Газет бастауында тұрған Мұхамеджан Сералиннің қалай жазғанынан беймәлімбіз. Ал осы басылымның тағы бір басшысы Бейімбет Майлиннің маңдайына түскен қою шашын саусақтарымен шиырлап, түнгі терезеге жанарын жасқана қадап қойып, сүйкектетіп отырғанын елестетеміз. Сыртта үрей кезіп жүр, қағынан заманның сұсы жаман. Көбіне алаң көңілін жазумен басқан екен, жарықтық, естеліктерден білетініміз солай. Сонда да қандай құқайға қармастан өздері ашқан «Ауыл» (бүгінгі облыстық «Қостанай таңы») газетін шығарудан айнымаған ғой. Сол арыстардың жалғасы – кейінгі ағаларымыз қалай жазды екен деген таңсық сұрақ, міне, жүз екі жыл бедерінде де еліктіріп қоймайтыны несі екен?
Жас тілші кезіміз. Бойды әуестік билей береді. Редакторымыз Бақытжан Жангисиннің редакцияның қат-қабат ұйымдастыру жұмыстарының арасында жазуға, мақала бастырып шығаруға қалай мүмкіндік табатынына қайран қаламыз. Обкомның жиналысынан бір босамайды. Көлдей-көлдей есептерді қолымен жазып, машбюроға тастайды, көбіне іс қағаздарына қатыстыларын хатшысы Зәбира Бекмағамбетова теріп береді. Сондайда аңдып жүріп оңашада, ол кісінің жазуына назар салып, маржандай түзіліміне сүйсіне қарап, разы болатынбыз.
– Міне, осы кісідей ап-анық, шимайсыз неге жазбайсыңдар, – деп Зәбира алдындағы қағазын көрсетеді. – Орысша мақаласына орыстардың өзі тәнті болады. Міне, қарашы, мазмұнын... – Ол бас бармағын шошайтады.
– Қазақшаны күлгін сиямен, ал орысшасын қарамен жазатыны қалай? – деймін таңырқап.
– Толып жатқан қолжазбаларын бір-бірінен тез ажырату үшін сөйтеді...
Осы хатшы маңынан айналсоқтап шықпай қоямын. Көкейімді бірдеңе тесіп барады. Баяғы «Коммунизм жолына» қызметке кіріскен күнімдегі басшы бұйрығын қолқалап таптырып алып, өз қолымен жазған менің былайғы шығармашылық тағдырым ілінген бір жапырақ қағаздың көшірмесін жасатып алдым. Қандай қолтаңба... «1969 жылдың 22 қаңтарынан бастап...» деп, өз өмірімнің тек жазудан тұратынын болжап, батасымен қоса бұйрығын берген екен-ау! Айналдым, сол күлгін сиялы жазудан!
* * *
Редактордың орынбасары Сырлыбай Бүркітбаев шақырды. Жүрегім дүрсілдеп кетті. Білдей бір бөлім меңгерушісі болсам да, алдында дірілдеп тұрысым мынау. Ағамыздың мақала қарау үстіндегі екі түрлі мінезі бар. Саусақтарын құр айқастырып, алдына қойып отырса, қуана беріңіз. Мақалаңыз шимайсыз, қинаусыз өтті деңіз. Егер көк сиялы автоқаламын қысыңқырап, саған безеңкіреп күлімсіресе, бітті... Маған соңғы кескінімен ұшырасты. Оңды-солды сызылған, үстеме жазулары көз қарырлық сұсты түзетілімдер жүрегіме тікендей қадалады, бітті...
Көк сызықтар шапшып тұрып бетімнен осқылап жатқандай. Түсіндім. Бітті...
– Сендер, жазумен ойнамаңдар! Жазбай тұрып ойланыңдар!
Бөлмеме келіп шимайланған мақаламды кеудеме қыстым. Оқырмандарым кейін жақсы бағалайтынына қуандым. Сырекеңнің көк сиялы түзетулерін сүйіп алғым кеп тұрды. Ішімнен бір ыңыл оянды: «Сырекеңнің сызықтары, шимай-шимай, Мақаламды беремін-ау, қимай-қимай. Жал-құйрығы күзеліп шыққан кезде, Кетемін-ау бөлмеме сыймай-сыймай!»
