Ауыл баласы қайтсе сапалы білім алады?

Бір мұғалім бірнеше пәннен береді

Білім беру саласындағы бірқатар ірі жобаның жетекшісі Рауан Кенжеханұлы еліміздегі ауыл мектептерінің түйткіл­дері әртүрлі екенін, тиісінше мәселелерді шешудің жолдары да әралуан болу керегін жеткізді.

– Ауыл мен қала мектептері арасын­дағы білім сапасының айыр­­машылығы бізге ғана емес, көп елге тән. Кез келген елде білім сапасын жақсартудың бір тетігі – дәл осы айырмашылықты жою. Қазір қабылданып жатқан көп құжатта сапалы білім қолжетімді болуы керектігін айтып жүрміз. Ал енді оны жүзеге асыру жолдары – әр өңірде әртүрлі. Өйткені жеріміз кең және әр өңірдің өз ерекшелігі, өзіне ғана тән өзекті мәселелері бар. Айталық, Түркістанда үш ауысымды мектептер мәселесі күн тәртібінен түспей тұр. Солтүстікте керісінше ауылдардағы шағын жинақты мектептерде бала тапшы. Солтүстік Қазақстан облысындағы орта білім беру ұйымдарының 85 пайызы – шағын жинақты мектептер. Мұндай мектептерде толық құрамда мұғалім ұстау қиын. Айталық, шағын жинақты бір мектепте 40 бала оқиды десек, 40 мұғалім ұстау мүмкін емес. Сол себепті мамандығы келсін-келмесін, бір мұғалім 2-3 пәннен сабақ береді. Осының салдарынан оқушылар білімді жеткілікті түрде ала алмай отыр. Сондықтан әр өңірдегі ауыл мектептерінің мәселесін шешетін жеке стратегия керек. Бәріне ортақ талаппен тығырықтан шыға алмаймыз, – деді Р.Кенжеханұлы.

Оның пікірінше, әр өңір өз аума­ғына бейімделген, лайықталған, өзіне тән мәселелерді шешудің жолдары қарастырылған білім беру стратегия­сын қалыптастыруы қажет. Екінші үлкен мүмкіндік – технологиялар. Қазіргі ІТ құралдармен, жаңа технологияның көмегімен барлық баланың үздік ұстаздардың қолымен жасалған әлемдегі ең ілгері әдістемелік жетістіктерді ескеретін қормен (оқулық, бағдарлама, әдістемелік құралдар, материалдар) білім алуға мүмкіндік жасасақ, онда үш ауысым­ды мектепте де, шағын жинақты білім ошағында да сапа бірдей болады.

Англия амалы

Расымен, қала мен ауыл мектептерінің білім сапасындағы, қарастырылған мүмкіндіктер турасындағы теңсіздік мәселесі өзге елдерде де бар. Дамыған мемлекеттер бұл түйткілдің түйінін қалай тарқатты? «Anglian Learning Multi Academy Trust» негізін қалаушы-бас директоры, англиялық педагог Кейт Эванс Ұлыбританияда ауыл мен қала мектептерінің мүмкіндіктерін теңестіру 90 жыл бұрын басталғанын жеткізді.

«Англиядағы қалалық мектепте де, ауылдық білім ордасында да жұ­мыс істедім. Кейінгі 12 жылда ауыл мек­т­е­бінің директоры болып қызмет етіп келемін. Меніңше, ауыл мен қала мектебі арасындағы бүгінгі жағдай қаржы­ландыру мен ғимараттардың түрі, мате­риалдық аспектілері жағынан өте ұқсас. Бірақ әрдайым бұлай болған емес. Әрине, тарихи тұрғыда қалалардағы және ауылдық жерлердегі мектептердің мүм­кін­діктері мен көрсеткіштері арасында алшақ­тық болды. Демек бұл – өзгерген нәрсе. Кейбір айырмашылықтар әлі де бар және ауылдық жердегі балалар үшін тең мүмкіндіктерді қамтамасыз ету Ұлы­бри­та­ниядағы басымдық болып қала береді. Өзім директор болып жұмыс істейтін мектеп «ауыл колледжі» (жоғары мектепті меңзеген болуы керек – ред.) деп аталады. Бұл – Ұлыбританияның бір бөлігіндегі Кембриджширде дамыған мектептің ерекше түрі. Ауылға қатысты аталған жұмыс 90 жыл бұрын басталған. Ол кезде ауыл мен қала мектептерінің мүмкіндіктері арасындағы айырмашылық өте үлкен еді. Ауыл колледжін құру идеясы «Қай жерде тұратынына қарамастан, барлық балаға бірдей мүмкіндік болуы керек» деген ойдан шыққан. Бұл ауыл колледжі қозғалысының бастауы болды», деді К.Эванс.

