынадан бір естіп жазғаның түкке де тұрмайды. Мысалы, Юлиан Семёновті алайық. «Төрағаға арналған бомба», «Көктемнің он жеті сәті», тағы да басқа детектив жанрындағы бірталай шығармасы болды. Исаев деген барлаушыға қатысты көптеген деректі білген. Бұны о бастан оқып, үйреніп, құпия қауіпсіздік саласының құжаттарымен мұқият танысып, оның оқымаған пәлесі жоқ, соның ішіне кіріп отырып жазған. Соның арқасында дүниеге келген бұл нәрселер. Ал біз­дің жазушылардың жазғаны қара­байыр болып шығуы мүмкін. Әсі­ресе осы заманда бұл оңай емес. Жансызды қандай әдіспен, техникамен ашты, соның бәрін меңгеру керек. Ондай бізде маман жоқ. Александра Маринина деген жазып жүр, мысалы. Полициялардың өмірінен жазады, себебі ол өзі подполковник. Со­сын сол жердегі адамдарды, бұрын қыз­мет істегендерін де ішіне кіргізіп, қо­парып тұрып жазады. Ал осындай мүмкіндігі бар азаматтар бізде жоқтың қасы. Сондықтан бұны қиынсынады да өзі білетін ауылдың өмірі, махаббат тақырыбын жаза береді.

– Әлем әдебиетінде детектив жанрының бастауында тұрған атақ­ты үш жазушыны ауыздан тас­тамаймыз. Артур Конан Дойл, Ага­та Кристи, Жорж Сименон үшеуі. Жаңа ғылым мен техника же­тістіктерін себеп қып айтып қал­дыңыз. Дегенмен, Агата Крис­тидің «Он қара домалағы» оқи­ғаларды бірінен-бірін туындата суырт­пақтап, шытырман сюжеттің өзімен-ақ болмыстағы терең психологияны түртпектеп аша отырып, детектив жанрының кейіпкері фан­тас­тикадағыдай робот емес, адам екенін көрсетіп кетті емес пе?

 Заманбек ӘБДЕШОВ: – Дұрыс қой ол. «Жазушы» баспасының аударма редакциясында ұзақ жылдар жұмыс істедім. Қазір біз әңгіме жасап отырған детектив жанрына ол кезде де екінші сортты дүние деп қарайтын. Аударманың өзіне ол жанрды кіргізбеуге тырысатын. Енді кеңес өкіметі кезіндегі әдебиеттің мақсаты жаңа адам тәрбиелеу ғой. Кеңес адамын тәрбиелеу. Оған детективтің не қажеті бар деген көзқараспен қа­райтын. Баяғыда Горкийдің өзі баласына: «Мынандай әдебиеттерді оқы. Бірақ саған Конан Дойлды оқудың қажеті жоқ», деп айтқан екен. Сол заманнан бұл әдет болып қалған сияқты. Тіпті, бұл буржуазиялық әдебиет болып есептеледі. Юлиан Семёновтің шығармалары саяси детектив болды. Біздің жазушылар екінші сорт деп батылы бармай қалған ба, әйтеуір қашқалақтап жанрға жоламайды. Асекең айтып отыр ғой, кейінгілер бірдеңе жаза бастады деп. Солардан бірдеңе шықпаса, білмеймін.

Асқар АЛТАЙ: – Детектив – үлкен жанр. Бірақ бізде кеңес заманынан қалған бір көзқарас бар, яғни детектив жанрын жазып жүрген адамдарды менсінбеу. Шын мәнісінде бұл дұрыс емес. Мысалы, Кемел Тоқаевтың «Күміс кездік» деген секілді шығармаларын оқыдық. Көркемдік жағы басқа ешқандай шығарамадан кем емес. «Соңғы соққысы» да сондай. Агата Кристидің «Он қара домалағын» алып қарайықшы. Бұл шығармада философиялық-психологиялық астар бар. Ауыр психологиялық астар. Сонысымен қызықтырды. Адам баласы қиын кезде адамгершілігін қаншалықты сақтай алады? Агата Кристи осы жағынан ұтқан. Бұған ол бірден келмеген. Оған дейін қаншама дүние жазған, олар, әрине, тура осы шығармасы сияқты болмаған. Детектив жанры арқылы өзін мойындатқан жазушы деуге болады. Мысалы, менің сотта істейтін бір жолдасым бар. Бірде сол «керемет материал жинап қойдым» деді. Бірақ мен бас тарттым. Өйткені мен детектив жанрына машықтанған жазушы емеспін. Осы салаға жазушылар неге келмейді? Бұл салаға меніңше, журналистер келуі керек. Жазушы Кемел Тоқаев тәжірибесі осыны көрсетеді. Айтқандайын, қазір жемқорлыққа қарсы күрес, әділет сала­сындағы әділетсіздік жанып тұр­ған тақырып қой.

