Астрахан Гулагі

Зерттеушілер дерегіне сүйен­сек, 1951-1952 жылдардағы мәлі­меттер бойынша ҚазақКСР-нің 14 облысында 26 лагерь бөлімі мен бөлімшесі жұмыс істеген. Соның бірі – Каспий теңізінің сол­түстік-шығысында орналасқан Гулаг жүйесіне қараған «Прорва» (Астрахан) еңбекпен түзеу лагері.

Қазір мемлекет тарапынан та­рихта­ғы ақтаңдақтарды зерттеу­ге жан-жақ­ты мүм­кіндік жасалып отыр. «Прорва» (Астрахан) еңбекпен түзеу лагерінің тари­хын зерттеуге де арнайы жоба себепші болды. Зерттеуші ға­лымдар Ғылым және жоғары білім министрлігі жариялаған кон­курсты ұтып ал­ғаннан ке­йін осы тақырыппен арнайы айна­лысуға қол жеткізді. Жоба «Гулаг жүйесіндегі Прор­ва және Астрахан лагерьлері: тарих, ес­телік, тағылым (1932-1950)» деп аталады. Жоба құрамына Ұлжан Ахметова, Мұқтар Әбілсейіт, Амангелді Жұмабаев, Серікжан Исмаилов еніп, олар архивтегі лагерь деректерімен танысады. Осылайша, ғылыми журналдарда бірнеше мақала жариялап, «Прорва» (Астрахан) еңбекпен түзеу лагерінің құпия құжатта­рын ашып, зерттеулер жүргізген. Оған 30 жыл бойы сталиндік лагерьлер тарихын зерделеумен айналысқан ресейлік ғалым, тарих ғылымдарының докторы Галина Иванова да қатысқан.

– Жобаның мақсаты КСРО көлемінде Гулаг жүйесіне ен­ген «Прорва-Астра­хан» еңбекпен түзету лагерінің тарихын, атқар­ған қызметін, онда ұсталған тұт­қындардың қилы тағдырын зерттеп, өткеннен тағылым алуды көздейді. Бұл тақырыпқа кез­дей­соқ келген жоқпыз. Бір­неше жыл қатарынан архивтерде зерттеулер жүргізген кезеңде кей­бір кеңестік дәуірдің тарихи оқи­ғалары белгісіздікке тірел­ген шешімі жоқ сұрақтар табылды. Гулаг жүйесіндегі «Прорва» (Астра­хан) лагерінің тарихы ту­ра­лы ізденістер 2020-2022 жылдар ара­лығында Атырау облысы мемлекеттік архиві, Атырау об­лысының полиция департамен­ті Ар­найы мемлекеттік архиві, Ресей Ішкі істер министрлігінің Астрахан облысы де­партаменті­нің ақпараттық орталығы жа­нын­да­ғы архив, Ресей Федерациясы Астрахан облыстық мемлекеттік архиві, Мәскеу қаласындағы Ресей Федерациясы Мемлекеттік архиві және одан өзге бір­неше архив және кітапхана қорларында жүр­гі­­зіл­ді. Зерттеу нәтижесінен белгілі бол­ғандай, Қазақстанда құрыл­ған КСРО Біріккен мемлекеттік ­сая­си бас­қар­масының 1932 жыл­дың ­ 5 қыр­кү­йегіндегі №858/с бұй­ры­ғымен Каспий теңізіндегі Прор­ва аралында «Прорва» еңбекпен түзету лагерін құру туралы шеші­мі қа­былданыпты. Зерттеу барысында лагерь алғаш Прорва аралында (қазіргі Атырау облысы, Жылыой ауданының аума­ғын­да) құрылуына орай «Прорва» ең­бекпен түзеу лагері деп аталып, кейін 1940 жылы теңіздің жағалау суы таязданып, айлаққа кеменің келе алмауына байланысты ба­лық аулау шаруашылығы тоқтаған. Одан әрі балық аулаудың басты нысаны ретінде Әзербайжан мен Астрахан аралығындағы траектория таң­далғандығын білдік. Осыған орай аты «Астрахан» ең­бекпен түзеу лагері деп өзгер­тіл­ген. Яғни бір лагерь 1932 жыл­дың 5 қыркүйегінде «Прорва» ең­бек­пен түзеу лагері атымен құры­лып, 1940 жылға де­йін жұмыс іс­те­ген. Одан әрі лагерьдің атауы 1940 жылы арнайы жарлықпен «Астрахан» еңбекпен түзеу лаге­рі деп өз­гертіліп, 1950 жылдың 9 қаң­тарында жа­былған. Әрі қа­рай лагерь колонияға ауысқан. Әйтсе де тарихи құжаттарға қа­расақ, «Астрахан» еңбекпен түзеу лаге­рінің тұтқындары 1953 жылы И.В.Сталин дүниеден өткен­нен ке­йін ғана амнистияға ілініп, боса­тылғанын, оған дейін сол күйі қыз­метін жалғастырғанын бай­қай­мыз, – деді Ұлжан Ахметова.

