АҚШ-тың Сыртқы саясат жөніндегі кеңесінің (Council on Foreign Relations) мүшесі және Канада озық зерттеулер институтының ғылыми қызметкері, сонымен бірге Принстон университеті баспасынан шығатын жаһандық және салыстырмалы әлеуметтану зерттеу кітаптары сериясының редакторы Андреас Уиммердің 2018 жылы «Ұлт құру: неліктен кейбір елдер бірігіп, басқалары ыдырайды» (Nation Building: Why Some Countries Come Together While Others Fall Apart) атты кітабы жарияланды. Бұл – кейінгі жылдары ұлт құру тақырыбында жазылған іргелі еңбектердің бірі.
Профессор А.Уиммердің ойлары еліміздегі ғылыми-сарапшылық ортаға, саяси шешім қабылдаушылар мен оқырмандарға қызық әрі пайдалы болады деп сеніммен оның өзімен тілдесіп, пікір алмасқан едік. Саясаттану ғылымындағы тұжырымдамалардың біріне сәйкес, экономикалық дамуды қамтамасыз ету, инклюзивті, қуатты және тұрақты қоғам құруда институттардың шешуші рөлі бар. Біз профессор Уиммерден дәулетті ұлт құру мен мемлекеттің құлдырауының себептерін түсіндірудегі институттық тәсіл мен оның тұжырымдамасы арасындағы ортақ тұстар мен айырмашылықтар жайында сұрадық.
Профессор кейбір ғалымдардың пайымдауынша, меншік құқығының мызғымастығы мен шешім қабылдаудың демократиялық сипаты – экономикалық дамудың алғышарты екенін атады. Ал Фукуяманың тұжырымдауынша, қауқарлы мемлекет, демократия мен заң үстемдігі болмаса, елдегі саяси тұрақтылыққа қол жеткізу мүмкін емес. «Менің пікірім өзгеше. Бұл жерде басты рөлді институттар емес, саяси альянс құрылымдары ойнайды. Шындығына келгенде, бұл үш көзқарас мәселені әртүрлі жағынан қарастырады: экономикалық даму, саяси тұрақтылық немесе зерттеулерімде көтерілетін қоғамдағы сан алуан топтардың саяси интеграциясы», дейді ол.
Профессор Уиммер «Ұлт құру» кітабында дамыған мемлекет қалыптастыру үшін 3 құрамдас элемент: ерікті қауымдастықтардың пайда болуы мен таралуы; лингвистикалық біртектілік; қоғамдық игіліктердің теңдік қағидасына сүйеніп, таратылуы қажет деген тұжырым жасаған. Оның айтуынша, бұл тетіктер бір-бірінің орнын баса алады. «Швейцария ерікті қауымдастықтардың кең желісі арқасында саяси интеграцияланған, көпұлтты қоғамға айналды. Бұлар Қытайға тән емес, бірақ елдегі ортақ жазу жүйесі коммуникациялық интеграция рөлін ойнағандықтан, орталықтан басқарылатын мемлекет құруға мүмкіндік туды. Сондықтан, әрине, бұл тетіктердің барлығы бір мезетте болғаны жақсы, дегенмен шарт емес», дейді ол.
Андреас Уиммер кітабында белсенді ерікті ұйымдар мен қоғамдық игіліктерді бөлуде азаматтар мен мемлекеттің арасындағы әріптестікпен қатар, тілдік біркелкіліктің рөлін атайды. «Кейбір елдерде (мысалы, Орталық Азия елдерінде) белгілі бір деңгейде үшінші сектор қауымдастығы лингвистикалық сипатқа қарай бөлінетінін байқауға болады», дейді ол. «Мен бұл факторларды жеке-дара қарастырамын, бірақ олар, әрине, сонымен бірге өзара ықпал ете алады. Ең маңыздысы өзара байланыс, осы екі фактордың ортақ тарихи тамыры – ХІХ ғасырдағы колонизацияға дейін пайда болған орталықтандырудың тарихи деңгейі. Мемлекеттік орталықтандырудың тарихи деңгейі екіұшты мұра қалдырды. Біріншіден, мемлекеттің қоғамдық игілікті қамтамасыз ете алу деңгейі елді орталықтандыру тарихына байланысты. Отарлағанға дейін-ақ орталықтандырылған және бюрократиялық сипатта ұйымдастырылған Корея секілді елдерде, қоғамдық игіліктерді тарату әлдеқайда жеңіл, өйткені онда бұрыннан қалыптасқан және отаршылдық тұсында да сақталған ұйымдық құрылым бар. Сол секілді отарлау алдындағы Корея секілді жоғарғы деңгейдегі орталықтанған мемлекет тұрғындарын лингвистикалық және кеңірек мәдени тұрғыда жұмылдыруға қабілетті. Қоғамдық игілікті қамтамасыз ету мен тіл тұтастығы мемлекеттің қалыптасу тарихынан бастау алады», дейді профессор.