Кейін есейген соң, баспасөз күнгі жайылған дастарқан басында осы шумағымды келістіріп тақпақтап бергенімде, Сырекең: «Шимай қалам өсіреді, соның мысалы мына сенсің, мына отырған Сәлім! (Меңдібаев)», деп кеудесінен сырыл аралас шығатын күлкісін лекітіп жіберсін.
Ал мен сол көк сиялы қаламымен өз шығармасын көсілте жазғанының нәтижесі «Марал ишан», т.б. кітаптарының жұлдызы жарқырап жанғанын ойлап, әр сөзін қыштан кертіп қалағандай талғампаз сарашылардан тәлім алғаныма бек мақтанамын.
* * *
– Сәке, осы сіз неге ақ қағаздың екі бетін толтырып жазасыз?
Газет редакторының орынбасары Сапабек Әсіп көзі жайнап, кеңкілдеп күлді де:
– Экономить етемін!
– Қағаз жетеді ғой.
– Жоқшылықтың үйреткені солай, шырағым.
– Енді заман басқа, жағалай тоқшылық емес пе?
– Бір бетіне жазып көргенмін, қолым жүрмей қойды!
– Кандидаттығыңызды да солай қос бетіне жаздыңыз ба?
– Солай. Әйтпесе қалам жүрмейді.
... Қазақ кеңес энциклопедиясы бас редакторының бірінші орынбасары Сапабек ағаға тағы таңырқап отырмын:
– Әлі сол, ақ парақтың екі жағы жазуға сыңсып тұр екен...
– Солай, шырақ. Мына «Жер» кодексіне енгізген түзету-ұсыныстарымды оқып, ой-пікірің болса бөлісші.
– Мұның да қос беті толық екен-ау!
– Үнемшілдікті өз жазуыңмен дәлелдемесең, ысырапшылдықты сынап мың мақала жазғаныңнан не пайда!
* * *
Насихат бөлімінің меңгерушісі Сабыржан Мәсәлімовке жұмыстың аяғында сәлем беруге кірдім. Ол кісі таңертеңгілік амандасқанды ұнатпайды. Уақыты жоқ. Киімін шеше салып, қаламсабын ұстайды. Лездемеде бір көрініп қалғаны болмаса, әжетханаға да шықпайды. Түсте кейде есігін бекітіп алып, тақылдатқанға да ашпайды. Кілт салғыш тесіктен әлде бір дәмді астың иісі сәл-пәл бұрқырап, ашқұрсақты шұрылдата жөнелетіні бар. Жә, мына келісім жұмыс бітер шақ еді.
Сәкең сонда да шұқшиып жазып жатыр. Кәдімгі форматты ақ қағаз бұл кісіге жарамайды. Оқушы дәптерін қалайды. Кезекті бетін быжынатып тастапты. Адам ажыратып болмайтын құмырсқа із. Лупамен үңілсең де, сырын ашпайды. Әйтеуір сапырылысқан сұлбалар. Ішек-қарны шұбатылған ирек бірдеңе. Және ылғи шарикті қаламұш қана ұстайды. Сиялысын жаны жек көреді. Шабыт қысқанда сия сорғызып жатқан қандай машақат.
Мен келгенде сол қолымен жарқыраған маңдайын төбе құйқасына дейін қысып ұстап, көсілтіп жазып жатыр екен. Ұнатыңқырамады. Бітіріп тастайтын ісі еді ғой. Менің киліккенімді ұнатпағанын өз басымнан да білем ғой, аяғымды кері ысыра бергенімде:
– Сендер үйге қайтқалы жатырсыңдар ма? Е, барыңдар, барыңдар, оңашада мынаған нүкте қояйыншы, – деп сол қолын жалтыр басына соза беріп, қаламсабына ұмтылды.
– Сәке, сау болыңыз.
– Ей, бала, амандық қайда?
Қысылғаннан сәлем беріп, жазғанда неге қолымен басын ысқылай беретінін сұрап едім, нәті, мақаласының тәмамдалып қалғанына қуанғаны-ау, шамасы, бар шындығын жазатайым айтып қойды:
– Ми атеросклерозы ғой, ара-тұра, өте сирек жағдайда, аққайнардың бір бокалын тартып жібермесем, басқа қан тарамайды,– деп үстелінің астыңғы жағын иегімен меңзеп қалды.
– Оған қалайсың? – дейді көзін төмен жүгіртіп.
– Жек көрмеймін! – деп қаппын.
