Вейптен төнген қауіп

Президент Түркістанда өткен Ұлттық құрылтайда электронды шылымдар мен вейптердің зияны туралы айтқан болатын. «Ұлт денсаулығына қауіп төндіретін тағы бір кесел – бұл вейптер мен электронды темекінің алуан түрлері. Өкінішке қарай, оларды қолдану жасөспірімдер арасында сәнге айналды. Бұған олардың қолжетімділігі мен заңсыз жарнама ықпал етеді. Шын мәнінде, жастар өзіне қауіп-қатер төндіріп отыр. Себебі вейптердің өзі зиян­ды, есірткіге бір қадам жақын. Осы қауіпті құбылыспен күресу үшін жүйелі әрі шұғыл шаралар қабылдау керек, тек тыйым салумен мәселе шешілмейді», деген еді Мемлекет басшысы.

Өткен аптада Мәжіліс ден­сау­лық сақтау мәселелері тура­лы заң жобасын екінші оқы­лым­да қабылдап, Сенатқа жі­бер­ді. Құжатқа сәйкес ендігі жер­де елімізде вейп өнімдер сатуға тыйым салынбақ. Айта ке­­тер­лігі, денсаулық сақтау мә­селе­лері бойынша түзетулер тұ­жы­­рымдамасынан тыс темекі өнім­­­дерін тұтынуды шектеу нор­малары бар.

Вейптерді әкелуге, өндіруге, сатуға және таратуға тыйым салудан бөлек, заңсыз айналымы үшін қылмыстық жауап­кер­ші­лік қарастырылған. Мәселен, электронды шылым сатқаны үшін 50 тәулікке дейін қамауға алу көзделеді. Оны әкеліп, та­рат­­қандар 2 жылға дейін бас бос­тандығынан айырылады. Ал қыл­мыстық топтың не аса iрi мөлшерде, бiрнеше рет жасал­ған әрекет үшiн 5 жылға дейiнгi мер­зiмге бас бостандығынан айы­ру жазасы тағайындалды.

Жалпы, кейінгі жылдары «вейп» атанып кеткен электронды шылымдарды қолдану кең таралғаны рас. Әсіресе жастар арасында хош иісті никотиннің дәмін көргендер көп. Сөзіміз дәлелді болсын, цифрларды сөй­­летейік. Мә­селен, Қаржы ми­нистр­лі­гінің мәліметінше, 2020 жыл­дан бастап вейп нарығы 300 есеге жуық өсті.

Дүниежүзілік денсаулық сақ­тау ұйымы сонау 2018 жылы Қазақ­станда жүргізген зерт­те­уін­де 15 жастағы ұлдардың 14 пайызы, қыздардың 6 пайызы вейпті бір рет қолданып көргенін, 11-15 жастағы ұлдардың 8,5 па­йызы, қыздардың 3,8 пайызы үнемі тұтынатынын анықтаған болатын. Ал 2022 жылғы сауалнама вейпқор балалардың саны артқанын, соның ішінде әрдайым тұтынатындар 3,6 па­йыз­ға өскенін көрсетіп отыр.

Мәжіліс депутаты Елнұр Бей­сенбаевтың айтуынша, VIII шақырылым депутаттары сайланғалы бері электронды шылым нарығын реттеу мәсе­лесі тұрақты талқыланып келеді.

«Үкімет қандай да бір қа­таң реттеуді енгізуге мүмкін­дік берді, біздің фракция бір­неше рет Премьер-министр мен Денсаулық сақтау ми­нистр­лігінің басшыларына бұл келең­сіздікті мәселе етіп қойды. VII шақырылымда бұл мәселе коми­те­тіміздің іс-шаралар жоспарына енгізіл­ді. Ортақ шешімге келе алма­дық және қатаң реттеуді енгізе алмадық. Базарларда, Алма­ты­ның барахолкасында қап-қабымен сатылып жатыр. Кеше қоғамдық балалар қоры 400-ге жуық жасөспірім қатысқан әлеуметтік сауалнаманы жария­лады. Зерттеу көрсеткендей, Ал­ма­ты мен Астана жастарының 80 пайызы вейп қолданады. Бұл қорқынышты, осы тыйым ар­қылы балаларымызды қор­ғай­­мыз деп ойлаймыз», деді Е.Бейсенбаев.

Дегенмен депутат ты­йым салу көлеңкелі сауданы арттыруы ықтимал еке­нін жоққа шығармайды. Алай­да бала­лар­дың вейпке оңай қол жет­кізуіне шектеу қойыла­тынына сенімді.

Кейінгі кезде вейптің «кәй­піне» түскен жастардың кө­беюіне бірнеше себеп бар. Бірін­шіден, вейпиндустрия балалар мен жастарға бағытталған маркетингті қолданады. Яғни оны сатып алу оңай. Балаларға аумақтық жағынан да және баға­сы бойынша да қолжетімді.

Екіншіден, вейп сатушылар маркетингтің тәсілдерін қолданып, электронды шылымды «зиянсыз» ретінде жарна­ма­лауға құмар. Осылайша, жас­­тарды арбайды. Қазіргі таң­да аталған қауіпті өнім сауда орын­дарында, оның ішінде азық-түлік дүкендерінде бала­ның көзі жететін деңгейде орналас­ты­рыл­ған. Бұрын электронды шылым арнайы орындарда сатылса, енді қарапайым азық-түлік дүкендерінен де кездестіруге болады. Сондай-ақ вейптердің сыртқы қораптары, пакеттері түрлі-түсті тартымды суреттермен безендіріліп, балалар мен жас­өспірімдер аудиториясына бейімделген.

