Жасымаған «Жас тұлпар»

Ел мұратын ұран қылып көтерген «Жас тұлпар» қозғалысы 1963 жылы қарашаның ызғарын жылытып, Алаш зиялыларының тағдырын шеш­кен Мәс­кеуде дүниеге келді. Жастұлпар­лық­тар­дың да қанында Алаш зиялыларындай тектілік болды. «Жас тұлпар» қозғалысы ұлт жастарының санасын серпілтіп қана қоймай, бар қазақтың көкейіндегі арман-мұңының жыршысы болғысы келді. Құ­лаған Алаш туын көтеріп, рухты оятуға кірісті.

Тәуелсіздікті аңсаған 60-жылдардағы жастар қозғалысының көш басында Мұрат Әуезов, Болатхан Тайжан, Мақаш Тәтім, Сәбетқазы Ақатай, Марат Сенбі және тағы басқалар тұрды. Жастұл­пар­лықтардың бәрі дерлік өз ойын жетер жеріне жеткізе алатын, сөздері өткір, топ жарған, Қазақстаннан тыс жерлерде оқып жүрген жайсаң ұлдар мен қыздар еді. Ұлтына деген сүйіспеншілік олар­дың ертеңгі күнді болжауына мүмкіндік туғызды.

«Жас тұлпар» дүбірі қазақ жастары­ның санасын біржолата серпілтіп, азат­тық күресіне жетеледі. Намысты жастар Қазақстанның бар аймағында жасырын үйірмелер ұйымдастырып, өз шама-шар­қынша ұлт-азаттық қозғалысқа ара­ласты. Құрбы-құрдастарының ой-өрі­сін кеңейтіп, ұлттық зейініне күш-қуат берді. Қарағандыда «Жас қазақ», Қос­та­найда «Жас түлек», Өскеменде «Ұлт­тық мамандарға әділеттік тобы», Семей­де «Тайшұбар», Гурьевте «Ұшқын», Пав­лодарда «Жас ұлан», Целиноградта «Тың тұлпар», «Оян, қазақ», Шымкентте «Адыр қас­қырлары», Алматыда «Сарыарқа» жа­сырын құрылған ұйымдары – соның айғағы.

Жастар ұлттық ерекшеліктен халқы­ның ұлылығын көрдi. Ауыз әдебиетi­мiздiң, шежiре тарихымыздың, тіліміздің, өнерiмiздiң байлығы оларды рухтандырды. Жастар сана-сезiмiне серпіліс әкелген жастұлпарлықтарға сенiп қана қойған жоқ, қолдап, соңынан ерді. «Жас тұлпар» ұйымының беделiн, ұйымдастырушылық қабiлетiнiң қаншалықты болғанын 1966 жылы ақпан айында Алматыда өткен ашық мәжілістен көреміз.

Жиналысқа зиялы қауым өкілдері, облыстардан келген жастар қатысты. Мә­жіліс Мұрат Әуезов пен Болатхан Тай­­жановтың ұлт тағдыры туралы маз­мұн­­ды баяндамаларынан басталды. Баян­­­дамалардағы репрессияға ұшырап, атыл­­ған ақын-жазушыларды ақтау, ауыл­да­ғы жастардың жағдайы, қазақ мек­теп­терінің жабылуы туралы келелі мә­се­ле­лерді қолдаған, Әнуар Әлімжанов, Сәкен Жүнісов сияқты жазушылар да сөз сөйледі.

Тарихи жиынға қатысқан жазушы Дулат Исабеков сол күндерді былай еске алады: «Жастұлпарлықтар» кездесуге тың өлкесін аралап, ондағы қариялармен, жергілікті зерделі азаматтармен сөйлесіп, мұндағы ұлттың мүшкіл халін көріп, ойға түйгендерін ерекше күйінішпен тізіп шықты. Баяндамашылардың айтқан сөздері әр адамның көңіл түкпірінде сары шер болып қатып жатқан ар мен намысты оятты, іште қамалып келген ұлт болашағы жайлы уайымына қозғау салды. Олардың ойлары мен өткір топшауларын жиылған жұрт уыздай жас жігіттердің албырт эмоциясы деп қабылдаған жоқ, мейлінше ақыл тоқтатқан, ұлт болашағын білімдарлықпен батыл қозғай білген толысқан азаматтардың сөзі деп айрықша қабылдады».