* * *
Майдангер Сәкен Асқаров хат бөлімін басқарады. Жазудан қолы босағанда әлдебір әуенді ыңылдай бөлме ішін адымдап, кезіп кетеді. Жүрісі тіп-тік, кенет қаздиып тұра қалғанда, шошып кетесің.
– Жай ма?
– Мына бір еңбекшілер хатын барып тексермесе болмайды екен.
Жүрісін тежеп, үстелін бармақтарымен тақылдатады:
– Бару керек. Жолға шық. Хат артында адам тағдыры тұр! Әйда, марш, жол болсын!
Сол тапсырмадан соң, «Бір хаттың ізімен» жазған мақаламды алып кіремін ғой. Бұл жолы ысқырыңқырап қойып, төпелетіп жатыр екен. Әріптері дүрдараз әтештердей аннан бір, мыннан бір басқан, аражігі бірікпейтін айбақ-сайбақ. Іп-ірі, сойдақтанып, көзге салып қалардай қорқынышты. Менен жасырып қағаз бетін қос қолымен жаба қойды. Жазуынан қорашсына ма, түсінбеймін.
– Әйда, не бітірдің? Тағдырларды таныдың ба? – деді ұшып тұрып.
Осы кезде Тобыл жағасында Сәкеңмен жарысып шаңғы тебетін кездерім есіме түсіп, ормандағы әзіліме басқандай болып:
– Адам тағдыры қызық екен ғой, бәрін зерттеп жаздым. Ал сіздің тағдырыңызды менен терең білетін ешкім жоқ шығар, сірә,– дедім де мақаламды ұсына беріп едім, шап еткізіп, білегімнен ұстай алды:
– Ал мен соғыстағы тағдырларды жазып жүрмін ғой, үзінділерін жуықта оқып қаласың. Әзірге ешкім білмесін!
Сол жазбаларын оқи алмадық, қайда шашылып қалды екен. Өмірлік қосағы – өлердей жақсы көретін зайыбын жоқтап, сарыуайыммен орталық саябақтағы сәкіде ұзақ сарылып мең-зең күйде отыратын еді... Қайғы алып соқты...
* * *
Бір жолы машбюроға кіре сап:
– Ал, Мәрияш, кеттік!
Тағы бірде тықылдаған бөлменің табалдырығын атай беріп:
– Ал, Сұлушаш, кеттік! – деуші еді, жазғанда аламан бәйгені қыздыратын, дауыстап айта жөнелгенде сатырлаған ат тұяғындай тепкіленетін хас шебер Аңсаған Атымтаев.
Міне, бабында екен, сөйлемдер кетті атқыланып. Пай-пай, неткен келісті, көркем сөздер. Қайдан шығып жатыр? Көмейі ғана бүлкілдейді. Маңдайына түскен селдір шашын жоғарыға қолымен ысыра салып, ойынан жаңылып қалғысы келмей аласұрады. Мәшіңкешілер де әккі, аузынан шығып үлгермегенді де қағып ала қояды.
– Не деді жаңа? – деп кейде асау тіркестерді уысынан шығарып алғандай болып түтігіп те қалады.
– Сұлукөлдің қойларының... – деп мәшіңкеші кідіргенде, Аңсаған:
– Е,е, бопты, ...майлы құйрығы төңкеріле теңселгенде, жұтқыншағыңнан әлдене жұмсақ дәм талғамай жұтылғандай көзің ойнақтап шыға келеді-ау! – деп тәтті түйнектеп тастайды сөзін.
– Қойшы, Аңсеке, құйрық-бауырды еске салмай,– деп қанаттас отырған мәшіңкеші әдейі жұтынып-жұтынып қояды.
Аңсаған айтып бітіп, қыздарға рахметін жаудырып, қобыраған қағазын қазы ұстағаннан бетер аймалай ардақтап, бөлмесіне келеді де, төс қалтасынан қаламсабын суырып, әлгі мәтінге төне түседі. Әр жеріне сыналап көк сиямен қазық та қағып жібереді. Онсыз бола ма? Одағай сөздермен былғанбағаны жақсы.
Ал қаламсаппен жазғандағы Аңсағанды манағы машбюродағы күйінен танымай да қаласың. Жайшылықтағы ақкөңіл кейпін томаға-тұйықтық сұстылыққа ауыстыра салып, қаламының ұшын тістелеп, содан сөз сорып жатқандай азаптанады...
Қайсар ӘЛІМ,
Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері