Диверсанттар тобы

Осындай мектептен өткендер әртүрлі жолмен кеңес одағының тылына дивер­сиялық қылмыстық әрекет жүргізу үшін жіберілді. Мысалы, Люккенвальдегі «Алаш» мектебінде диверсиялық топ­тарға тактикалық сабақтар, әсіресе карта мен компосты пайдалана білу 22 сағат, сапта жүру дайындығы 33 сағат, жа­рылғыштарды қолдану ісі 11 сағат, қазақ тілі шрифтісі 22 сағат оқы­тылған. Барлық сабақты неміс әскерилері жүргізген.

«Отан соғысы кезеңіндегі Қазақ КСР Мемлекеттік қауіпсіздік халық ко­мис­­сариаты Қазақстан аумағындағы жа­сырынған шетелдік барлау мен анти­советтік элементтердің диверсиялық жұ­мысы туралы» анықтама шолуда «Со­ғыс кезінде неміс барлау органдары мен неміс қолбасшылығы Қазақ КСР аума­ғына 36 парашютист-диверсантын, агенттерін, шпиондарын түсірді. Па­рашютистерге неміс қолбасшылығы тарапынан берілген тапсырмалар бойынша Қазақстан аумағына түскеннен кейін қорғаныс кәсіпорындарына, теміржол тораптарына жарылыстар жасау, партия-кеңес қызметкерлерін, Қызыл армия мен кеңестік барлау офицерлерін өлтіру, кеңес өкіметіне қарсы көтерілістер ұйымдастыру және барлау-тыңшылық жұмыстарын жүргізу жүктелген» деп атап көрсетілген.

1943-1944 жылдары неміс-фашист армиясының басшылығы, оның қарсы барлау мен шпиондық орталықтары кеңес тылында арандату, қастандық, диверсиялық іс-әрекеттерін күшейткені белгілі. Сол жыл­дары Гурьев облысының Теңіз, Ново­богат, Жылой аудандарына, Гурьев маңына неміс парашютист-диверсанттары түсірілді.

1944 жылы 10 маусым күні Аты­рау жеріне келіп түскен парашютис­тер А.Қап­саламов, С.Нүсіпбеков, Ш.Ке­рімбаев өз еркімен берілді. Тергеу барысында А.Қап­саламов кеңес тылына жіберілген парашютистер топтары туралы былай дейді: «1943 жылы Қызыл армияның тылына бес диверсиялық десант тобы түсірілді. Бұл барлаушы парашютистердің бәрінің ұлты – қазақ. Бірінші топ мамыр айының аяғы мен маусым айының басында түсірілді. Астрахан маңына түсірілген бірінші топ мүшелері – Құспаналиев, Атаев – ра­дист, Достан Тезекбаев – радист, Хаджимұратов – барлаушы, 5-адамның есімін ұмыттым».

Бұл топтың қолға түсуі туралы соғыс­тан кейін 50-жылдардың басында Атыраудың бел­гілі қаламгері, Қа­зақстанның Құрметті журналисі Шөпенғали Дәуенұлының «Бір түннің оқиғасы» мақаласына арқау болған. Мұны өңірге түскен жау десанттары туралы ең алғашқы тырнақалды мақала деп есептейміз.

«Екінші топта Мәткәрім Қозыбақов – топтың басшысы, Бөкен Басықараев, Байымбетов болған. А.Қапсаламов топ­тың 2 адамын білмейтінін айтады. Ал үшінші топ құрамындағылар – Әбіл­қасын Қартаймақов – агент, радист, Ба­лаби Мұ­рат­беков – агент, радист. Топ­тың басқа мүшелерін біл­мейді. Не­міс­тер тара­пынан 1943 жылы жі­беріл­ген төртінші бес адамдық топта Зейнолла Көккөзов – топтың басшысы, Юра Рүстемов – агент, радист, Мұқаш Рапи­ков – агент, радист, Залин – агент, Шинбаев болды.

Бесінші топ та бес-алты адамнан құ­рал­ған. 1943 жылы – қайда түсірілгенін білмей­мін. Олар – Шайминшаев – топ­тың басшысы, Әлиев – агент, радист, Мұқан­ғалиев – агент, радист. Қалған топ мүше­лерін біл­меймін» деп жауап берген тұтқын.

