Қырық бес жыл бұрын осы өңірге келін болып түскенде шекараның жақын екенін, ар жағы Қытай екенін біліп, қатты қорқатынмын. Зайсан қаласының ортасында орналасқан жасақтан күнделікті шекараға аттанып немесе келіп жатқан шекарашыларды көріп, іштей соларға арқа сүйеп, ержүрек батырларды көргендей үміттене қарайтынмын. Кейін етене араласа келе, жергілікті халықтың шекарашыларға деген сенімді көзқарасы мен сыйластығының ерекше екенін, өзара үндестігін анық сездім. Он сегіз жасқа толған азаматтардың екі жыл азаматтық міндетін атқарып келгені болмаса, кинодан ғана көретін әскери қызметкерлермен араласып кеттік. Сондай жанның бірі – өзім сөз еткелі отырған полковник, шекарашы Қуаныш Қапышов.
«Мен Ресейде, Астрахань облысы, күй атасы Құрманғазының аулы Алтынжарда туғанмын. Шекараның бергі жағында Бұрынғы Теңіз ауданы, қазір Құрманғазы ауданы», деп сөзін әріден бастады көршім.
Қуаныш Қалиұлы 7–8 сыныптарда оқып жүргенде 10-сыныптың есептерін емін-еркін шығарады екен. Оқушының жоғары математикаға құмарлығын байқаған әскери комиссариаттағылар оған Мәскеуге шекара училищесіне баруға ұсыныс жасайды. Алматыда да шекарашылар даярлайтын оқу орны барын білген бала Қуаныш бірден «Алматыға барайын» дейді. Алайда комиссариаттағылар «Ол – басқа республика, тек Ресейге тапсырасың» дейді.
«Оқуға түсу маған еш қиындық туғызбады. Әкем жолыма 60 сом ақша берді. «Қайдасың, Мәскеу?» деп тартып отырдым. Шекара училищесін бітіріп шыққан соң, Қызыл тулы Шығыс шекара округіне, Алматыға жіберді. Қазақстанда қазақша ғана сөйлейтін шығар, кілең қазақтың ішінде болатын шығармын деп ерекше сезіммен келгенмін. Бірақ бәрі орысша сөйлейді екен. Әрі қарай мені Қырғызстанның Қаракөл (Пржевальский) шекарасына жіберді. Онда жүргенде екі жарым жылға арнайы тапсырмамен Ауғанстанда болсам да, сол Қаракөлде болып есептелдім. Сосын Зайсанда 11 жыл қызмет атқардым. Әр жолы жаңа жер. Көбірек білгің келеді. Осы жерде Айгүлді кездестірдім. Отбасын құрдым. Зайсандағы қызметін тастап, етегімнен ұстап, соңымнан ерді», деп ол жарына сүйсіне қарап қойды.
«Зайсанда жүріп Алматыдағы Шекарашылар академиясына түстім. Сол жерден Тәжікстанға кеттім. Таулы аймақтағы Ауған – тәжік шекарасындағы №19 қазақстандық батальонға командир болдым. Әскери адам Отан қайда жұмсайды, сонда барады. Тәжікстаннан келген соң, табиғаты жайсаң Зайсаннан бірден Қызылорданың күні шыжғырған ыстық құмына барып түстік. Егемендік алдық. Қазақстан өз шекарасын құрды. Бұрыннан Жанқожа батыр туралы әңгімелерді көп еститінмін. Бірақ ертегі, жай аңыз шығар деп ойлайтынмын. Мен осы өз шекарамызды құру барысында ежелгі шекараның іздерін көрдім. Тура Қызылқұмда XVII–XVIII ғасырлардағы шекарашылардың таңбалары тұр. Адам өшірер, ұмыттырар, бірақ жер сақтайды. Жанқожа батыр сол жерге жерленген екен. Белгі көктасы сол шекарада тұр. Сол Қызылқұм шекарасында