– Агата Кристидің «Он қара до­малағы» композициялық құрылымы да шебер қиюластырылған шы­ғар­ма. Тіпті үлкен романды бір дем­мен оқығандай әсерде қаласыз. Әуелі оқырманды алда болар шытырман оқиғаға кейіпкерлерімен бірге дайындап алады, сюжет же­лісіне еліктіре ілестіріп отырады. Шығарманың көркемдік шешімін автормен бірге іздегендей күй ке­шесіз. Жоғарыдағы мен айтқан үш жазушы детектив жанрын екінші сортты әдебиет демей-ақ, заманында шыңға көтерді. Өзімізге жақын болмаса да, кәрі құрлықта туған сол замандағы қаһармандар Шер­лок Холмсты, комиссар Мегрэні біл­мейтін қазақтың баласы жоқ. Осы­ның бәрі қандай жанрда жазылса да, шығарманың оқырман сұра­нысына сай келгендігінен емес пе? Ай­наламызда қылмысты оқиғалар көп болып жатқан кезде, оны зерттемеу, жазбау жазушы үшін, әдебиет үшін үлкен кемшілік сияқты көрінбей ме?

Асқар АЛТАЙ: – Иә, бұл – үлкен кемшілік. Өйткені бүгінгідей сапырылысып жатқан қоғамда көркемдік тұрғысынан болса да, детектив жанры тұрғысынан болса да ақиқатты әртүрлі жолмен берудің тәсілдері то­лық қамтылмай тұр. Осы тұрғыдан келгенде бізде детектив жанры мүлдем жоқ екені айқын көрініп қалды. Оны көрсете алмай отырмыз. Ана бір жылы Атырауда болған жарылысқа қазақ­тың азаматтары неге барды? Бұл – сұранып тұрған детектив. Бұның ар жағында үлкен ой жатыр. Осыны аша алатындай жазушылар келетін болса, детективті сол тұрғыдан туындататын болса, шаһидтің негізгі филосо­фиясында не жатқанын жазатын бол­са, неге оқымасқа? Осы тұрғыдан айт­қанда, детектив – нағыз сұранып тұрған жанр. Сондай әңгіме, повесть жазылса, баспасөз бірден басады және оның оқырманы болады.

Заманбек ӘБДЕШОВ: – Мегрэ деп отырмыз, комиссар Мегрэні Жорж Сименон өмір бақи жазып кетті. Сол Мегрэ оқырманның санасында қалып қойғаны соншалық, оған ескерткіш орнатылған. Шын адам сияқты болып кеткен ғой. «Мегрэ және ұрылар» деген әңгімені Әбілмәжін Жұмабаев ағамыз аударып шығарған. «Гангстеры» дегенді қазақтың ұғымына келтіру үшін Әбекең «ұрылар» деп жіберген.

– Жазушы Құрманғазы Қара­манұлы да аударыпты.

Заманбек ӘБДЕШОВ: – Құрекең бір жылдары «Жалын» баспасында аударма редакциясының меңгерушісі болған. Сол кезден бастап детектив жанрында талай кітап аударған. Бас­қалардан бір артықшылығы, ағылшын тілін білетін. Сол заманда шетел жазушыларымен хат алысатын. Қазір, Құдайға шүкір, ағылшын тілін білетін жастар көп. Олар сол тілде де оқи алады. Сондықтан бұл салада да шепті бермеуіміз керек.

Асқар Алтай: – Детектив жанрын филология, журналистика факуль­теттерінде жеке курс ретінде оқыту керек. Бұл жанр мүлде кеш пайда болған және өзінің авторларын, зерттеу­шілерін күтіп тұрған жанр деп ойлаймын. Мысалы, Кемел Тоқаев үлкен өмірлік тәжірибеден өтіп келіп, шағын жанрда шығармашылық барлау жасап барып, «Соңғы соққыны» жазды. Мына Агата Кристилер де сөйткен. Немесе Жорж Сименондар да сөйтіп жазған. Ана Конан Дойлыңыз да сөйткен. Тіпті Конан Дойл бұл жанрдан кетіп қалып, басқа жанрларда жазып, кейін қайтып оралған. Бірақ өз жанры осы детектив екенін түсінген. Осы тұрғыдан келгенде бізде қалыптасқан мектеп жоқ болып тұр. Жаңағыдай курс ашсақ, ұтылмаймыз.

– Жанрға жанашырлық таныт­қандарыңыз үшін мың да бір рахмет!

Түйін: Бүгінде детектив жанры жастарды кітап оқуға тартудың бір тетігіне айналды. Кітап дүкендеріне кірсеңіз, ең көбі – осы детектив жанрын­дағы кітаптар. Бірақ көбі орысша, ағылшынша. Арасында қа­зақ тіліне аударылғандары да бар. Қанша керек десеңіз де табылады. Дегенмен өз авторларымызды яғни Кемел Тоқаев ізбасарларын іздейміз. Бұл заңды да. Детектив жанрының бүгінде қандай рөл атқарып жатқаны жұртшылыққа белгілі. Бұл қазір жай жанр емес, мінезді, тегеурінді жанр. Мінезді, қайсар жанр өзгеге емес, өзімізге қызмет етсе екен дейміз.

Әңгімелескен –

Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК,

«Egemen Qazaqstan»