Қаржы нарығында талқылануға тиіс тақырып көп. Ең өзектілері – банктердің жағдайы, несие пайызын төмендету мүмкіндіктері және теңгенің нарықтық құнына әсер ететін факторлар жайы. Газетіміздің ашық алаңында осы мәселелерді сарапшылармен бірге талқыға салдық. Айттық, сынға алдық, шешім ұсындық.
«Еgemen Qazaqstan»:
– Екінші деңгейлі банктер (ЕДБ) осыған дейін қаржылық-экономикалық дағдарыстарды мемлекет бөлген демеу қаржының көмегімен еңсеріп келді. Алдағы уақытта ЕДБ қаржылық қиындықтарды өз әлеуеті, өз қаржысы арқылы реттей ала ма?
Айбар Олжаев, тәуелсіз сарапшы:
– Банк құрылтайшылары мемлекет, халық алдындағы жауапкершілігін естен шығарып алды. Мемлекет осы қателіктен сабақ алды деп үміттенемін. Қазір ЕДБ-ның сырттан қаржы алуы Үкіметтің бақылауында. Банктердің қарыз алуы қажетті нормадан төмендеп бара жатса, лицензиясынан айырылады. Банктердің дефольтқа ұшырауын алдын ала сақтандыратын тетіктер стрес тестер арқылы жетілдірілді.
Бейсенбек Зиябеков, қаржыгер:
– «Банк жүйесін құрдық немесе аяққа тұрғыздық» дегенге сенбеймін. Біз бұл сегментте жеке басқа немесе банк құрылтайшыларына ғана жұмыс істейтін жолды қалыптастырып алдық. Біздің банктерге экономикалық өсім емес, несие пайызы дем беріп отыр. ЕДБ проблемасы акционерлердің жауапкершілігі арқылы заңмен ғана шешілетін деңгейге жетті. Ал бізде ондай заң жоқ. Активтерді қайтарудың қажеттігі бірер жылдан бері басқа қырынан айтылып келеді. Сонымен бір мезгілде банктердің таза табысы туралы деректерде табыстарын қайда сақтайтыны туралы айтылмайды. Активтерді қайтару туралы ұсыныстардың осы мәселені айналып өтетінін түсінбеймін. 2017 жылы Ұлттық қордан триллиондаған теңге демеу ретінде бөлінді. Сол кезде Ұлттық қор мен Ұлттық банк күйреудің алдында тұрған. Бұл әлемде болмаған жағдай. Олардың (банктердің) есепшотында триллиондаған қаржы бос жатса да біз осындай қадамдарға бардық.
Жалғасбек Ақболат, қаржыгер:
– Бейсенбек ағамыздың банк акционерлері туралы жеке заң қабылдану керек деген пікірін қолдаймын. Біз сол кезде ғана бұл мәселені нарық заңымен жүйелендіре аламыз. Ұлттық банктің пайыздық мөлшерлемесі ЕДБ пайдасына жұмыс істеп тұр. Несие деңгейін 56 пайызға дейін көтеруге рұқсат беру – халықты тонауға рұқсат берумен бірдей. Қазір ЕДБ өзін-өзі тығырықтан шығаруға жеткілікті қор жинап алды. Несие пайызын жеңілдетуге де мүмкіндік бар.
«Еgemen Qazaqstan»:
– Теңге бағамы 480-ге жақындап қалды. Санкция салқыны теңселтіп жіберген рубльді теңге бір жағынан демеп тұр ма деген алаң көңіл бар.
Айбар Олжаев:
– Көршілеріміз ұлттық валюта тұрақтылығына өте мұқтаж болғандықтан бағаны еркін айналымға жіберген жоқ. Жасанды түрде интервенциялық жолмен тежеп отыр. Біз де кезінде еркін айналымға кетпей тұрғанда осылай істегенбіз. Дәл қазір долларды 300 теңгеден ұстасақ, Ұлттық қордың біраз ақшасын жағып жібереміз. Ұлттық банк бірер айдан бері интервенция жасамаса да интервенция әдісіне жатпайтын біраз әдісті пайдаланды. Кейде 1 млрд, кейде 800 млн доллар Қазақстан қор биржасында конвертацияланды. Мұның өзі теңгенің біраз уақытқа дейін бабында тұруына ықпал етті. Теңге мен доллардың нарықтық бағасы 480 екені бюджетте жазылған. Мемлекет нарықтан аяқ тартқан соң теңге нарықтық бағасына енді тоқтады. Біз үшін дәл қазір 1 доллардың нарықтық құны – 480 теңге. Жыл аяғына дейін бұл бағам өзгермейді.