Ұлт ассимиляцияға түссе, ертеңі бұ­лыңғыр екенін трибунадан ашық айтпақ түгілі сыбырлап сөйлеуден жасқанатын кезеңде Мұрат Әуезовтің сөзі билік ба­сында отырғандар үшін ашық күнгі най­зағайдай қабылданды. Бір ғажабы, ұлт мәсе­лесін осында жүрген қазақ тілділер емес, қазақы ортадан алыста, барлық білім мен тәрбиені орыс тілінде алған өрім­дей жас жігіттердің алғаш батыл көтер­гені кеудесінде намысы бар барша қазақ­ты жігерлендіріп, ұйқылы-ояу жүргендерін оятып, кім екендерін, ертең кім боларын естеріне салып, көкірек к­өзін ашты.

Кеңес өкіметінің коммунистік идея ар­қылы Қазақстанда жүргізген әсіре ин­тер­националистік саясаты шектен шы­­ғып, қорлаудың бір түріне айналды. Социа­листік идеология ұлттық имму­ни­тетті ­жоюды мақсат етіп қойды. Ол мақ­саттарына жетті де. Көпшіліктің санасын улап, бойларына жалған намыстық, өті­рік қолдау, жағымпаздық тәрізді жаман қы­лықтарды қазақтың бойына сіңдіріп, аздырды. Ел ішінде өз ұлтының кім еке­нін айтуға ұялатын, басқа ұлт өкілін туған бауырынан жоғары қоятын, аралас неке қиюға ұмтылған қазақтар пай­да болды. Жалғандық адам жадын торлап, елді тоқыраулыққа душар етті. Өйт­­кені елдік сана негізінде азаматтық құн­­ды­лықтарды қалыптастыра алмаған, өтірік өмір сүруді дағдыға айналдырған қоғам саяси катаклизмге бейім келеді. Ұлтсыздану қазақтың әдет-ғұрыпында болмаған шектен шыққан пендешілік пен сатқындық сияқты жаман қасиеттерді өрістетіп жіберді.

Жастұлпарлықтар ата-бабалары­мыз­дың бөлінуге емес, бірлікке сенген, бөтен­дікке емес, туыстыққа бас ұрған қасиет­теріне сүйенді. «Бір қазақтың баласы­мыз, ұранымыз – Алаш» деп бөлінбеді, бірлікті биік ұстады. Ел намысы, бүкіл қазақтың мерейі, болашақ ұрпақтың мүддесі үшін алдарына ұлы мақсаттар қойды. Жастардың ұлтының азаттығы үшін құрған күрес ұйымы «Жас тұлпар» аталуы – тарихты, ұлттық болмыс-сананы, ерекшелікті жақсы білген­дерінің дәлелі.

«Жас тұлпар» деген сөз бодандық шеңгелінде ұлтсыздануға ұрынып, этнос есебінде жоғалып кетуге қарсылық көрсетудің рәмізіне айналды.