«Прорва» еңбекпен түзеу ла­ге­рінің орталығы 1932 жылы Астрахан қаласы болған. Одан кейін Сталинград шайқасы тұ­сын­да майданның жақынды­ғы­на бай­ланысты 1941 жылы Гурьевке ауысады. Алайда 1942 жыл­дың наурызына қарай қайтадан Астрахан қаласына көшіріліпті. Балық шаруашылығын дамыту мақсатында «Прорва-Астра­хан» лагерьлерінің ірі 4 бөлі­мі болған. Олар – «Прорва», «Астрахан» (Мумра), «Бұ­рын­шық», «Гурьевлаг». Бұған қоса бір­неше бөлімшесі мен лагерь пункттері колонияларға ауыс­қан. Ұ.Ахметованың айтуын­ша, жалпы еңбекпен түзеу ме­ке­­ніндегі тұтқындар саны әр жыл­­дарда 2 мыңнан 11 мыңға де­йін жеткен. Ең­бек­пен түзеу ла­геріне ұжымшар, кеңшар ша­руа­шылығын ұйымдастыруға қар­сы болған, бай, кулак деп та­нылғандар, Алаш қозғалысына қа­тысушылар, яғни кеңес дәуірі­нің бүкіл санатындағы кеңес өкі­метіне қарсы шыққан, «жау» деп есептелінген адамдардың бар­лы­ғы қамауға алынған. Тіпті балық ша­руашылығының кәсіби ма­ман­­­дары да арнайы осы лагерьге қыз­метке жіберілген. Тұтқын­дар балық шаруашылығымен қоса лагерь аумағындағы әкімші­лік-шаруашылық нысандар құры­лыстары мен азаматтық құ­рылыс нысандарында жұмысқа жегілген. Олар «Баку – Гурьев – Қандығаш» мұнай құбырының құ­ры­­лысын салуға да қатысқан. Сон­дай-ақ азық-түлік дайындаумен, бау-бақша және мал шаруа­шы­лығы­мен де айналысыпты.

2021 жылы 21-25 шілде күн­дері зерт­теушілер жоба аясында «Торус» ком­паниясының қызмет­керлерімен бірлесіп, «Сарайшық – Прорва – Бұрыншық – Атырау – Сарайшық» экспедициясы­на шық­ты. Олар Гулаг жүйесі­не қараған «Прорва» (Астрахан) ЕТЛ бө­лімінің «Прор­ва» лагері, «Гурьев» лагері, «Бұрын­шық» лагерь­лік пункттерінің орна­лас­қан жерін тауып, зерттеу жұмыс­тарын жүргізді.

