Батыс Алтайды барлау

Қайбір жылдары Батыс Ал­тай қорығының қақпасынан қайт­­­­қаным болмаса, жықпыл-жы­­ра­сын, сай-саласын аралап тұр­­ғаным – осы. Оның өзінде Өс­кеменнен тікұшақпен тіке тарт­қан едік. Ұшы-қиырына сонау құс қанатынан көз жетіп бер­мей­тін жыныс орманын, құз-қиясын жаяу шарлайтын бол­сақ, жалғанда тауыспайды екен­біз. Әуеге көтерілгеніміз сол, Черем­шанка ауылының жел­ке тұсы­нан шыға келдік те, қо­жыр-қожыр ­тауды жалдай ұшып, шетсіз-шек­сіз орман­ды алқаптарды аралауды бас­тап кеттік. Қарсы алдымда отырған орман және ерек­ше қор­ғалатын табиғи аумақтар бөлі­мінің басшысы Александр Ску­ратов иллюминатордан көз ал­майды. Қыр­ғидай қорып ке­леді. Құлаған ағаш­тарды суретке тү­сіріп, алдында жатқан ақ па­рақ­қа әлде­нені жазып қояды. Сұ­лап жат­қан теректерді әр-әр жер­ден бай­қадық. Бәрі тегіс адам қолы­нан құлады деуге әсте бол­мас. Анау шағыл беткейден жаз­­ға салым көшкін түссе керек, жо­­лын­­дағы бұта-қараған, орман-то­­ғайды жапырған күйі шат­қалға апарып нығыздапты. Шат­тан айқыш-ұйқыш жатқан су тегін ағаш­тарды аламын деп ниеттенген күннің өзінде адам аяғы жетпейді. Аяқ жеткенімен, шынжыр табанды трактордың өзі ма­ңайын баса алмас. Құдай сақ­тасын, мұндай жерде кенеттен өрт шықса, сөндіру мүмкін болмайды екен-ау...

Батыс Алтайдың барқыт бел­­дерін аралай ұшып келеміз. Мау­­жыраған тыныштықты тік­ұшақ­тың гүрілі ғана бұзып ке­ле ме десек, олай емес. Төменде бөрене арқалаған көліктер ір­кес-тіркес құлдилап барады. Өр жағын шиырлап трактор жүр. Инспекторларға қарап едім, бұ­лар заңды дегендей ишарат біл­дірді. Заң аясында ағаш тасып жүргендердің бірнешеуін көрдік. Орманшылар болса керек, кейбір тұстарда жер жыртып, көшет егу жұмыстарын жүргізіп жатыр. Соған қарағанда орманды шетінен отай бермейді. Орнын толтырады. Ал күмәнді тұстарды инспекторлар суретке тартып, координатын қолдарындағы картаға түртіп қойды.

Ықтасын беттерге киіздей біт­кен теректердің сарғайған жа­пырағы түсе қоймапты. Сурет­шінің майлы бояумен жазған кар­тинасы іспетті. Биіктеу төбе­лерді табандай ұштық. Қар бе­тінде қоянның ойқастаған із­дері жатыр. Қоянның ізі деп бол­жа­ғанымыз ғой, әйтпесе Батыс Ал­тайда кеміргіштерден бастап құну, сілеусін, құдыр, елік, марал, бұлан, қоңыр аю секілді жануарлар өріп жүр. Өріп жүреті­ні, қорық аумағында аң аулауға ты­йым салынған. Бағана жосып ба­­ра жатқан төрт-бес елік пен мү­йі­зі шаңырақтай бұғыны көзіміз шалған.

Тайганы бауырлай келіп, алды­мыздан жарқ еткен алаң­қайға айналшықтап барып қон­дық. Өр жағындағы қара­ғайдан қиылған жалғыз үйдің торайлары тікұшақтан үрікті ме, жан-жаққа тым-тырақай қашты. Кар­топ қазып жүрген қауға сақал орыс­тың мұжығы күрегін жерге шанши сала бізге қарай адымдай басты, ұшқыштармен амандас­ты. Қоршау ішіндегі жұпыны киінген әйел қарбаласқан күйі бізге мойын да бұрмаған. Өр­кениеттің ауылынан тым-тым алыста бұл үй не істеп отыр екен?! Кержақтардың ұрпағы ма деп қоямын. Білмейміз де­ген­дей инс­пекторлар да иық­тарын қиқаң еткізді. Әйтпесе, меңіреу таудың қойнауына қайдан тап болды?! Сұрақ көп. Уақыт тығыз. Тілдесе алмадық. Амандық тілестік те, көкке қайта көтерілдік.