Біз бұл мәселеден гөрі 2025 жылға дейінгі бюджет тапшылығын қалай жабамыз деп алаңдауымыз керек. Біздегі тапшылықты жабуға мұнайдан тыс түсімдердердің жетпейтіні, Салық кодексі бұл мәселені шеше алмайтыны анық. Сонымен бірге, шығындардың жыл сайын өсіп келе жатқаны алаңдатарлық деңгейге жетті. Шығындарымыздың көбі инфляцияға тікелей немесе АЕК арқылы индекстелген. Бұл қосымша әлеуметтік міндеттемелерді қабылдамай-ақ, бюджет шығындары артады деген сөз. Мұның бәрі теңге бағамына әсер етеді.
Бейсенбек Зиябеков:
– Айбар мырза тақырыпты талдап өтті. Бірақ ҰБ көзқарасымен ғана шектелді. Әрбір мемлекеттің экономикаға деген ұстанымы ұлттық валютаға деген құрметінен басталады. Қазақ жерінен нан тауып жүрген олигархтардың өмірінде қазақ теңгесін қолына ұстап көргеніне күмәнданамын. Теңге тұрақтылығына кім жауап береді деген сауалдың жауабы жоқ. Теңгенің тұрақтылығына ҰБ мен Үкімет экономиканы қолдау, ШОБ-ты қолдау арқылы жауап беру керек. Бұл олардың бірінші міндеті болуға тиіс. Ұлттық валютаның тұрақтылығын бағаның тұрақтылығынан бөліп қарауға болмайды. 1993 жылдары Ұлттық банк төрағасының орынбасары болып жүрген кезімде несие пайызы шарттарын орындамағаны үшін 1 күнде 20 банктің лицензиясын жоюға бұйрық берген кездерім болды. Ол кезде жаспын, теңгенің болашағына жауапсыздықпен қарауды тәуелсіздігіміздің баяндылығын тәрк етумен бірдей қабылдадым. Баға тұрақтылығын сақтай алмаса, несие пайызын 50 пайызға көтеріп, халықты қарыздан көз ашпайтындай жағдайдан құтқара алмаса бізге Ұлттық банк пен ҚНДРА-ның қажеті қанша?
Жалғасбек Ақболат:
– Қоғамның назары теңгенің бағамына емес, несиенің пайызына ауып отыр. Мемлекет тарапынан қатты қысым немесе қадағалау болмаса несие арзандамайды, несие пайызы арзандамаса теңгенің құны да көтерілмейді. Бір сөзбен айтқанда, теңгемізге тұрақты экономика ғана дем береді. Үкімет үшін банктерге қысым жасау демократияны тұншықтырумен бірдей. Банктер үшін серіктестік деген ұғым жоқ. Біздің жағдайымызда теңгенің тұрақтылығы немесе несиенің арзандауы банктердің қалауымен шешілетін нәрсе емес. Ұлттық банк мөлшерлемені Еуропа елдері сияқты 0-0,25 пайыз етіп қоя алмайды. Себебі бізде инфляцияның өсіп кету қаупі жоғары, ал дамыған елдерде ол 0-2 пайыз төңірегінен аспайды. Экономикамыз классикалық голланд ауруына шалдыққан және одан шыға алмай жатыр. Бұл «аурудың» мәні мынада: бір сала басқаларға қарағанда әлдеқайда жылдам өссе, бұл нақты валюта бағамының күшеюіне әкеледі және басқа салаларға теріс әсер етеді. Бізде қазір қатты дамып кеткен сала – шикізат экономикасы. Осы бағытқа тәуелділік теңгемізге де, экономикамызға да қысым жасап отырғанын мойындауымыз керек. Теңге бағамын нарық емес, шикізат бағасы анықтайды. Мысалы, бізде базалық мөлшерлеме дөңгелектеп алғанда 15 пайыз, ал несие пайызы айналып келгенде 52 пайызға дейін көтеріліп кетеді. Арасындағы алшақтық базалық мөлшерлеменің біздің елде жұмыс істемейтінін көрсетіп тұр.