елге жау кіргенде белгі беретін, кезінде үлкен етіп үйген, қазір біраз шөккен, төбесінде аузын жауып ашатын қазандығы бар үйдей тас үйіндісі бар. Шіліктідегі Қараоба шекарасында, Қордайда да, әр 40 шақырым, кей жерлерде он шақырым сайын дәл осындай тас үйінділері Ақтаудан асып әрі қарай жалғасып жатыр. Шекараның бір жерінен жау кірсе, жаңағы үйілген тастың үстіне жинап, бетін жауып, су тигізбей үнемі құрғақ ұстайтын отынды тұтататын болған. Келесі бекеттегілер түтінді көріп, өз қазандығын тұтатады. Осылай әп-сәтте бүкіл қазақ атқа қонатын болған. Ақтауда Бейнеу жасағын құрдық. Ол жақта Қорқыт ата мен Темір баба кездесіпті деген аңыз бар. Қорқыт ата «Теңіздің үстімен жүріп өтемін» деп, судың бетімен жүреді. Темір баба «Жетеді, тоқта!» дегенше, әп-сәтте ені 500 метр, ұзындығы 30 шақырым теңіздің үстінен жол пайда болыпты делінеді аңызда. Сол Қорқыт баба жүріп өткен жер – суы жоқ, нуы жоқ Ақтауда, Каспий теңізінде, жер жанатындай мүйіс. Кендірлі бұғазында да шекара заставасын құрдық. Маңғыстаудың Қазақстан мен Түрікменстан шекарасында «Темір баба» әулиенің зираты тұр. Қабанбай, Бөгенбай бабаларымыз қорғаған шекараларды өз көзіммен көрдім, өз аяғыммен басып, өз қолымен құрған сардардың бірі болғаныма қуанамын. Қарт Каспий теңіз шекара аймағын да басқардым. Атыраудың 40–50 градус ыстығынан солтүстіктің – 40–50 аязына да түстік. Қазақстан керемет жер ғой. Көгілдір көктемі, жайдарлы жазы, қоңыр күзі мен қаһарлы қысы өз ретімен жүріп жатады. Тау, орман, құм, шөл, көл – бәрі бар. Шығыстан шығып, оңтүстіктен бастап құрған шекарамызды егемен елімізді түгел айналдыра отырып, «Еуразияның жүрегі» Алтайдағы бір жағы Ресей, бір жағы Қытай, бір жағы Қазақстан шекарасы болатын ең биік шың, үш мемлекетке ортақ Белухаға әкеліп өзіміздің шекарамызды құрып, туымызды тіктік. Мамандығымның арқасында еліміздің керемет жерлерін түгел көрдім. Қаншама аңызға айналған тарихпен таныстым», деді Қуаныш Қалиұлы.
«Туы, елтаңбасы, әнұраны бар елдер бар. Бірақ шекарасы жоқ. Демек өз алдына егемен емес. Егемен болу үшін мемлекеттік шекарасы мен стратегиялық басқару ордасы болуы керек». Күнде көріп, сөйлесіп жүрген көршімнің аузынан шыққан осы сөздер ойлантты. «Орда – әскери басқарушылардың тұрағы, стратегиялық штаб. Тәуелсіз мемлекетімізде өз стратегиялық ордамыз бар. Ол – Ақорда», деп сөзін жалғады ол.
Осы кезде әңгімеге шекарашының әйелі Айгүл қосылды. «90-жылдары бүкіл Қазақстанда екі сағат сайын жарық сөнуші еді ғой. Жарық сөнсе, жылу да жоқ. Қызылордаға алғаш барғанда үстімізге барымызды киіп, бұрын балабақша болған үйдің даңғарадай бір бөлмесінде көрпеге оранып отыратынбыз. Сол үйде 17 шекара әскерінің отбасы тұрдық. Қызық, жұмыстан шыққанда бір басынан бір топ болып автобусқа отыратын біз, екінші басындағы үйімізден бір-ақ түсетінбіз», деп бастарынан өткерген қиындықтарын еске алды.