Алтыншы топқа айрықша тоқталуға болады. Бұл – Бухарест қаласы арқылы бас­тап келген Ағаев-Иранов тобы. Бір таң­данарлығы, бұл топ екіге бөлінген. 1944 жылдың 3 мамырына қараған түні Ә.Ағаевтың өзі, ал 7 мамырға қараған түні орынбасары Бахий Бисеналиев бастаған топ түсірілді.

Әлихан Ағаев (шын есім – сойы Әмірхан Тілеумағамбетов) 1908 жылы дүниеге келген. Туған жері – Аты­рау облысының Қызыл­қоға өңірі. Армияға шақырылғанға дейін Алматы қала­сында жұмыс істеген. Қызыл ар­мияның кавалериялық (атты әскер) взводының командирі, лейтенант Ә.Тілеумағамбетов 1941 жылы 17 қа­раша күні Мәскеу түбіндегі шай­қаста не­містердің тұтқынына түскен. Гер­манияда өзі құрған «Алаш» қосынының ко­ман­дирі болған. Атырауға келіп түс­кен ди­версиялық топтың командирі. Неміс армиясының обер-лейтенанты.

Бахий Бисеналиев (лақап есімі – Бом Бақи) – Ағаевтың орынбасары. 1914 жылы дүниеге келген. Ресейдегі Астра­хан облы­сының Құмөзек ауданында туған. Біреудің жалғыз баласы, Қызыл армия­ның бұрынғы офицері. Орыс, татар, қалмақ тілдерін сауатты меңгерген. Неміс армиясының унтер-офицері.

Зұлқайыр Дощанов топ радиостансасына жетекшілік еткен. Оның Зұлқайыр Закиров дейтін бүркеншік аты-жөні бол­ған. Неміс армиясының фельдфебелі. Ал Балхаш Баташев неміс армиясының ун­тер-офицері. Диверсиялық топтың дә­рігері. Сондай-ақ бұл топта неміс армия­сының унтер-офицері шені бар Мұха­мед Дінішев болған. Оның шын есімі бел­гісіз. Бұл бесеуі 19 мамыр күні НКВД жа­уынгерлерімен болған ұрыста қаза тапқан.

Рахим Керимбердиев 1921 жылы дүниеге келген. Өзбек КСР-і, Ташкент об­лысы Қарасу ауданының тұрғыны. Білімі – аяқталмаған орта. Армияға шақы­рылғанға дейін «Ұтқыр» колхозында қатардағы жұмысшы болған. Қызыл армия қатарына 1942 жылдың маусымында шақырылып, кыркүйекте тұтқынға түс­кен. Диверсиялық топтағы лақап аты – Хаджимбетов.

Жапар Басшибаев 1916 жылы туған. Алматы облысы Балқаш ауданының №12 ауылының тұрғыны. Ортадан төмен білімі бар, ВКП (б) мүшесі. Орта шаруа отбасынан шыққан. Армияға дейін Балқаш аудандық қаржы бөлімінде салық инспекторы болыпты. Қызыл армия қатарында 1940 жылдың ақпа­нынан қызмет етіп, 1941 жылдың шілде­сінде тұтқынға түскен. Топта Жарас Жалтыров, жалған құжат бойынша Сафаров және Келдібеков.

Әбдіқадыр Әлжанов 1917 жылы дү­ниеге келген. Оңтүстік Қазақстан облы­сы Түркістан ауданы Күшата ауыл­дық кеңесінің тумасы. Орта білімді, ком­со­мол мүшесі. Байдың баласы. Әс­керге шақырылғанға дейін Жамбыл малдәрігерлік техникумының студенті болған. 1940 жылы армия қатарына алы­нып, 1941 жылдың шілдесінде не­міс-фашистерінің тұтқынына түскен. Түркіс­тан легионында бөлімше коман­дирі, неміс армиясының обер-ефрейторы. Лақап есімі – Майдан Қадыров, ал жалған құжаты бойын­ша Қали Ысқақов және Ахан Әлиев.

Кеңесбай Кишебаев 1914 жылы шаруа отбасында туған. Ақмола облысы Есіл ауданы «Өмірлік» колхозының тұр­ғыны. Орта білімді, партияда жоқ. Соғысқа дейін Есіл МТС-ында механик болып жұмыс істепті. Қызыл армия қатарына 1940 жылы шақырылған. 1942 жылдың наурызында неміс-фашистерінің тұтқынына түскен. Пара­шютистер тобында Қадыр Оспанов бо­лып тіркелсе, жалған құжатында Қа­жыбай Аманжолов және Байтеміров деген аты-жөні бар.

Сартмағамбет Оразов 1915 жылы ту­ған. Гурьев облысы Жылой ауданы Қарарна ауылдық кеңесінің тұрғыны. Пар­тия қатарында болмаған бай баласы. Армияға дейін №3 мұнай айдау құбырында май тасушы болып еңбек еткен. 1940 жылдың ақпан айынан армия қатарында болған оны 1941 жылдың 10 шіл­десінде немістер тұтқынға алған. Пара­­шютистер қатарында Махамбетов, жалған құжаты бойынша Сартаев және Өтиев.

Темірболат Омаров 1923 жылы туған. Новосібір облысы Сдвинск ауданы Та­ған ауылынан. Білімі аяқталмаған орта. 1936 жылдан комсомол мүшесі бол­ғанымен, партия қатарына өтпеген. Армия­ға дейін ауыл мектебінде мұғалім болып, шәкірт тәрбиелеген. 1942 жылдың қаң­тарында армиядан қашқан. Бандылар тобында болған, сол үшін 1943 жылы 7 жылға бас бостандығынан айырылып, майданға жіберілген. Бірақ 1943 жылдың шілдесінде жау қолына тұтқынға түскен. Па­рашютистер қатарында Жүнісов, жал­­ған құжатындағы аты-жөні – Мұса Омаров.

Кеңесбек Бабашев 1920 жылы Оңтүстік Қазақстан облысы Мақтарал ауданында шаруа отбасында дүниеге келген. Білімі төмен. Комсомол қата­рында болған. Қызыл армияға 1940 жылы шақырылған. 1942 жылдың шіл­десінде жау қолына тұтқынға түскен. Топта Тұрсынбай Сар­таев болса, жалған құжат бойынша Даярбек Асанов және Қалжан Төлегенов.

Шайсыдық Жақыпов 1911 жылы туған. Алматы облысы Балқаш ауданы №9 ауылдың тұрғыны. Орта шаруа жанұясынан. Орта білімді, аяқталмаған. 1938 жылдан ВКП (б) мүшесі. Армияға дейін Бақанас ауылында бастауыш класс мұғалімі болып қызмет еткен. Қызыл армия қатарына 1940 жылы шақырылған. 1941 жылдың шілдесінде тұтқынға түскен. Парашютистер қатарында Сәкен Абаев, жалған құжатында Әли Қалиев және Садық Дүйсенов.

Қамауға алынған Аманғали Мұхама­диевке қатысты тергеу материалдары жедел себептермен ерекше өндіріске бөлінді делінеді. Дегенмен кейбір деректерде оның Батыс Қазақстан облы­сының тумасы екені айтылады. Неміс армиясының унтер-офицері. Дивер­сиялық топта радист. Топтағы жалған есім сойы – Ахмет Алғыров және Мир Алғыров.

Ә.Ағаевтың Гурьевке келіп түсер алдында Созақбай Құттыбаевты Бухарест­те атып кеткен. Оның туған жері – Маң­ғыстау ауданы Жиделі ауылы. Қазан универ­ситетінің математика факультетінде оқыған. ВКП (б) мүшесі. Таушық елді мекенінде мектеп директоры болған. Сол жұмысынан армияға шақырылған.

Ал жетінші топта үш адам болған. Бұл топ 1944 жылдың 10 маусым күні Мақат ауданы аумағындағы Қазыбек құдығы ма­ңына түсірілді. Оның мүшелері Ағаев тобымен кездесіп, қаладағы Са­марқан көшесіндегі №48-үйдегі не­міс радисіне (шындығында ол ба­сынан-ақ кеңес барлау органдарымен тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеген) рацияға қажетті батарея, құран кітаптарын, листовкалар, ақша апарып беру тапсырылған болатын.