Британиялық спикеріміздің сөзіне сүйенсек, ауыл колледжі идеясы ауыл адамдарын, бүкіл қоғамдастыққа мектепті олардың да меншігі ретінде сезіндіруден тұрады. Яғни күндіз оқушылар оқыса, кешкі уақытта ересектерге оқуға, өзін дамытуға мүмкіндік беріледі. Барлық нысан, спорт ғимараттары, кітапханалар – қоғамға ортақ. Осының нәтижесінде оқушылар жергілікті қауымдастықпен емен-жарқын араласады, жергілікті қауымдастықтың да өз меншігі сезінетін мектепке демеушілік жасауына ықпал етеді. Жергілікті қоғамдастықтың инвес­ти­циясы арқылы мектеп жаңартылып, жақсарып, жаңғыртылады.

«Бүгінде мәселе бұрынғыдай өткір тұрмаса да, кейбір қаладағы нәтиже кейбір шалғай аудандарға қара­ғанда әлі де жақсырақ екені рас. Бұған себеп болатын кейбір мәселелер бар. Мы­салы, өте шалғай, оқшауланған өңір­лер­ге мұғалімдерді тарту қиын. Сонымен біз адамдарды қалай ынта­лан­дыруға, тартуға, олардың өз үлесін қосуға болатынын қарастыруымыз керек еді. Алайда мәселе түбегейлі шешілмеді, бұл қиындық әлі күнге дейін бар. Бірақ бұрынғыдай емес. Десек те өзекті мәселе жеткілікті. Атап айтсақ, Англияда мұғалімдіктен кетіп жатқан адам көп, білім саласына келіп жатқандар аз. Бұл – ұлттық проблема. Негізінен шалғайдағы ауыл мектептері көбірек зардап шегіп жатыр. Cіздердегідей бізде де мұғалімдерді алыс өңірлерге тартуға бағытталған әртүрлі жоба болды. Солардың бірі – «Оқыту – бірінші» деп аталатын жүйе. Бұл оқытуға қызығушылық танытпайтын өте білікті түлектерді тартуға бағытталған. Осы жүйе бойынша үздік түлектер балаларды оқытумен екі жыл бойы айналысады, кейін олар жоғары сапалы дайындықпен біршама оқшауланған орындарға, шалғай ауыл­дар­ға жіберіледі», дейді К.Эванс.

Оның айтуына қарағанда, «Оқыту – бірінші» жүйесі бойынша білім беруде екі жыл ғана болғандар да айтарлықтай үлес қосып, кей нәрсені өзгертуге көмектеседі. Бірақ жүйе толықтай мінсіз емес. Бұдан бас­қа да қаржылық стипен­диялар арқы­лы жүзеге асырылатын бағыттар жұ­мыс істеді. Олардың өзіндік әсері, ық­па­лы болғанымен, тұрақты нәтиже көрсетпеген.

Құс өсіруші бастамасы

Англиядағы жүйе бойынша ауыл адамдары мектеп жағдайының жақсы болуына мүдделі. Бұл жүйені бізге енгізуге келе ме? Өзі де қалаға көшіп кеткісі келіп, шаруасы шатқаяқтап тұрған ауылдағылардың мектепті жабдықтау туралы ойлауға мұршасы бар ма? Бұған білім саласының реформаторлары жауап іздей жатар. Әзірге біздің елде басталған жүйеге ойысайық.