«Чарльз Тиллидің тұжырымдамасына сәйкес, мемлекеттің қалыптасуы соғыс жүргізу мен ресурс өндіру үрдісімен тікелей байланысты. Соғыс – орталықтан басқарылатын мемлекеттің пайда болуына түрткі болған басты күш. Шығыс Еуропа мен Таяу Шығыстағы өршіп тұрған қанды қақтығыстарды ескере отырып, бұл тұжырым қазіргі замандағы ұлт құру үрдісіне байланысты әлі күнге дейін өзекті деп айта аламыз ба?» деген сұрағымызға профессор Украина мысалымен жауап берді.
«Біз Украина мен Ресей арасындағы соғыс барысында Украина өзінің институттық қуатын күшейтіп, тұрғындарға салынатын салықты ұлғайту арқылы да қоғамды қадағалау мен оны бақылау мүмкіндігін тереңдетуге қабілетті екенін көрдік. Әдетте соғыс сыртқы көздерден қаржыландырылады, дегенмен мұның ұлт құрудағы ықпалы шектеулі. Юваль Фэйнштайн екеуміздің «World Politics» журналында жарыққа шыққан мақаламызда осыны көрсетеміз: соғыс ұлт құруға алып келуі үшін қазына шетелдің қаржылай көмегі, несие немесе мұнай секілді табиғи байлықтан емес, жергілікті халықтан жиналатын салықтан толуға тиіс. Үшіншіден, адам шығыны көп болған жағдайда және соғыс бүкіл халықтың атынан (белгілі бір әулет немесе империя үшін емес) жүргенде ғана ұлт құру мүмкіндігі артады. Басқаша айтқанда, халық өзінің үлесін сезінгенде және соғыстағы үлесін легитим деп есептеген жағдайда ғана ұлт қалыптасады және бұл қос алғышарт мемлекеттің экономика мен қоғамға қосатын үлесін кеңейтіп, жауап ретінде халықтың қоғамдық игіліктерге деген талабын күшейте түседі», деген ол соғыс қалайша ұлт қалыптастырады деген сұраққа Таяу Шығыстағы Иран-Ирак соғысын мысал ретінде келтіруге болатынын да тілге тиек етті. Бұл соғыс кезінде Иран мемлекеті біраз нығайған еді.
КСРО ыдырағалы бері мемлекет қалыптастыру мен ұлт құру мәселесі одақтан бөлініп шыққан жаңа егемен елдердің басты саяси мұратына айналды. Аймақтағы саяси элиталар кеңес мұрасын ескере отырып жаңа ұлттық біртектілік, әлеуметтік ұйысу мен патриотизмді дәріптеу мақсатында жаңа идеялар мен нарративтер қалыптастыруға мәжбүр болды. Осы тұрғыдан алғанда постколониалдық мемлекеттердегі ұлт құру үрдісінің отарлау көрмеген елдермен салыстырғанда қандай ерекшеліктері бар? Профессор Уиммер Жер шарындағы елдердің басым бөлігі империядан шыққанын еске салды. Солтүстік-батыс Еуропа елдері ғана бұл қатарға жатпайды, дегенмен Эфиопия, Таиланд, Қытай, Жапония, Непал және Бельгия мен Нидерланд та империядан шыққан. Басқаша айтқанда, постколониалдық мұра ерекшелік емес, ол – норма.
«Эмпирикалық зерттеуім арқылы бұл мұраның постимпериялық мемлекет құру үрдісі үшін зор маңызы бар екеніне көз жеткізе алмадым. Басқарушы коалициядағы этнос топтарының ауқымымен өлшенетін ұлттық-саяси интеграцияға қол жеткізу біршама уақыт бойы империялық үстемдіктің қоластында болған қоғамдарда аса күрделі деуге келмес. Сол сияқты бір кездері отарлаушылардың қоластында болған елдер саяси тұрғыда біріге алмайды деп пайымдау да қате», деді А.Уиммер.
Германия, Израиль, Польша секілді елдер жарты ғасырдан астам уақыт бойы шетелдегі қандастарын елге қайтару саясатын жүргізіп келді. Мәселен, Қазақстандағы репатриация бағдарламасының арқасында шетелдегі қазақтардың біраз бөлігі елге көшіп келді. Қазір Қазақстанда олардың саны 2 миллионға жетті. Осы тұрғыдан алғанда этностық қағидаға сүйеніп жасалған репатриация саясаты ұлт құру ісіне қаншалықты әсер етеді және оған сүйеніп, этностық ұлттық біртектілік қалыптастыру қалай ерекшеленбек? Профессор Уиммер бұл саясат биліктің лигитимдігінің артуына әсер етуі мүмкін екенін айтады. «Диаспораны елге қайтаруды көздейтін бағдарлама қабылданғаны шетелде өмір сүріп жатқан қандастар үкімет назарынан тыс қалмағанын білдіреді. Дегенмен диаспора саясаты елде іріткі тудыруы да әбден ықтимал. Ең бастысы, елге оралған қандастар іштегі оқшауланған азшылыққа айналмауы үшін олар саяси тұрғыда тең қарастырылып, қоғамдық игіліктерге өзгелермен тең дәрежеде қол жеткізе алуға тиіс. Керісінше, көпэтносты қоғамда көпшілік этнос тобына жататын елге оралған қандастар этностық көпшілікке жатпайтын ішкі азшылықтармен салыстырғанда басымдық алып кетуіне жол бермеу де аса маңызды», дейді ол.
Профессор Андреас Уиммермен әңгіме барысында ұлтаралық қатынастармен қатар, дінаралық келісім мәселесі де қозғалды. «Елдің зайырлы басқару формасына нұқсан келтірмей, сан қатпарлы қоғамның инклюзивтігін қамтамасыз ету үшін балансты қалай сақтауға болады?» деген сұрағымызға ол: «Зерттеуіме сәйкес этно-лингвистикалық және этно-діни топтар арасында фундаменталдық айырмашылық жоқ. Толеранттығы төмен діни қауымдастықтар немесе биліктің бөліну жүйесін ауыстырып, оның орнына басқа өкімет түрін (мысалы, «Ислам мемлекеті») құруды көздейтін діни топтардың қоғамға интеграциясы мемлекет құру тұрғысынан үлкен қиындық туғызатыны анық. Осы тектес режімдер сан алуан діни бағытты ұстанатын азшылықтарды ескермейді (бұдан да сорақысы болуы мүмкін), бұл өз кезегінде қарсылық тудырып, тіпті саяси озбырлыққа да әкелуі мүмкін. Жалпы, сан алуан дін өкілдері бірігіп өмір сүріп жатқан қоғам үшін секуляризм оңтайлы қағида, өйткені ол діни азшылықтармен қатар діни көпшіліктің саяси инклюзиясын нығайтады», деп жауап берді.
Профессор құндылық қалыптастыру өкіметтің еншісіндегі іс емес екенін айтады. Оның пікірінше, «социалистік тұлғаны» тәрбиелеуге ұмтылған кеңес одағының тәжірибесі немесе Қытайдағы мәдени революция – бұл тектес саясаттың нәтиже бермейтініне бірден-бір мысал. «Бұл – өкімет құндылық бағдарын қалыптастырмайды деген сөз емес. Социализм, мысалы, халықтың өкіметке қоятын талап-тілектеріне және олардың жеке тұлғалар арасындағы бәсеке мен жауапкершілікке деген көзқарасына тереңнен ықпал етті. Бұл құндылықтар коммунистік режім тұсындағы ұрпақтардың бейімделуі түрінде көрініс тапты. Бұл бейімделудің мәні қарапайым: азаматтар өзінің көзқарасы мен мүддесін (соның ішінде олардың қадір-қасиеті мен адамгершілікке қатысты) сол мәдени тілде баяндауға мүмкіндік беретін құндылықтарды қабылдауға бейім. Олар бұл ұстанымға қайшы келетін құндылықтарды қабылдамайды және мемлекет халықты жаңадан тәрбиелеуге мәжбүрлегенде, олар өзінің ішкі әлемінің жеке кеңістігіндегі сан алуан көзқарасын ұстанатын немесе отбасы мүшелерімен ғана талқылайтын күйде бола тұра конформизм симуляциясын жасайды. Сөйтіп, өкімет адамдар бейімделе алатын құрылымдық шарттарға әсер ету арқылы өз азаматтарының құндылықтарына ықпал ете алады. Алайда өкімет ағартушылық және ақпараттық шаралардың ғана көмегімен жеке тұлғаның құндылықтарын өзгертуге қауқарсыз», дейді ол.
Әлібек ҚИСЫБАЙ,
«Қазақстан қоғамдық даму институты» КеАҚ басқарма төрағасының орынбасары