Алдымыздан асқарын ап­пақ қар басқан күміс шың мен­мұндалады. Оны жергілікті ха­лық «Три богатыря» десетін. Аңыз-әпсаналарына сенсек, үш батыр жоңғарлардан қорғану үшін өздерін құрбандыққа шалып, биік шыңға айналыпты-мыс. Қамалдай құз, жартастардың ара-арасында мөлдіреген көл де көп. Солардың бірі – Радон көлі. Қасиетті көлді жетпісінші жыл­дары Риддер полиметалл ком­бинатының жұмысшылары жаңа кен орнын іздеп жүріп тауып алған. Көл жанындағы жотаның бүйірінде шахтаның бетондал­ған босағасы әлі күнге дейін тұр екен. Ол жаққа керек-жарағыңды арқалап бармасаң, көлік жолы жоқ. Көлдің емін пайдаланайық деп ағылатын туристер де сирек көрінеді.

Ал анау көкке мойын созып тұрған дара шыңды риддер­лік­тер «Ивановский хребет» десе, тарихтан хабары бар көне­көз қариялар Қошқарбай асуы дейді. Қошқар­бай дей-тұғын батыр жоңғар­лар шабуыл жаса­ғанда асу үстіндегі жалғыз аяқ соқпақпен ауылын арғы бетке өткізіп, аман алып қал­­ған екен. Шыңның биіктігі – 3 мың метр­ге жуық. Баяғыда жазушы Кө­кей Сақабаев күн жүріп, сонау шыңның ұшар басына жетіп­ті. Тегі дайындығы мықты болса керек. Әйтпесе қорым тастардан аяқ алып жүру оңай емес екенін жақсы білемін. Содан ұшар басында қолмен қаланған қорым тастарды көріп, Қошқарбай­дың бейіті осы маңда деп жорамалдапты. Бір жазбасында: «…шың­ның басына шыққанда, жұм­бақ қорым менен жарты-ақ ша­қырым жерден көрінді. Мола емес, табиғи қорым тас. Тек бітімі бөлек. Қолдан жиғандай сандықталып, басқа шоқы жартастардан өзгеше түрде тұр. Қия­лыңа болайын, қайран қазақ! Батырыңды ардақтап, Қош­қарбайдың бейіті осыдан неге кем болсын, дедің ғой!» деп жаз­ған еді.

Ардагер журналист Уахап Қыдырханның «Алтын ай» пове­сінде «жотаның үстінде үйілген тас Қошқарбайдың зираты» деген нақты дерек бар. Қошқарбай өз жасағымен қалмақтарды Ойрат асыра қуып тастаған соң, сауыт-­саймандарын шешіп тастап, жай­барақат қайтып келе жатады. Сон­да ұрыс даласында тірі қалған дөрбіт Төреханның бас мергені жалғыз оқпен Қошқар­бай батырды мерт етіпті. Батыр бір оқтық деген осы ғой. Бабамыз көз жұмған жерінде жерленіпті.

Шыңның етегіндегі сай-са­ланы қуалай Громотуха өзені аға­ды. Асау өзеннің бастауы да – осы маңда. Төмен жылыстаған күйі Тихая өзенімен қосылып, Үлбіге айналады. (Громотуха, Ти­хая деп жазып отырмыз, бұ­лар­дың да тарихи атауы болуы керек).

Батыс Алтай қорғауға алын­ғанға дейін бұл жерлерде ағаш кесіп, аң терісін дайын­дау к­ә­сібінің дәурені жүріп тұ­рып­ты. Төменде солтүстікке қа­рай сы­зылып жатқан жолмен жүк көліктері іркес-тіркес Ресей­ге ағаш та тасыған көрінеді. Ор­маны бейберекет оталғаннан кейін аңы ауып, аумағының тоз-тозы шыққан. 1992 жылы мемлекет тарапынан қолдау көрсетіліп, ресми түрде 86 мыңнан аса гектарды алып жатқан Батыс Алтай қорығы құрылды. Қорықшылар жасақталып, аңшылар мыл­тық­тарын сүйеді. Орман отау да сап тыйылды. Дейтұрғанмен, ұсақ-түйек заң бұзушылықтар болып тұратын шығар. Бірақ жаппай отау жоқ. Тікұшақпен сүзіп өттік. Жай­қалған орман.

Қона сала орман және ерекше қорғалатын табиғи аумақтар бөлімінің басшысы Александр Скуратов рейдтің нәтижелі бол­ғанын айтып, әріптестеріне алғыс білдірді. Қолдарын қысып жатып, күмәнді деген бірнеше нүктеге көлікпен қайта барып қайтуымыз керек деп, тапсырма жүктегендей болды.

– Бүгінгі рейдтің мақсаты заң­сыз ағаш кесуді анықтау болды. Бес орманшылыққа тиесілі 50 нүктені барлап қайттық. Егер көлікпен немесе атпен шы­ғатын болсақ, бір айда аралап біт­пейміз. Тікұшақтың өзімен бес сағат жүрдік. Байқағанымыздай, ағаштарды жел құлатқаны бар, қар көшкіні алып кеткені бар. Бірнеше күмәнді нүктелерді де байқадық. Оны барып тексе­ріп, көз жеткізуіміз керек, – деді А.Скуратов.

Рейдтік шаралар мұнымен аяқ­талған жоқ. Ендігі кезекте заңсыз аң аулаудың алдын алу үшін де тексерулер ұйым­дас­тырады.

Шығыс Қазақстан облысы,

Риддер