Баянауылдағы беймәлім бейнелер

Баянауыл жері – сан ға­сырлық тарихы бар, аты аңыз­ға айналған алыптар мен ғұ­ла­­малардың, қасиет қонған әулие­­лердің елі. Ол – соны­мен қатар аңыздардың тоғыс­қан мекені. Жасыбай көлінің жағасында орналасқан Дра­верт қуысындағы ескі жартас суреттерінің мән-маңызын археологтер ашып көрсетіп берсе, енді бір жерлердегі көне бейнелер әлі күнге ғалымдардың зерттеуіне сұранып тұр.

Былтыр жазда Павлодар об­лыстық Бұқар жырау атын­дағы әдебиет және өнер музейі мен Баянауыл аудандық әкімдігі бірлесіп ұйымдастырған өлке­тану экспедициясында қызық жайтқа тап болдық. Аудан ор­та­лығын Қарағанды облысымен жалғайтын үлкен тас жолдың бойында Қаражар деп аталатын елді мекен бар. Бұл жерде Павлодар облысындағы жалғыз тау-шаңғы кешені – Мырзашоқы орналасқан. Кешен қыста ғана жұмыс істейді.

Аңызға сүйенсек, атақты Бұқар жырау Қалқаманұлы осы Мырзашоқы тауының биі­гінен тұрып, Малдыбұлаққа дейінгі жерді бөліп берген екен. Сонда оң жағы – қаржас, сол жағы – айдабол руларына тиесілі болсын деп үкім айтыпты. Сол Мырзашоқы тауымен қатарлас жатқан Қаражар тау­ларында ерекше сыр бүккен, айналасын жартас қоршаған шатқал бар. Шатқалдағы жақ­пар тастар толған сурет. Мұн­да Күнді айналған бишілер, жырт­қыш және мифтік аңдар, Күн бейнелі құдайлар мен бақ­сылардың суреттері, үлкен қо­ңыздың, қарақұрт пен өзге де жәндіктердің бейнелерін ұшырастыруға болады.

Шатқалға кіреберісте ең әуелі Күнді айнала билеп жүр­ген адамдар мен аңдардың су­реттері ұшырасты. Арасында ежелгі бақсының, үлкен құстың бейнелері бар.

Бұл жерден таяқ тастам жер­де, әбден шөп басқан соқ­пақ бойындағы қойтаста қара­құрттан қашып бара жатқан әйелдің бейнесі өте жақсы сақ­талған. Бұл кескінді әлдебір су­ретші кеше ғана салып кеткендей, өте айқын байқалады.

Келесі кезекте адамдар мен түрлі аңдардың, үй жануар­ла­рының кескіндерін көруге болатын шым-шытырық суретке тап толдық. Қазақтың көне нанымында табиғаттағы барлық жаратылыс бір-бірімен тамырлас деп аталмайтын ба еді. Бұл бейнеден сондай дүниетанымды аңғаруға болатындай.

Одан кейінгі қанатты адамдар, геометриялық кескіндер, алып қоңыз бен су астындағы жәндік тәріздес, бәйтерек үс­тін­дегі жолбарыс (немесе сі­леу­сін), көз таңбалары және өзге де түсініксіз бейнелердің бар­лығы әр жерде шашырай ор­наласқан. Адам түгілі, мал аяғы баса қоймайтын тылсым жердің құпиясы бізді расымен таңғалдырды.

Көне тас ғасырындағы та­рих­тың қатпарларына қатыс­­ты жәдігерлер осы уақытқа дейін неге зерттелмеген? Зерттелсе, кітап пен баспасөз беттерінде, ғаламторда неге жоқ?

Бұл сұрағымызды тарих ғы­лым­дарының докторы, про­фес­­сор Жамбыл Артықбаев­қа қой­ғанымызда ғалым бұл суреттер жайын жақсы білетінін, археологиялық жәдігерлер туралы «Байырғы бейнелеу өнерінің абыздық мазмұны» еңбегінде баяндағанын жеткізді.

– Баян тауларының бәрі де гранит, сиенит, порфирит, тақтатас сияқты тау жыныс­тарынан түзілген. Осы күнгі бедері мезозой дәуірінде, яғни миллиондаған жылдар бұрын қалыптасқан делінеді. Мезозой эрасы төменнен жоғары қарай триас, юра, бор кезеңдері болып бөлінеді. Ол шамамен жер­дің 165 миллион жылдық та­рихын қамтиды. Баянаула өңі­рінде қадым заманда құз-жа­ртас, тағы тас бетіне қа­шалған петроглифтерді де, сонымен бірге қызыл-қоңыр бояу­мен салынған суреттерді де кездестіруге болады. Жасыбай көлінің оң жақ жағалауында биік жарлауыт тастың қуысы­на қызыл-күрең түсті жосамен салынған суреттерді алғашқы рет ғылыми ортада жариялаған Ресей географиялық қоғамының Батыс-Сібір бөлімшесінің өкілі П.Л. Драверт еді, – дейді ғалым.