«Еgemen Qazaqstan»:
– Экономикамыздың әлеуеті несиені қанша пайызға дейін төмендетуге мүмкіндік береді?
Айбар Олжаев:
– Мемлекеттің «тапқан табыстарыңызды халықпен бөлісіңіздер, ҚТС-ты 25 пайызға дейін көтеру қажет» деген ұсынысын банктер қарсылықпен қабылдады. Банкте «ұят» деген де, «халық» деген де ұғым жоқ, олар тек табысты ойлайды. Біздің жағдайда 17,5-18 пайызбен несие беретін банктер табыс таппайды, тек шығынды жауып отырады. Базалық мөлшерлеме 10 пайызға түсер болса, несие пайызын 15 пайызға түсіруге мүмкіндік туады. Бірақ мұндай ортада да ЕДБ құрылтайшылары несие пайызын түсірмеудің 100 түрлі жолын іздеп табады. Бейсенбек Зиябеков:
– Бұл жерде мәселе құзырлы орындардың мәселені нарық заңымен реттеуіне байланысты. Мысалы, ҚНДРА-ның міндеті – халыққа тиімді қаржы шарттарын дайындау, ұсыну, міндеттеу. Қазір кейбір коммерциялық банктердің ҰБ мен ҚНДРА-ның айтқанын жүре тыңдайтынын байқаймыз. Үкіметтің коммерциялық банктерге келгенде үнінің шықпай қалу себебін күні бүгінге дейін түсіне алмаймын.
«Еgemen Qazaqstan»:
– Өткен жылдан бастап мемлекет алдындағы қарызын қайтармаған ЕДБ-ға менеджерлеріне, акционерлеріне бонус төлеуді шектеп тастады. Несие пайызын шектеуге мәжбүрлейтін осындай шок терапиясы керек шығар?
Бейсенбек Зиябеков:
– Әлемдік тәжірибеде қарызын қайтармаған банк акционерлеріне бонус бере алмайды. 2017 жылдан бері сол қарыз алған банк құрылтайшылары миллиардтап бонус алып келді. Мұны қарапайым тілмен айтқанда шектен шыққандық деуге болады.
Айбар Олжаев:
– Экономикалық өсімге – Үкімет, теңге бағамына – Ұлттық банк жауап береді. Инфляция мәселесінде екеуінің келісімі бар. Ұлттық банк штатындағы 500 адам ел экономикасына ықпал ете алмайды. Мәселе ҰБ немесе ҚНРДА да емес, экономика құрылымына байланысты болып тұр ғой. Біз мұнай мен темір немесе алтын сатып, әлемдік биржалардың котировкасына карап отырмыз. Сыртта қандай өзгеріс болса да бізге бірден гипер болып ұрады. Бізге дамуға, көшке қосылуға уақыт берілді. Пайдалана алмадық. Уақыт аз болды деп ешкімге өкпелей алмаймыз.
Жалғасбек Ақболат:
– Мемлекет басшысы елде шикізаттық сектордан өзге салаларды дамыту қажеттігін айтады. Біздегі миллионерлердің басым көбі алып сатудан ғана пайда тауып байығандар. Өндірістен шыққан қалталылар өте аз. Үлгі алатын, осының артынан жүрсек аш қалмаймыз дейтін, бізбен параметрлері бірдей елдер де аз. Дубай мен Сингапурдың даму парадигмасы бізден мүлдем бөлек. ҰБ мен ҚНРДА өздерінің өлшемдеріне сай келетін жұмыстың бәрін істеп жатыр. Дәл қазіргі жағдайда екі ұйым да еркек тоқты құрбандық ретінде бағаланып отыр. Бізде айналымдағы ақша массасы көбейіп кетті.
«Еgemen Qazaqstan»:
– Халықтың 40 пайызы ауылда тұрады. Мұндайда ауылға арналған банк біз үшін өзекті ме?