Жалпы, еліміздегі әрбір мектеп үздік жағдайға жету үшін бизнес-қауымдастық та мүдделі болғаны аса қажет. Осы ой бір­тіндеп іске асырылып келеді. Себебі тек мемлекеттің қаржысына жақын арада барлық баланы жайлы мек­теп­­пен қамтамасыз ету мүмкін емес. Ауыл мектебі десе, бүгінде осы атаумен іске асырылып жатқан жоба ойға ора­ла­ды. Ауылдағы мектептерді инфра­құ­ры­лым, құрал-жабдық, мұғалім­дер­дің біліктілігі жағынан жоғары сапаға кө­те­руге бағытталған бұл жоба құс шаруа­шы­лығымен айналысып отырған кәдімгі кәсіп­кердің бастамасы екенін көпшілік біле бермес. Ауыл балаларының қамын ойлап, игі істі жүйелі түрде жүзеге асырып отырған отандық кәсіпкердің еңбегі өзге­лерге үлгі болса дейсің. «Aitas» хол­дин­гінің иесі Серік Толықбаев «елдің тұ­рақ­ты дамуы ауылдардың өркендеуіне бай­ла­нысты» деген көзқараспен ауыл мек­теп­теріне жүйелі түрде жағдай жасап жүр.

«Серік Толықбаев осы игі ісін өзінің туған жері Катонқарағайдан бастады. Сол ауданда Ауылдық аймақтарды тұрақты дамыту қорын құрды. Бұл қор тұтас бір ауданның ауылдарын жан-жақты (медицина, білім беру, әлеуметтік жағдай) дамытуға бағытталды. Бірақ түптеп келгенде ауыл адамдарының әдетте баласына сапалы білім іздеп қалаға көшетінін біліп, қор құру арқылы ауыл мектептерінің жағдайын жақсарту көзделді. Осылайша, бұл ой білім беру саласындағы мықты реформаторлардың бірі Күләш Шәмшидиноваға жетті. Ол «Ауыл мектебі» жобасын бастау­ды ұсынды. «Назарбаев зияткерлік мектептері» дербес білім беру ұйымы ауыл мектептерінің біраз педагогін оқыт­қанымен, олардың үйренгенін іс жүзінде қолдануға білім ошақтарындағы жабдықталу жағдайының төмендігі мүмкіндік бермеді. Сол себепті ауыл мектептерін қайта жаңғырту қажет­тігі туындады. Сөйтіп, 2019 жылы Ақмола, Шығыс Қазақстан облыс­тарынан 3 мектепті таңдап алып, қор оқу ошағын толық жабдықтаумен, жаңғыртумен айналысты. Ал Назарбаев зияткерлік мектептері сол мектептердің мұғалімдерін оқытты. Нәтижесінде, 3 ауыл мектебі қайта түлеп шыға келді», дейді Білім беру саласын тұрақты дамыту қорының директоры Данияр Тоқтарбаев.

Жұмысы жүйеленген қор 2020 жылы әр ауданға ондағы бірнеше шағын жи­нақ­­ты мектепті біріктіретін бір тірек мек­­тебін құруды, сол арқылы ауданға ре­сурс­тық орталық жасақтауды, ауыл мен қала мектептерінің арасындағы бі­лім сапасының айырмашылығын жоюды­ мін­дет етіп алды. 2022 жылға дейін 5 мек­тепті қатарға қосты. Былтыр тағы 4 мек­тепті таңдап алуды көздеп, түрлі демеу­шімен келіссөздер жүргізіп жат­қанда, сол уақытта жаңадан құрылған «Қа­зақстан халқына» қорынан ұсыныс түсіп, «Ауыл мектебі» жобасы қолдау тапты.

«Қазақстан халқына» қорының қол­да­уы­мен былтыр 17 өңірге 17 ті­рек­ мек­тебін құруды бастадық. Бұл жер­де бір нәрсенің басын ашып алу керек: «Қазақстан халқына» қоры 17 мек­теп­ті көзге көрінетін, қолмен ұстауға келе­тін заттармен жабдықтайды, Назар­баев зияткерлік мектептері сол мектеп­тер­дің мұғалімдерін оқытады, ал біз­дің қор көзге көрінбейтін, яғни сол оқы­ту курстарының, семинарлардың, ака­д­е­миялық, әкімшілік, ұйымдас­ты­р­у­шы­лық шығындарын жауапкерші­лігіне ала­ды. Былтыр 17 мектептің нәти­­же­сін көрсеткеннен кейін 2023 жылы 63 мек­тепті кешенді жаңғыртумен айна­­лыс­­­тық. Келер жылы 200 мектепке жет­­кі­зу­ді жоспарлап отырмыз», деді Д.Тоқтар­баев.