Мәскеуден басқа «Жас тұлпар» ұйы­мының бөлімшелері Ленинград, Киев, Рига, Харьков, Омбы т.б. қалаларда құ­рылды. Жастұлпарлықтар ұйым­ның бөлімшелерін ашудан бөлек үш бағыт­та жұмыс істеді. Бірінші бағыт – Қазақ­станнан тыс жерде оқитын қазақ жастарына көмек көрсету. Екіншісі – қысқы-жазғы демалыс кездерінде қазақ ауылдарын аралап, елмен танысу, бұқара халықпен тікелей байланыс орнату. Үшінші бағыт – ұлт мәселесі. Жалпы, бағдарлама үш бағытта ғана болғанымен, олар алдарына көп салалы, жан-жақты үлкен мақсаттар қоя алды. Ең бастысы, кеңес одағының түкпір-түкпірінде оқып жүрген қазақ жас­тарын тарихымызды түгендеуге, рухани болмысын бүтін­деуге шақырды. Қа­зақ жастары «Жас тұлпар» ұйымының ар­қа­сында есею жолына бет бұрды. Хал­­қымыздың дәстүр-салтына, өнері мен әде­биетіне зор құрметпен қарауды үйренді. Ұлты­ның қадір-қасиетін таныды. «Жас тұл­пар» ұйымының ұраны «Өнер, білім, ғылым» болды. Жастұлпарлықтар өз ұл­тының мәдениетінің, әдебиетінің, әдет-ғұр­пының тарихын, ана тілін кемітіп қара­лап отырған мемлекеттік саясатпен келіспейтінін ашық мәлімдеді. «Қазақ елі», «қазақ жері» деген ұғымдарды жоюға жол бермеді.

Ұйым мүшелері «Алаш зиялыларының ісін жалғастырушылармыз» деп қорық­пай ашық айтты. Ұлт зиялылары еңбекте­рін іздеп жүріп оқыды. 20-жылдардағы газет-жур­налдарды оқу үшін төте жазуды меңгерді. Олар Мұстафа Шоқай мен Мағ­жан Жұмабаевтың өмірімен, еңбек­терімен онколог дәрігер Сайым Балмұха­новтың Германиядан әкелген «Яш Түр­кістан» журналы арқылы танысты.

Мұрат Әуезов естеліктерінде «Жас тұлпардың» құрылуын былай сипаттайды: «Біз өзіміздің кім екенімізді, тарихымызды білгіміз келді. Қазақ ұлтына жасалып отырған әділетсіздікті көрдік. Сол уақыттарда қазақ мектептері жабыла бастады. Семей полигонында ядролық жарылыс жүргізілді. Қазақстанның бес облысын қамтитын Тың өлкесі құры­лып, оған сырттан неше түрлі адамдар әкелінді. Бес облыс үшін бір ғана қазақ газеті шығарылды. Оның өзі орысша басылымның аудармасы. Ашаршылық туралы естігеніміз бар. Ешқандай деректер жоқ, бірақ ата-аналарымыздың, үлкендердің әңгімелерін тыңдағанбыз. Ақиқаттың ашылмай жатқанын ішіміз сезіп жүрді. Қазақтың атылған ақын-жазушылары, Алаш зиялылары ол тағы бар. Осының бәрі біз сияқты жалындап тұрған жас жігіттерді ойға қалдырды. Біздің ой-пікіріміз қалыптаса бастады. 2-3-курстан бастап экономиканы оқыдық. Қазақстанның шикізат базасы екендігі­не, отарлау саясатының құрбаны болғаны­на көз жетті. «Жас тұлпарды» құрған­да бізде аға буын өкілі болған жоқ. Қайта олар заманның каталдығынан жасқа­нып, «бұ­ларыңды қойыңдар, ұлтшылдар атанасыңдар» деп жүрді. Біз өз бетімізше калыптастық. Қазақ ұлтының тағдыры және болашағы жөнінде сол кезден бас­тап мазалаған ойлар мені мынадай үш мәселемен бетпе-бет келтірген еді. Біріншіден, біз Алашордашыларды танып, мойындауымыз керек. Өз идеямыз бен іс-қимылдарымыздың бастауын­ солардан алуымыз ләзім дейтінмін. Мағ­жан­ның өлеңдерін жинап, сақтауым және ұлымның атын Мағжан қоюым да осы идеяның жетегінде жүргендігімнің кө­рінісі еді. Екіншіден, 30-жылдардың ашар­шылық апаты туралы шындықты ашық айтып, оны тудырған себептерді әшкерелеу қазақ зиялы қауымының қарызы мен парызы деп санайтынмын. Үшіншіден, қазақ ұлтының тағдыры жөнінде ойлағанда, шетелдердегі бауырларымызды қамтып отырмасақ, ұлт болып қалыптасуымыз қиын деп есептейтінмін. 70-жылдардың алғашқы жартысында біздің ортамызға 60-жылдардағы Шығыс Түркістан ұлттық қозғалыстарының басшысы Айтан Нүсіпхан келіп қосылған кезде мен өзімнің осы пайымдауларымның дұрыстығына бұрынғыдан бетер көз жеткізе түстім».