Негізі Баянаула таулары «Жақ­сы аула» және «Жаман аула» болып екіге бөліне­ді. Жер­гілікті өлкетанушы Мұ­ха­мед­қайыр Шәріповтің ай­туын­ша, жоғарыда айтқан Мырзашоқы Жақсы аулаға еніп тұр. Ал Жамбыл Артық­баев­тың жоғарыда аталған ең­бе­гінде шатқалдың орна­ласқан жері Жаман аула деп көрсетілген: «Баянаула ежелгі бейнелеу өнерінің тамаша суреттері Жасыбай көлінің шы­ғыс жағында, Жаман аула тауы­ның шатқалдарында кез­де­седі. Күн шұғыласының ас­тында тізбектеле билеп жүр­ген адамдардың бейнесі ара­сында оқшаулау ерекше тұл­ғалар аңғарылады. Олардың бас­тарының орнында жан-жағына сәуле шашқан күн бейнесі бар. Алқызыл шапақтар әлемінің төрт бұрышына сәулесін шашып тұр. Суреттердің ішінен еркек жауынгерлер өздерінің құдіретті қаруымен көзге тү­седі. Тас бетінде қызыл-күрең бояу­мен салынған культтік су­рет­тердің арасында бәйтерек ба­­сындағы жолбарыс, көз таң­балары, қарақұрт, т.б. бейнелер бар. Биік тау шыңдарына, қия жартастарда бейнеленген күн шұғылалы адамдар мен мифтік сюжеттерді бояумен салу оңай болмауға тиіс», деп жазады тарихшы ғалым.

– Мен ол ауылда болдым. Суреттердің бәрін де қарадым, бәрі де неолит дәуірі туындысы, жосамен салынған. Күнді айнала билеп жүрген адамдарды ерте замандағы абыз-суретші керемет көрсете білген. Міне, сән осы Күнге табыну салта­натына байланысты туған сөз. Қазіргі күні мағынасы қара­пайымданған, яғни әдеміле­ну, жақсы киіну, т.б. Бертінгі заманнан ол жерде сурет жоқ. Сурет мазмұны соңғы за­ман­­дарды көрсетпейді. Бұл су­реттерді сақ­­тауды ой­ластыру керек, 10 мыңжылдық тарихы бар, деп әңгімесін жалғай түсті Ж.Артықбаев.

Алайда жергілікті тұрғын­дар мен өлкетанушылар бұл шатқалдың расымен неолит дәуірі кезеңіне жататыны күмән тудырады деп отыр. Мысалы, Баянауыл ұлттық паркінің инс­пектор-нұсқаушысы, еліміздің үздік өлкетанушысы Алтынбек Құрманов ол жердегі бейнелерді өткен ғасырдың соңына таман әлдебіреулер қолдан салуы мүмкін деген күдігін жеткізді. Заманында Әлкей Марғұлан Баянауыл тауларының барлы­ғын сүзіп, археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізген. Сол тұста Қаражар таулары әйгілі археологтің назарынан тыс қалуы мүмкін емес деп есептейді ол.

Ал С.Торайғыров универ­си­теті Ә.Марғұлан атындағы ар­хеологиялық ғылыми зерттеу ор­талығының басшысы, өңірге танымал археолог Виктор Мерц: «Бұл – заманауи имитация­­лар. Ең әуелі, кейбір суреттер­­дегі бояу ескі емес, жағылғаны­­­­на көп жыл өтпегені аңғары­ла­ды. Екіншіден, ол жерде түрлі стиль­дерді ұшырастыруға бола­ды. Мәселен, біздің жерімізге жат африкалық, аустралия­­­­лық түр­лері де кездеседі. Мен ол жер­­ді зерттей келе, әлдебір әуес­­­қой суретші салған деген тү­­йінге келдім. Бәлкім, ол адам түр­­лі суреттерді жинастырып, бар өнерін осы шатқалға төк­кен. Сол арқылы өзінің туған өл­­кесін танытқысы келген болуы­ мүмкін» деген пікірін айтты.

Жергілікті адамдардың айтуынша, Қаражар ауылында Олжабай Әлібаев есімді өнерлі адам тұрған. Суретшілігінде шек жоқ деседі. Кейбіреулер сол салуы мүмкін деген долба­рын жеткізді. Бірақ ауыл тұр­ғыны Есен Жүсіпбаев әлгі су­ретші елді мекенге 2000-жыл­дар­дың басында көшіп кел­генін, ал суретті ел үлкендері өт­кен ға­сырдың 1980-1990-жыл­да­ры сту­денттер салып кеткен деп ­айтатынын баяндады. «Сол тұс­­та студенттер жаз бойы шат­­­қалда шатыр тігіп жатыпты. Ауылдан алыс әрі соқпағы қиын жер. Ол жерге атпен кіру мүм­кін емес. Жергілікті халық­тың көп келе бермейтінін пайдаланып, әлдебіреулер салып кеткен деп ойлаймын», дейді ол.

Қаражардағы жартас сурет­тері осылайша бүгінде ғалым­дар аузында дау тудырып тұр. Шатқалды археологтер кеңірек зерттеп, ақиқатын ашады деген үміт зор. Тастағы бейнелер шынымен неолит дәуіріне тиесілі екені дәлелденсе, Баянауыл аума­ғында тағы бір турис­тік бағыт ашылып, ал мемлекет атал­ған жерді қарауына алатыны анық.

Павлодар облысы,

Баянауыл ауданы,

Қаражар ауылы