Қазір қоғамда баласынан безген әйел де, еркек те көп. Мәселен, Әділет министрлігі берген ақпарға көз салсақ, бүгінде елде алимент төлемей жүргендер саны 300 мыңға жуықтаған. Кейбір көкек әкелер мен безбүйрек аналардың перзенттеріне берешегі 13 млрд теңгеден асып жығылады. Негізі жыл басында борышкерлердің қарызы 20,7 млрд теңгені құраған еді. Құзырлы органдардың табанды әрекетімен сома 35 пайызға дейін төмендеді. Сонда бауыр еті баласына көк тиын татырмай жүргендерді тек титықтатып жүріп төлету керек пе? Сарапқа салдық.
Түйткілді мәселенің түйіні тарқамағалы біраз болды. Статистикалық деректер де көңіл көншітпейді. Алимент төлемегендердің 281 мыңы – ер азамат болса, 11 мыңнан астамы – әйелдер. Тентекті тезге салғандай жыл басынан бері сот орындаушылар бала алдындағы қарызын өтеуден жалтарған шамамен 7 мың борышкерге елден шығуға уақытша тыйым салды.
«Алимент өндіріп алу туралы атқарушылық іс жүргізу әлеуметтік маңызды мәселеге жатады. Осыған байланысты аумақтық әділет органдары мен сот орындаушыларының жұмысы Әділет министрлігінің бақылауында. Орташа алғанда алимент өндірісінің 95%-дан астамы сот орындаушыларының талаптарын еш қиындықсыз орындайтын жұмыс берушілердің бухгалтерлік қызметтері арқылы өндіріледі. Қазіргі уақытта проблемалық алименттер 21%-ға дейін төмендеді. Яғни 12 883 өндіріс бар. Алимент бойынша міндеттемелерді орындамағаны үшін борышкерлер әкімшілік және қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Биыл 1 875 борышкер әкімшілік жауапкершілік арқалады. Борышкерді қылмыстық жауапкершілікке тарту үшін ҚК-нің 139-бабы бойынша Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімінде 304 іс тіркелді. Оның ішінде 115 іс сотқа жіберілді, 55 борышкер сотталды», деді Әділет министрлігінің ресми өкілі Талғат Уәли.
Демек борышкерлердің басым бөлігі – ер азаматтар. Олардың арасында маскүнемдер мен жұмыссыз жүргендерден бөлек, парызын орындағысы келмей, жалған құжат жасатып, жалақы мөлшерін азайтып көрсететіндері әлі бар. Алимент төлемеудегі тағы бір мәселе – бұрынғы жары әкесінің баланы көріп, араласып тұруына үзілді-кесілді қарсы болуы. Психологтер әлеуметтік желіде осы секілді бірнеше себепті алға тартады. «Елімізде ажырасу деректерінің көп екенін мойындауымыз қажет. Алайда отбасы ойрандалғанымен, екі ортада бала зардап шекпеуі керек. Әрине, жағдайы жақсы болса, баланы асырауға шамасы жетіп тұрса, аналардың көбі алимент қуып, сот есігін тоздырмайтыны анық. Бірақ көп жағдайда ер азаматтар әйелден ажырасқаны бір бөлек, баласынан да ажырап жатады. Бұдан әкелерге «әкелік» міндетін орындау үйретілмей қалып жатқанын байқаймыз. Асылында, әкелік міндет ана мен бала мәселелерімен қатар айтылуға тиіс», деді психолог Роза Әшірбаева.
Бұл да орынды. Енді мына бір ақпаратқа зер салсақ: Алматы облысында алимент төлемей жүргендер құмар ойынға 426 млн теңге жұмсаған. Биыл ақпан айындағы Өңірдің қадағалау ведомствосының хабарлауынша, 150-ден астам отандасымыз «өз балаларына деген немқұрайлылығынан» алимент төлеу жөніндегі өз міндеттемелерін елемей, букмекерлік кеңселерде құмар ойынға кірген.
Айзада есімді алматылық тұрғын бұрынғы жолдасының ащы сусынды сіміріп, құмар ойынды серік еткеніне 10 жылға жуықтағанын айтады. Ақыры тұрмыстық зорлық-зомбылықтан, маскүнем күйеуінен шаршаған келіншек осыдан 8 жыл бұрын баласын қамқорлығына алып, ажырасып кеткен. Бірақ перзенті үшін алимент міндеттемеген.
«Тұрмыс құрғаннан кейін 1,5 жылдай өзгереді деп сендім. Оған себеп те болды. Жалдамалы жұмыста жақсы ақша тауып, ұлымның бар қажеттілігін өтеп жүрді. Бірақ артылған ақшаға сыра ішіп, кейін үйге келіп мазамды алып, одан қалды ойын автоматтарына айлығын салып жіберуді шығарды. Балам ол кезде кішкентай еді, декреттік демалыста болдым. Ата-енемнің зейнетақысына ғана күн көретінбіз. Үйдегі сол үлкендердің ықпалымен бәріне шыдадым. Кейін қол көтере бастаған соң, ажырасуға бел будым. Тіпті өкпе-реніштен баламды көрсеткім де келмеді. Алайда уақыт өткен соң, ата-енеме өзім апарып, жүздестіріп тұрдым. Күні бүгінге дейін олардан бір тиын да ақша алмадым. Өзім жеткізіп, қажеттілігін толық өтеп келемін», деді Айзада.
Әрине, қоғамда бір өзі әке де, шеше де рөлін арқалаған Айзада секілді өжет әйел көп-ақ. Бірақ бауыр еті баласын жоқшылық пен таршылық көруге мәжбүрлеуге барған безбүйректер тайраңдай бере ме? Осы сауалды арқау етіп, бір жағынан төленбейтін алимент ауыртпалығының жылдан-жылға артып келе жатқанын айтып, депутаттар Парламентте мемлекеттік алимент қорын құру идеясын көтерді. Шындығында, бұл бастама 2017 жылдан бері талқыланып келеді. Оның негізгі мақсаты – үш айдан астам әкесінен материалдық көмек алмаған балаларға алимент төлеу. Халық қалаулылары баласы үшін материалдық жауапкершілікті жалғыз өзі көтеруге мәжбүр болған аналарға жанашырлық танытуға шақырады.
Өз кезегінде Премьер-министрдің орынбасары Тамара Дүйсенова жуырда Мемлекеттік алимент қорын (МАҚ) құруды қарастырып жатқандарын хабарлады. Оның айтуынша, қазіргі кезде Әділет министрлігінде құрылған топ мұндай қордан неше адам қанша көлемде қаржы алуға мұқтаж болатынын қарап, есеп-қисабын жүргізіп жатыр.
«Әйелдердің қаншасы әкелердің жалтаруы кесірінен алимент алмайтыны, тағы қаншасы алиментті толық көлемде алмайтыны, сондай-ақ әкелердің жұмыссыз қалуы не шетелге жұмыс іздеп кетуі салдарынан қаншасына алимент төлеу тоқтатылғаны есептеліп жатыр. Мұндай өзекті ақпарат Мемлекеттік алимент қорын құру үшін қажет. Ол қор қанша адамға, қанша мөлшерде көмек көрсетуге тиіс? Бүгінде керекті қаражат сомасын анықтап алу маңызды», деді Тамара Дүйсенова.
Күрмеуі қиын күрделі мәселенің тағы бір шешімі ретінде жасанды интеллект көмегіне жүгінбек. Енді табысын жасырып, алименттен жалтарғандарды жасанды интеллект анықтайды. Жоба сот орындаушыларының құзырында жоқ ақпаратты алуға жол ашады.
«Борышкер болып танылғаннан кейін борышкер алименттік өндіріс пайда болған кезде тап-тамаша жұмыс істеп жүрген жерінен шартты түрде айтқанда жалақысы 500 мың болса, ол сот орындаушысынан қаулы алғаннан кейін оның жалақысы 80 мың болып қалады. Оны аңду, уақытымен анықтау қиындау болады. Алимент кейсі арқылы біз осындай жағдайларды уақтылы біліп, дер кезінде бұған шара қолдануға мүмкіндік беретін жаңағы жасанды интеллекттің көмегімен шара қолданып жатырмыз», дейді Мәжбүрлеп орындату департаментінің сот орындаушыларын бақылау басқармасының басшысы Гаухар Досжанова.
Бұл – уақыт еншісіндегі дүние. Әзірге Әділет министрлігі дәстүрлі әдіспен борышкерлерді жұмысқа орналастыруды жүйелі түрде жүргізіп келеді. Қазіргі уақытта ілкімді іс игілігімен 13 022 борышкер еңбекке араласқан. Сондай-ақ алимент бойынша берешекті одан әрі өндіріп алу үшін «Отбасының цифрлық картасы» деректерін пайдалану жұмыстары жалғасып жатыр. Отбасының цифрлық картасы «Smart Data Ukimet» аналитикалық жүйесімен интеграцияланған. Жүйе арқылы мемлекеттік органдардың дерекқорлары қолжетімді. Әрі қосымша табыс деңгейі, жылжымалы және жылжымайтын мүліктің болуы, отбасы құрамы, кредиттердің бар болуы, т.б. сияқты түрлі ақпаратпен қамтылған.
«Осыған байланысты Әділет министрлігінің және Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ақпараттық жүйесімен интеграциялау мәселесі пысықталуда. Рейдтік іс-шаралар да тұрақты өткізіліп тұрады. Мысал ретінде осы жылдың 24 маусымында Павлодар қаласында рейдтік іс-шара өткізу кезінде «Кибер шериф» мобильдік кешені ЖСО-мен бірлесіп, мемлекет пен жеке тұлғаның пайдасына шамамен 52 млн теңгеден астам сомада берешегі бар борышкерге тиесілі «Митсубиси Аутлендер» маркалы автомашинаны ұстады және қамауға алды», деді Талғат Уәли.