«Жуырда Ресейден бір жігіт мені әлеуметтік желіден тауып алып: «Сіздің тәтті бәліштеріңіздің дәмі аузымнан әлі кетпейді», деп жазып жіберіпті. Алғашқы кезде біраз қиындық болды ғой. Зайсандағы бір шекара бөлімшесінде от жағушы солдат болатын. Аяйсың, пешпен алысып күйе-күйе болып жүретін. Тегі де қызық, әлі есімде Криворучка. Сол баланың туған күнінде бір қуантқым келді. Торт пісіріп бердім. Барлық жауынгерді сапқа тұрғызып, Криворучканы туған күнімен құттықтап, Қуаныш әлгі тортты берді. Елу балаға бір торт не болады. Осылай әр баланың туған күніне қызылшамен бояп, сәбіздермен өрнектеп 5–6 торт пісіретінмін», деп өткенді еске алды Қуаныштың жары.
«Шекарада жалғыз үй, жалғыз бала, жалғыз әйел. Ойнайтын басқа бала жоқ. Шекараға жақын қонатын малшыларға ұлымыз Рамилді апарып ойнатып келетінмін. Сол кездерде 25 шамасында екенбіз. Өзіміз қатарлы жастар қалада жүргенде біз шекарадан-шекараға көшіп-қонып жүрдік. Бір Зайсанда төрт шекара бөлімшесіне көштік. Бүкіл Қазақстан шекараларында бас-аяғы 17 рет көшіппіз. Рамил сегізінші сыныпты бітіргенше сегіз мектепке ауысыпты.
Зайсан шекаралық аймақта орналасқан. Әкем де дәл шекарадағы Майқапшағайда туған. Біздің санамызда шекара – қасиетті ұғым. Елің тыныш болу үшін шекарашы ең алдымен отбасының тірегі болуы керек. Кейін Астанаға ауыстық. Қуаныш Шекара басқармасының орталық аппаратында басшылық етті. Зейнеткерлікке шыққан соң, академияда аға оқытушы болып сабақ берді», деп сөзін жалғады ол.
Осы кезде отставкадағы полковникке: «Қанша шекара жасағын құрдыңыз?» деп сауал тастадық. «Қазақстан бойынша егемен еліміздің 300-ден астам шекара заставасын құруға қатыстым. Қызылордада 800 шақырым жерге – 8, солтүстікте 1200 шақырым жерде 18 заставаны құруға басшылық жасадым.
Зайсанда жүргенде өзіме міндеттелген оқу орталығынан 4 мың баланы шыңдап, кәдімгі сарбаз етіп шығардым. Міндетті түрде әр бала алдымен медициналық, кейін моральдық-психологиялық тексерістен өтеді. Әрі қарай әскери даярлыққа үйретеміз. Бірінші кезеңде рухы мықты, он екі мүшесі сау бала сапта тұрғанда бірден көзге түседі. Екінші кезең оқ атқанда білінеді. Үшінші кезең жүректі жауынгер қолына мығым ұстаған гранатасының тетік ілгегін жұлып лақтырғаннан білінеді. 7–9 апталық дайындықтан өткен жауынгерлер ең соңғы мандаттық тексерушілердің алдынан өтеді де, шекараға жіберіледі. Осылайша, жас баладан нағыз әскери адам жасап шығарамыз. Жалпы, жақсы жасақ болатын бала о бастан-ақ белгілі, көзінен от шашып тұрады», деді ол.
«Басқа әскери мамандардан шекарашылардың қандай айырмашылығы бар?» деген сұрағымызға Қуаныш Қапышов: «Шекарашылардың ерекшелігі – өз бетімен күнделікті шешім қабылдай алады, шекара бұзушылар болса, өз бетімен із кесіп, тергеу жүргізеді. Сондай-ақ шекара аймағындағы тұрғындармен тең дәрежеде сөйлесіп, байланыста болады», деп жауап берді.
«Астанадағы үлкен лауазымымнан әр жауынгермен бірге жүріп ел шетін күзеткен шекарашы қызметім, ең бастысы елімнің тыныштығы жоғары. Себебі мен – шекарашымын!», дейді жеріміздің шетіндегі шебін қорғаған сардар.
Алмагүл СҮЛЕЙМЕНОВА,
Зайсан ауданының құрметті азаматы