Үшіншіден, вейптердің қара­пайым темекіден айырма­шы­лығы жетерлік. Шылым тартқан адамнан оның күлімсі иісі мүңкіп тұрса, вейптен ондай иіс шықпайды. Оның құра­мын­­дағы хош иістенгіштер, инга­ля­циялық заттар никотинді бүр­ке­мелейді. Соның салдарынан ата-ана баласының зиянды өнімді тұтынып жүргенін аңғармауы да мүмкін.

Төртіншіден, бағасы қол­­жетімді. Орташа есеппен, электронды шылымның құны 2000 теңге шамасында. Мек­­тептерде балалар вейпті ортақ­­тасып сатып алатынын әлеуметтік желілерден естіп жүрміз. Тіпті бастауыш сынып оқу­шыларының да дәмін тат­қаны туралы ақпаратты көзіміз шалғаны бар.

Депутат Нұргүл Таудың сөзі­не сүйенсек, вейптердегі ни­ко­­тиннің мөлшері шекті дең­гей­ден асып кеткен. «Қазақ­станда тұтынудың электрондық жүйелерінің сұйықтықтарында никотин мөлшерінің рұқсат етілген шекті деңгейі 1 мг/см3, алайда Санитарлық-эпи­демио­ло­гиялық бақылау коми­те­тінің зерттеу нәтижелері бойынша никотин мөлшері 67,6 мг/см3 құрап, рұқсат етілген дең­гей­ден ондаған есе асып кет­кені анықталды», дейді Н.Тау.

Жалпы, электронды темекі мен вейп мәселесі Қазақстанды ғана емес, әлемді де алаңдатып отыр. Электронды темекі на­рыққа алғаш рет шыққанда адамға зиянсыз екені алға тар­ты­­латын. Сондай-ақ кәдімгі те­­ме­кіден бас тартуға көмек­тесе­тін өнім ретінде жарнамаланды. Кейінгі бірнеше жылда шар­та­раптың түкпір-түкпірінде оған тыйым салуға белсенді кірісті.

Мәселен, таяуда ғана Ұлы­бри­тания үкіметі аталған зиян­ды өнімді шектеу жөнінде заң жобасын Парламент қарауына ұсынды. Тұманды Альбионның премьер-министрі Риши Сунак жастардың темекі шегуін тоқтату мақсатында Ұлыбританияда бір рет қолданылатын вейптерге тыйым салынатынын мәлімдеді.

«Вейптің ұзақмерзімді әсері белгісіз және олардың құра­мын­дағы никотин өте тәуелді болуы мүмкін. Сондықтан шылымнан бас тартуға көмектесетін құрал ретінде пайдаланылса да, оны балалар мен жасөспірімдердің қолдануына жол бере алмаймыз», деді Р.Сунак.

Ұлыбритания үкіметі жаңа ереже енгізу арқылы электронды темекіде хош иіс қолдануды шектемек. Ендігі жерде оны қарапайым қаптамамен орайды әрі қарапайым дүкенде сатуға шектеу қойылады. Тұманды Альбионның үкіметі мұндай қадамға кештеу барып отыр. Әйтпесе, Шотландия мен Уэльс тарапы талайдан бері вейпке ты­йым салуға шақырып келеді.

Осы орайда айта кеткен жөн, электронды темекінің ден­сау­лыққа зиянынан бөлек қор­­ша­ған ортаға тигізер зардабы да ауыр. Өйткені оны тұтын­ған­нан кейін арнайы орындарға емес, қоқыс жәшігіне тастайды. Салдарынан электронды темекіні жасауға пайдала­нылатын пластмасса, оның құ­ра­мындағы заттар, электронды жаб­дықтар қайта өңделмей, қоқыс полигонына апарылады.

Ирландия да вейпке тыйым салуды жоспарлап отыр. Қазіргі таңда аталған елдің үкіметі ха­лық­тың пікірін сұрастырып, сауал­нама жүргізіп жатыр. Ир­лан­диядағы денсаулық сақ­тау және қоршаған ортаны қорғау қауымдастығы үкі­метті тезірек әрекет етуге ша­қыр­ған. Мысалы, «Voice Ireland» ұйымы арнайы петиция жа­риялап, «Еуропадағы бір рет қолданылатын вейпке тыйым салған бірінші ел» ету мақ­са­тын­да #Ban­DisposableVapes науқанын әлеу­мет­тік желілерде жүргізіп келеді.

Германия да осындай электронды темекіге қарсы шара қолдануды көздеп отыр. Кейбір экологтер оған бүкіл Еуропалық одақта тыйым салуды көздейді. Солардың қатарында Қоршаған ортаны қорғау министрі Стеффи Лемке де бар. «Бір рет қол­данылатын электронды теме­кілер қоршаған ортаны ластайды. Электр құрылғы ретінде қай­та өңдеуге жіберілудің орнына тұрмыстық қалдықтарға айналады», дейді С.Лемке.

Тіпті қарт құрлықтағы нағыз шылымқор ел саналатын Фран­ция да вейптерге қар­сы­лық біл­дірді. Бұдан бөлек, Уругвай, Аргентина, Бразилия секілді бір­қатар мемлекетте вейп­тер­ді қол­дануға ішінара тыйым салынған.