Ыңыранған-күңіренген беймағұлым дауыс жігіттің сай-сүйегін сырқыратып барады. Көмейіне өксік тіреліп жылағысы келе ме, қалай? Аспанның астын аңыратып бара жатқан ненің үні бұл сонша? Адамдікі ме, айуандікі ме? Белгісіз. Бір түсінгені, құмығыңқы қоңыр үн – бұл дүниенің дәргейінен емес. Бұл – Тәңірлік әлемнен жеткен тылсым әуен...
Дауыстың шығып жатқан жеріне ақыры жетті-ау. Барса қобызымен һәл кешіп отырған ақсақалды көреді. Көмейінен тосын бір үн шығарып өз бетінше күркіреп отыр екен. Манадан бері жан-жүрегін тебіренткен осы дауыс қой. Өзін таңғалдырған өнерді жігіт бірден үйреніп алғысы келді. Ақсақал оған бұл өнерді үйренуге бүкіл жастығы құрбан болатынын ескертеді. Ықыласты жүрек онымен басылсын ба? Ыждағат білдіріп, ақсақалмен бірге халге түседі. Күркіреген көмейдің үні даланы жаңғыртып жіберді. Көп ұзамай жігіт қалпына түсіп көзін ашса, жаңағы ақсақал жоқ. Ғайыпқа сіңіп кеткендей. Өз өзіне келіп, сергімек ниетімен көлге барғанда, жігіт мына сұмдықты көреді. Көлдің бетінде бұған қарап тұрған өзі емес, әлгі ақсақал екен. Жырдың мақамына балқып, қырағатымен қалқып отырғанда бірнеше жылдың өтіп кеткенін байқамай қалыпты. Ақсақалдың «бұл өнерді үйренуге бүкіл өмірің кетеді» дегені – осы екен. Ақыры жігіт сол ақсақалдың өзіне айналып кетті...
Бабадан жеткен аңыз осылай сөйлейді. Мақаламыздың әлқиссасын дәл бұлай бастауымыздың себебін түйсікпен түйсініп отырған шығарсыз. Онсыз тақырыптың танымдық тамырына үңілу қиынға соғады. Сонымен, бүгінгі әңгіме түркі халықтарының көмеймен жыр айту дәстүрі турасында болмақ.
Бұл өнер қазір Орта Азия мен Сібір халықтары арасында алтай, шор, саха, хакас, моңғол, әзербайжан, түрікмен, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, башқұрт пен қазақта бар. Жоғарыда байқағаныңыздай, бұл дәстүр – санадағы ілкі архитиптерді жаңғыртуға және адам мен табиғат арасындағы болмыс бірлігін тұспалдауға негізделген архаикалық үлгі.
Музыкалық ерекшелігіне келсек, мұнда көмейші (алтай халықтары көмеймен жыр айтатын өнерпазды солай атайды) көмейінен бір мезетте екі түрлі дауыс шығаратын вокалдық техника қолданады. Бір дауыс төменгі регистрдегі үнді шығарып тұрса, екінші дауыс жоғарғы регистрдегі ысқырған сыңайдағы үнді бейнелейді. Бұлардың үнемі бір арнада табылуын өнертанушылар түркі халықтарының төл дүниетанымымен байланыстырады. Қосүнді көмейшілік дәстүрінің астарында қос бірдей әлем: пәнилік және бақилықтың, сонымен қатар адам мен табиғат арасындағы бұзылмас гармония сипатталатынын айтады.
Бұл үрдісті Орта Азия халықтарының әр қайсы төл дүниетанымына сай түрлендіріп жалғастырған. Ал қазақтағы ескі көмей жыр дәстүріне байланысты ерекшелікті жыршы, фольклорист Берік Жүсіп былай тарқатады: «Біздің халықтың көмеймен жыр айтудағы басты өзгешелігі музыкалық интерпретациясында. Қазақ музыкасы араб, парсы, үнді, түркімен, т. б. халықтар әуезіндегі озық үлгілерді жатсынбай алып, өзіндік үлгі-таңбалы заңдылықтарға бағындыра дамытқан. Сондықтан да Орта Азия халықтары арасында қазақтың көмей жыры өзінің биік кәсіби деңгейімен, бір-біріне ұқсамайтын ерекше дамыған мектептер үлгісін қалыптастыруымен ерекшеленеді. Сонымен қатар ислам дініндегі басты атрибуттардың бірі – Құран қирағаты болып саналғандықтан, сырдағы көне көмей жыр айту дәстүрі белгілі бір дәрежеде яғни, «кемел дыбыс» тұрғысында қасиетті Құран қирағаттарымен бірге қабысып жатты», дейді ол.
Бұл дәстүрдің тылсым құпиясы мұнымен бітпейді. Осы орайда «Тұран» этно-фольклорлы ансамблінің Қытайға барған гастролі туралы әңгіме ойға оралады. Түркі әуендерін таныстыруға келген ансамбль репертуарынан бірнеше композицияны цензура алып тастапты. Бақса, тізімнен түсіп қалған шығармалардың бәрінде көмеймен айту үлгісі бар екен. Жер иелері оны кейін қытай халқының көмеймен жыр айтуды жаман ырым санайтынын айтып жеткізіпті. Айтуынша, ғұн әскері шабуылдамас бұрын, елді мекеннің ерлері қару-жарағын сайланып алу үшін белгі ретінде көмейімен күркіреп дауыс шығарған екен. Содан бастап бұл халықтың санасында аталып отырған жыр айту дәстүрі архетиптегі арғы қорқыныштарын қайта жаңғыртып жіберетін көрінеді.
Қош, айтайын дегеніміз бұл емес еді. Бұл мақаланы жазуға сеп болып отырған мүлде басқа дүние. Қазір қазақ тыңдарманы көмеймен жыр айту үрдісін ауыр қабылдап жатқаны жанды ауыртады. Өзінің емес, өзгенің мұрасын тыңдағандай болады құдды. Классикалық музыка мамандарының ішінде де бұл дәстүрлі жыр айту үлгісін кәсіби өнер деп қабылдағысы келмейтіндерді көріп мүлде қынжыламыз. Ұлттық код деп ұрандаймыз емес пе? Ал музыканың өзі ақпарат тасымалдайтын жасырын код емес пе? Жырды Арқада да, Алтайда да насихаттау маңызды. Әйтпесе, жоғарыдағыдай түсінікпен ұлттық бірегейлікке жету қиын. «Нәлет біздің жүріске» деп күйініп кеткен Махамбеттің өлеңін бүгінгі күнге майыстырып айтқанда, рухани реставрация керек біздің санаға...