Топтың мүшелері кімдер еді? Сейітжан Байжұманұлы Нүсіпбеков 1920 жылы кедей шаруа отбасында дүниеге келген. Жамбыл облысы Қордай ауданы Успен селосында тұрған. Төрт кластық білімі бар ол НКВД-нің 4-дивизиясы, 56-полк құрамында жауға қарсы шайқасқан. Алайда 1941 жылдың қазанынан 1944 жылдың маусымына дейін неміс тұтқында болған. Новоспасовка, Борисполь, Житомир, Новгород-Волынск, Депетовка, Чен­стохов соғыс тұтқындары лагерінің «дәмін» татқан. Легионда киім-кешек қоймасында қоймашы, кейін сондағы рота командирі қызметін атқарған. Неміс армиясының лейтенанты. Ал 1944 жылы маусым айында Қазақстанға жіберілген диверсанттар тобының басшысы ретінде бекітілген.

Адам Қапсаламов 1914 жылы туған. Алматы облысы Қаратал ауданы №7 ауылдың тұрғыны. Партияда жоқ. Тек 8 клас­тық білімі бар. 1941 жылдың маусым айында немістерге тұтқынға түскен. «СС» ротасы командирінің шофері болып қызмет еткен. Неміс армиясының унтер-офицер шені бар.

Шәріп Керімбаев 1917 жылы дүниеге келген. Алматы облысы Кеген ауданы Ұзынбұлақ ауылынан. Орта шаруа отбасынан шыққан ол партия қатарында болмаған. Педагогикалық институттың 2-курсын бітірген. Екінші дүниежүзілік соғыста 6-атқыштар дивизиясының 125-атқыштар полкі құрамында рота поли­тругінің орынбасары қызметін атқар­ған. 1941 жылдың 23 маусымында Брест-Литовск қаласы маңында тұтқынға түскен. Бяла, Подляск, Ти­располь, Дем­лин қалаларындағы лагерьлерде бол­ған. Легиноново (Польша) лагерінен Түр­кістан легионы құрамына өтеді. Түр­кістан легионындағы «СД» ротасының құрамында 1943 жылы кеңес-герман майдан шебінде қорғаныс құ­рылыстарын салу жұмыстарына қа­тысқан.

1942 жылы желтоқсан айында Вар­шаваға жақын жердегі Воломыдағы барлау мектебінің дайындық курсына жіберіледі. Ал 1943 жылдың ақпанында Освиц мекеніндегі «Түркістан орман лагері» барлау мектебіне ауыстырылады. Кейін Түркістан легионының «СД» ротасының гаупт-фельфебелі Моуербаерхтің ординареці болып қыз­мет атқарады. 1943 жылдың мамыр айының соңында «СД» ротасының құрамында кеңес-герман майданындағы Азов теңізі жағалауындағы қорғаныс құрылыстарына аттандырылған. 1943 жылғы маусым соңында Түркістан ротасы майданнан кейін шақыртып алады. Желтоқсан айын­да аталған ротамен бірге «Зандберг» ерекше лагеріне келеді. Лагерьге келген соң Керимбаев адал да сенімді қызметі үшін неміс әскери басшылығы тарапынан «Қылышсыз шығыс ұлттарына» төсбелгісімен м­ара­патталған.

А.Қапсаламов, С.Нүсіпбеков, Ш.Ке­рімбаев 12 маусым күні еш қарсылықсыз НКВД қызметкерлеріне берілді. Өйткені сол кезде неміс-фашистерінің тұтқынына түскендердің бір-ақ арманы болды. Бұл – туған елге, кіндік кескен жерге жетіп, сүйегін қалдыру. Мүмкін олар сол қағи­дамен келді ме екен? Әрине, біз үшін бұл белгісіз, шешімі табылмаған жұмбақ. Қызыл жұлдыз бен свастика арасындағы екі оттың ортасында қалған олардың басты бағыты туған ел, оның бір өңірі – Гурьев болғаны даусыз еді.

Аққали АХМЕТ,

Х.Досмұхамедов атындағы

Атырау университетінің профессоры,

 тарих ғылымдарының докторы