«Жас тұлпар» ұйымы жастарды сая­си шыңдалып, ұлттың ұлы болу адами қасиеттің шыңы деп қандарына сіңірді. Олардың өз замандастарынан өзгешелігі ұлтшыл бола алуында. Мәскеуде оқитын қазақ жастары бастап, басқалары қостап: «Біз, қазақ, неге көштен қалып бара жатырмыз?» деп жан-жаққа көз салып, жоғалтқанын іздеуге кірісті. Орны толмастай болып, үңірейіп қалған тарихи олқылықты жанталаса толықтыруға ұмтылды. Ұлттық идея көрінісін Алаш идеясынан іздеген жастұлпарлықтар қазақтың жаңа өмір сүру философиясын қалыптастырушы күшке айналды.

Тарих шежіресінен, ауылдың жүрекке ыстық көріністерінен өмірге қайта келгендей, іздегендерін тапқандай қуат алып, сол үрдістерді қалаға, көпшілікке жеткізді. Өзіміздің ел екенімізді, өз тегіне үңілетін тамыры бар тұтас ұлт екендігімізді дәлелдей алды. Қазақта көзі ашық, көкірегі ояу жастардың әлі де бар екенін, рухы өшпейтінін көрсетіп берді.

Алаш зиялылары мен жастұлпарлық­тардың ортақ бір қасиеті бар. Ол – ұлы рухтан шыққан жүрек түпкіріндегі ұлт болашағына сенімі. Қазақ мұратының ерте ме, кеш пе, орындалатынына еш күмәнданбауы.

Ал өмір толқынында ұлты үшін ұлы істерге бара алған жастұлпарлықтардай текті ұл мен қыздардың дүниеге келіп, тарих сахнасына шығуы – халықтың тілегі, ұлттық рухтың көрінісі. Жастұл­пар­лықтар қазақтың өткені мен бүгі­нін саралап, жаңадан ұлттық сана қалып­тасты­ру қажеттігіне, ең алдымен, жастардың кө­зін жеткізді.

Жастұлпарлықтардың алдыңғы сапы ел­ге оралғанда, соңына ілескен жастар олар­­дың ісін жалғастырды. Қозғалыс ке­­ңінен қолдау тауып, жаңа белестерге шық­­ты. Бірақ жүрегі алып-ұшып, туған же­рім, Отаным деп, оқуларын біті­ріп, ел­ге қайтқан жастұлпарлықтарды Қазақ­стан­да қиыншылықтар тосып тұрды. Жұ­­мыс­қа алмады, сенімсіздік көрсетті. Қай­да барса да КГБ-ның назарында болды.

Жастұлпарлықтар 60-жылдары жас­тарды еркіндік, әділдік үшін күреске ша­қырса, 70-жылдары шығармашылық зиялы қауым арасында жұмыс жүргізді. Олар түрлі салаларда кызмет жасап, парасатты азамат, жақсы маман аталды. Қай салада болсын халық ішінде, көз алдында еңбек етті. Әдебиетте аудармамен, ғылым мен техникада жаңалық ашумен, институттарда білім беріп, жастарды тәрбиелеумен айналысты. Қоғамдық өмірден де алшақтамады. Төңіректеріне ғалымдарды, әдебиетшілерді, өнер-мәдениет майданындағы жастарды жинап, оларға ұлттық мазмұндағы тақырыптар ұсынды. «Хрущевтік жылымықтың» тұсында дүр етіп көтерілген жаңа лек – Олжас Сүлейменов, Сәтімжан Санбаев, Асқар Сүлейменов т.б. жастұлпарлықтар қатарына қосылып, ұлтты жандандырды. Туындыларындағы тосын шешiм, тың үрдіспен елді елең еткізгендердің көш басында суретшiлер Салихиддин Айтбаев, Мақым Қисамединов, Бақтияр Табиев, қолөнер шебері Дәркембай Шоқпарұлы, сәулетші Тимур Сүлейменов т.б. тұрды.