– Біздер алдымен архив құ­жаттарынан анықтап алып, одан кейін Каспий теңізі­нің солтүстік-шығыс жағалауындағы Прорва аралында орналасқан лагерь (қа­­зіргі Атырау облысының Жылы­­ой ауда­нындағы «Морс­кой» кен ор­ны ма­ңы), Каспий теңізі Бозашы түбегіндегі «Бұ­рын­шық» лагерьлік пункті (қа­зіргі Маңғыстау облысы, Маң­ғыстау ауданы), келесі бөлімі «Гурьевлаг»-тың орындарында (қазіргі Атырау қаласындағы Авангард №2, №3, №4 шағын аудандарынан Еркінқала, Ракуш аумағына дейін) зерттеулер жүр­гіздік. Осылайша, «Прорва» еңбекпен түзеу лагерінің орны­на барып жұмыс істедік. Алды­мен лагерь құрылысының сызбасы дайындалып, одан кейін лагерь тұтқындарына салдыр­­ған. Медициналық пункт, негізгі бас­қарма орны, балық сақтайтын, балық тұздайтын, тағы өзге де нысандарын тұтқындар өздері тұрғызған. Экспедиция кезінде та­былған нысандар архив құжат­тары­мен сәйкес келгендігін баса айтуымыз қажет. Ол жерде тек тарихшылар ғана емес, археологтер, топограф, географ және қазіргі «Торус» компаниясы­ның қыз­меткерлері жұмыс істеп, аэро­ғарыштық зерттеу жұмыста­рын жүргізді. Лагерь орнынан де­ректік материалдық ескерт­кіш құжаттарын тап­­тық. Атап айтсақ, тұтқындардың қол­­данған бұ­йым­дары: қасық, ыдыс және түр­­менің темір қоршаулары, түр­лі ба­лық аулау құралы: торлар, аулар және ай­лақ­тың негіз­гі құ­рал-жабдықтары, тағы өз­гелерін кездестірдік. «Прорвада» тұт­қындардың ұста шебер­хана­сының орнын анықтадық. Оның орнынан табылған етік­тің нәл­деріне қарап, ер, әйел адамның, тіпті балалар етігінің нәлдерін анық­тадық. Сол жерде балық аулай­тын құрал­дар, торлар, аулар және айлақтың негізгі құрал-жабдықтары әлі де жатыр екен, – деді зерттеуші.

Жалпы, КСРО НКВД Гулаг жоспарлау бөлімінің басшысы Ломакиннің мәліметі бойынша «Прорва» лагері балық аулауда мемлекет жүктеген жоспарларын орындай алмаған. 1937 жылы – 119,1 мың, 1938 жылы – 94,5 мың, 1939 жылы 102,0 мың центнер балық ауланады. Біртіндеп «Прорва» лагері аумағынан ба­лық аулау жоспарын орындау қиын­дай түседі. Оның үстіне Кас­пий Прорва аралынан қа­шық­тап, таяз­дай бастайды. Сондықтан ла­герь өзіне бөлінген аумақтан тыс «акватория» учаскелерінде бір жыл бойы балық аулаған. Сол аралықта ауыр еңбектен бір­неше адам өлім құшқан. Бұ­ған қоса сая­си тұтқындарға төсек орындары мен киім-кешектері­нің жетіспеушілігіне бай­ланыс­ты түрлі ауру асқынған, оған ме­ди­­циналық көмек жеткілікті дең­гейде көр­­сетілмеген. Зерт­теушілер архив құ­жат­тарына зер сала отырып, «Прорва» немесе Астрахан лагерінде адам өлімінің көбеюі 30-жылдармен салыстырғанда 1941 жылдың 4-тоқсаны және 1942 жыл­дың 1-тоқсанында көп болғанын байыптады.

Жоба нәтижесінде «Қазақ­стан­­ның Каспий теңізі айма­ғында­ғы лагерь жүйесі (1932-1953)» атты құжаттар және материалдар жинағы жарық көрген. Арнайы сайт әзірленіп, еліміздегі еңбек­пен түзеу лагерьлерінің интерактив­ті картасы жасалып, онда қолда бар архив деректері негізінде мә­ліметтер жинақталған. Сайт­тан «Прорва» (Астрахан) еңбекпен түзеу лагері туралы жинақталған мәліметтерді кезіктіруге болады.

Саяси қуғын-сүргін және ашар­­шылық құрбандарын еске ­алу күні Атырау об­лысына қа­рас­ты Жылыой ауданы әкім­шілігі­мен бірлесе Каспий теңізінің сол­түстік шығысындағы Прорва аралына, лагерь­дің алғаш құрыл­ған орны  –Прорва өн­дірісіне ба­ратын тасжол бойына қуғын-сүр­гін көрген саяси тұтқындарға арналып, ескерткіш белгі орнатылған.