«Қаныш асқан ғалым еді. Бұған қоса жан дүниесі бай адам болатын. Кейбір ғалымдар өз саласын ғана жете біліп, өзге дүниеден азғантай мағлұматтармен жүре береді ғой. Ал Қаныш олай емес еді. Ол жан-жақты ғалым болатын. Көркем әдебиетті көп білетін, өнердің сан-саласына ой жіберіп, жақсы пікірлер айтып отыратын». Классик жазушы Сәбит Мұқанов академик Қаныш Сәтбаевты осылайша бағалаған екен. Шынында да, ұлы ғалымның араласпаған саласы жоқ екені белгілі.
Қазір қазақ тілі, оның қолдану аясы туралы да жиі айтылады, жазылады. Көптеген сөздердің орысшадан тура қотарылған қалпында қолданыста жүргені де рас. Сондықтан да, ақын-жазушылар, тілшілер, жалпы зиялы қауым осы тақырып төңірегінде жиі сөз қозғайды.
Білуімізше, тіл тазалығын сақтау тек қазіргі кезде ғана туындаған мәселе емес екен. Бұл өткен ғасырдың 30-жылдарының өзінде де қоғамның озық ойлы азаматтарын кәдімгідей толғандырғаны байқалады. 2019 жылы жарық көрген «Жүректерде жанған жұлдыз» деп аталатын естеліктер жинағында партия және кеңес органдарында, білім саласында көптеген жылдар бойы абыройлы қызмет атқарған, қазір арамызда жоқ Әлкен Жақыпбекұлы Жылқайдаров есімді ағамыздың «Тұла бойы тұнған тәлім» деп аталатын Қаныш Имантайұлы туралы естелігі бар. Бұл естелікте 1927 жылы сол кездегі ҚазАКСР Халық Комиссарлар кеңесінің төрағасы Нығмет Нұрмақовтың Қарсақбайға келген сапарында республика комсомолдарының жетекшісі ретіндегі танымал тұлға Қайсар Тәштитов, Қаныш Сәтбаев бар, бәрінің бір үйде қонақ болғаны баяндалады. Сол дастарқан басында Қаныш Имантайұлы қазақ тілінде қалай таза сөйлеуге болатыны жөнінде тамаша үлгі-өнеге көрсетеді.
«Қазақ қадірлі қонағына бас тартатын ежелгі дәстүрі емес пе, қонақтарға бас тартылды. Қ.Тәштитов басты Н.Нұрмақовқа беріп еді, ол: «Өздерің ұстай беріңдер», деп Қаныш пен Қайсардың алдына қарай ысырды. Олар да неге екенін, бас ұстаудан бас тартты. Сол кезде Н.Нұрмақов: «Егер Қаныш қалай ұйғарса, солай болсын, басты сол адам ұстасын, әрі-бері отырамыз ба?» – деп салмақты Қ.Сәтбаевқа сала сөйледі. Мұны естіген Қаныш: «Солай десеңіз, мұның шешімін мен былай айтайын», деді де, ойын ортаға салды. Сондағы ұсынысы «Бәріміз кезекпе кезек бірер минуттан өзіміздің басымыздан өткен бір оқиғаны әңгімелеп берейік. Бірақ ішіне не татардың, не орыстың сөзі араласып кетпесін. Егер кім де кім тап-таза қазақша сөйлеп шықса, басты да сол ұстасын» дегенге сайды. Мұндайды бұрын кім естіген? Бәрімізге мына ұсыныс қызықты көрінді» деп жазады естелік авторы.
Бәрі соған келісіп, алғашқы болып Қайсар Тәштитов талаптанып көреді. Бірақ әңгімесіне орыс сөздері араласып кетіп, «жеңіліске» ұшырайды. Н.Нұрмақов та көпке бара қоймай, саптан шығып қалады. Тағы екі-үш кісі талаптанып көргенмен, алысқа ұзай алмайды. Кезек Қаныш Имантайұлына келгенде, «Машина деген сөздің қазақшасы болса айтыңыздар, әйтпесе, мен оны сол қалпында қолданамын. Бірақ мұны орысша демейтін болыңыздар», деп көптің келісімін алады да, әңгімесін бастай жөнеледі.
Сөйтіп, Қарсақбайдан Жосалыға дейін машинамен қалай жеткенін, бірде-бір орыс не татар сөзін қоспай әңгімелеп шығады. Қаныш атамыз радиаторды «самаурын», кран дегенді «шүмек» деп қолданғанға ұқсайды. Бұған Ә.Жылқайдаровтың «Машинамыздың біресе самаурыны қайнап кетіп, енді бірде шүмегінен су тамшылап, не сорғалап, әбден әбігерге түсірді» дегені жадымда қалып қойыпты» деп жазуы дәлел.
Қаныш Сәтбаев әңгімесін аяқтағанда : – Жігіттер, осы мәжілістен не ұғып отырсыңдар? – деп Нығмет Нұрмақов дастарқан басындағыларға сынай қарайды. Ешкім үндей қоймаған соң, жауабын да өзі тарқатады.
– Бұл Қаныш кешелі бері біздің қалай болса солай сөйлейтінімізді жақсы аңғарған екен. Міне, енді бәрімізді қан шығармай бауыздап отыр. Қазақ тілі деген – керемет бай тіл. Тек соның қадіріне жете бермейміз. Ал Қаныш бізге қазақ тілін қалай қолдану керек екендігінің тамаша үлгісін көрсетті. Қызылордаға барғасын бұл мәселеге арнайы көңіл бөлмесек болмайды екен, – дейді ол.
Бірінің ойын бірі ұғына қалған, бір-бірін түсіне білген марқасқалар-ай. Қаныш Имантайұлының тіл тазалығын сақтау тұрғысындағы осы бір көрсеткен тәлімі бүгінгі біздерге де сабақ бола жүрсін.