Жастұлпарлықтар жəне олардың ізбасарлары әділетсіз жүйенің күйреуіне, социалистік идеяның əлсіреуіне əсерін тигізді. Қазақстанның Тəуелсіздік алуына ширек ғасыр ұлан-асыр күш жұмсап, жас ұрпақты күреске тəрбиеледі. «Жас тұлпар» ұйымы идеясы бүгінде ұлттық рухымыздың діңгегі іспеттес. Кеңестік тоталитарлық моделге қарсы шыққан алғашқы қарлығаштарымыз да солар.

«Жас тұлпар» қозғалысы мүшеле­рі­нен білім, ғылым, өнер, өнеркəсіп саласының көш бастар майталмандары шықты. Олардың ішінде Қазақстан Ғылым академиясының президенті, Ленин сыйлығының лауреаты, әйгілі биолог Мұрат Айтхожин, лазерлік қару саласының маманы, КСРО мемлекеттік сыйлығы лауреаты, вице-премьер-министр Ғалым Əбілсейітов, білім министрі Шайсұлтан Шаяхметов, Қазақстан ұлттық ядролық орталығы бас директоры Қайрат Қадыржанов, «Алматы энергия жүйесі» бас директоры Алтай Қадыржанов, Қазақстанның биотехнологиялық ұлт­тық орталығының бас директоры, ака­демик Мұрат Ғылманов, Ғылым ака­демиясының биоинженерлік институты директоры, академик Ізбасар Рахым­баев, дефектология саласын ұйым­дастырушы академик Жəмила Намаз­баева, Қазақстан байланыс вице-министрі Алдар Тұңғышбаевтар т.б. бар. Сондай-ақ ғалым Мақаш Тəтім Қазақстандағы демография ғылымын ұйымдастырып, қазақтың саны мен сапасын зерттеді. Сәбетқазы Ақатай ғылым мен қоғам жұмысын тең ұстап, халқына қызмет етуден жалықпады. Марат Сембі көне тарих көмбелерін ашса, Тимур Сүлейменов сəулет өнері саласының майталманы аталды. М.Балтабаев, С.Елеусізов, Б.Қарақұлов, Ә.Мұхамбетова, С.Тыныш­тығұлова музыка саласында зор жетіс­тіктерге жетті.

Жастұлпарлықтар бүгін де саяси аренадан түскен жоқ, қоғамдағы өзгерістердің ортасында жүр. Олардың парасатты, отансүйгіштігі əлі де өз кү­шінде. Ұлт болашағы ұйытып, арман­дарына жеткен жастұлпарлықтар қа­тары табиғат заңымен селдіресе де, Мұрат Əуезов «Ұлы Жібек жолы үстіндегі сұбхаттар» атты мəдени-рухани бағдарламаны жүзеге асырып ке­леді. Орталық Азия мемлекеттері зия­лы қауымның басын қосып, аймақтағы байырғы мəдени-рухани байланыстарды қалпына келтірудің жолын іздестіруі – бауырлас түркітектес ұлттардың ортақ мəдени құндылықтарын жандандыруға себепші. Бағдарлама аясында «Ыстық­көл жағасындағы кездесулер» өтті. Қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, тəжік зиялы қауы­мының ортақ жобалары өз нəтиже­лерін бере бастады. Бұл Орталық Азия мем­ле­кеттерінің мəдени, рухани, саяси бірлігін əлемдік өркениетпен жалғастырып отыр.

«Жас тұлпар» қозғалысының жүріп өткен жолы – елімізде Тәуелсіздік үшін күрестің елеулі тарихи кезеңі.

Әміржан Әлпейісов,

«Жас тұлпар», «Сарыарқа» ұйымдарының мүшесі, тарихшы