«Тасбақа-интернет»

Иә, ауыл мектебі мұғалімдерінің ноут­бук арқалап, қырға шыққан көрінісі әлеуметтік желіде көп тарады. Мұндай жағдай еліміздің әр түкпірінде әлі күнге дейін жалғасып келеді. Өйткені ауыл мек­тептерінде интернеттің аты ғана бар. Техника мен технология қарыш­тап­ дамыған заманда тасбақаның жыл­дам­дығындай интернет мектепті тас ға­сы­рында қалып қойғандай күйге түсі­ріп отыр. Бұған пандемияның кезін­де­гі қашық­тан оқыту барысында көз жет­кіз­генбіз. Әлгінде айтылғандай, тірек мек­­теп­­терді құрудың өз тиімділігі бар. Өйт­ке­ні онлайн оқыту арқылы бір пәннің мұға­лімі көршілес жатқан 2-3 ауылдың мек­те­бінде жұмыс істей алады. Бұл әр пән­нен арнайы маманның сабақ беруін қам­та­масыз етеді. Бірақ интернет болмаса, бар болғанның өзінде жылдамдығы тасба­қа­ның жүрісіндей болса, қайтіп сабақ береді?

Оқу-ағарту вице-министрі Айбат Ілиясов өткен айдың соңында мектеп­тер­дегі интернет жылдамдығына қойылатын талап­тар бекітілгенін айтты.

«Жыл басында мектептердің 19 па­йызы ғана талапқа сай болған еді, бүгінде еліміздегі білім ошақтарының 65 па­йызында интернет жылдамдығы арттырылды. Биыл біздің ведомство Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігімен бірлесіп, мектептердегі интернет жылдамдығына қойылатын талаптарды бекітті. Барлық мектеп бойынша жоғары жылдамдықты интернетпен қамтамасыз ету және оқу үдерісінде цифрлық шешімдерді толық пайдалану үшін интернет желілеріне қосылу технологиясына инвентаризация жүр­гізілді. Нәтижесінде, Starlink технологиясына қосылу үшін интернет жылдамдығы төмен білім ошақтарының тізімі түзілді. Қанатқақты жоба аясында 2024 жылдың маусымына дейін бұл мектептерді Starlink технологиясына кезең-кезеңімен қосу жоспарланып отыр», деді Айбат Ілиясов.

Вице-министрдің хабарлауынша, Алматы, Ақмола және Қарағанды облыс­та­рындағы 10 ауыл мектебі қанатқақты ре­жімде Starlink технологиясына қо­сылды. Егер бұрын ондағы интернет жыл­дам­дығы 4 Мбит/с аспайтын болса, енді жылдамдық 150 Мбит/с дейін жетті. 2024 жылдың маусымына дейін 2000 мектепті SpaceX интернетіне қосу жоспарланған.

Жоспарлаған жақсы ғой, бірақ істің нәтижесі маңызды. Әрі бұл нәтиже балаларға тап қазір қажет. Себебі егемен ел болғанымызға 30 жылдан асса да, әлі күнге дейін мыңдаған оқушы алыс жердегі мектепке қатынап оқуға, болмаса жақын маңдағы пешпен жылытылатын оқу ошақтарында білім алуға мәжбүр. Мұндай жағдайдың білім сапасына қандай әсері бар дерсіз? Бұл мәселе жоғары жылдамдықты интернет, жақсы жабдықталған кітапхана мен кабинеттер, білікті мұғалімдер мәселесімен бірдей маңызды. Өйткені өзіңіз ойлаңыз, дұрыс жылытылмайтын сыныпта оқыған, қыстың боранды күндері 100-200 метр жердегі әжетханаға қатынайтын балалар жиі суықтап ауырып қалады. Денсаулығы нашар баланың оқуға да зауқы соқпайтыны анық. Білім сапасы дегеніміз осы. Білім сапасын көтеру, шын мәнінде, дәл осындай қарапайым қажеттіліктерді орындаудан, лайықты жағдай жасаудан басталғанда ғана нәтижелі болады.