Бейсенбек Зиябеков:
– Агробанкті басқарған азамат ретінде мәселенің өзектілігін жақсы түсінемін. Кезінде бұл банк «бізге қажеті жоқ» деген себеппен жабылды. Оның несие қоржыны 30 млн доллар болды. Ұлттық банкке 1 теңге де қарыз емес еді. Бірақ бұл банк ұнамады, кімге сатқанын бәріңіз білесіздер. Агробанкті қолдамайтындар көп. Өйткені кейбір тұлғаларға қаржының квазисектор арқылы кеткені тиімді болды.
Айбар Олжаев:
– Бізде ауыл банктің міндетін «ҚазАгро» атқарды. Қазір бұл банкті ашсақ, бізді екі түрлі сценарий күтіп тұр. Бірі – субсидиямен шаруаларға жеңілдетілген несие береміз. Екіншісі – қазіргі пайызбен несие беріледі. Бюджет тапшылығы көбейіп жатқан кезде бұл дұрыс па? Осы мәселе талқыға түскенде Үкімет «базалық мөлшерлеме төмендеп, жағдай түзелсін, сосын осы мәселеге қайта ораламыз» деп уәде берді. Сақтандыру сегментінің дамымауы ауыл дамуына кедергі келтіреді деген пікір бар. Жеріміз әлем бойынша тәуекелі ең жоғары аумақ саналады. Тамшымен суару технологиясы кеш еніп жатыр. Бұл сегментті тәуекелін тек Құдайға аманаттап жүрген жандар көтеріп жүр. Күштеп аграрлы ел атанудың жөні де жоқ. Адамдар жерге оралса, мүмкін бұл мәртебе де бізге қайтып келер.
Жалғасбек Ақболат:
– 1991 жылы ІЖӨ-нің 25 пайызын ауыл шаруашылығы өнімдері берсе, қазір бұл көрсеткіш 5 пайызға да жетпейді. Билік ауылды емес, тез пайда табатын сегментке басымдық берді. Қазір «қайтарымы ұзаққа созылатын пайда көзі керегі жоқ» деген түсініктің бәсі басым болып тұр. Ауыл шаруашылығын дамытуды қолға алсақ, оның нанын ондаған жылдардан кейін жейміз. Мұны күтуге жағдайымыз да жоқ, шыдамымыз да жетпейді.
Бейсенбек Зиябеков:
– 1985 жылдары ІЖӨ-нің 45 пайызы ауыл үлесінде болды. Өз нанымызды жедік, өз сүтімізді іштік. 1990 жылдардан кейін ауылдан мән кетті де азық-түлік қауіпсіздігін өзге елге тапсырып қойдық. 1990 жылдары Жапонияға сапарым кезінде ауыл шаруашылығына жауап беретін тұлғаның қабылдауында болдым. Ол елдің ұлттық тамағы – күріш. Үкіметі сол күрішті диқандардан өте қымбат бағада сатып алады. Ал көрші Қытайда оның бағасы ішкі нарықтағы бағадан 8 есе арзан сатылады. Жастау кезім. Мен «неге арзан бағада Қытай мен Вьетнамнан сатып алмайсыз» дегенімде әлгі шенеунік «Бейсенбек, ол жерде біздің адамдар жұмыс істейді ғой. Олар жұмыстарымен алаңсыз айналысу үшін қымбат баға болса да сатып алуға міндеттіміз» деді. Қазір Шымкент, Түркістанға барсаң, жылыжай көп. Бірақ соның өнімдерінің пайдасын көрші елдер көріп отыр. Себебі біз нәпақасын жерден айырып жүрген диқандарымыздың өсірген өнімін сатып алып алу жүйесін де қалыптастырмадық. Ресей немесе Өзбекстан кәсіпкерлері қазақ диқандарымен ерте көктемнен келісімшартқа отырып, өсірген өнімдерін тонналап өз елдеріне алып кетіп, ішкі нарықтан артылғанын экспортқа асырып жүр. Демек ауыл Үкіметтің қаржысын күтпей-ақ өз арбасын өзі сүйрей бастады. Қозғалыс бар. Үкімет логистика жағын қолға алса, бұл сала дамиды. Қазір ауылды жеке адаммен дамыту қиын. Кооперация керек. Бұл – жеке тақырып.
«Еgemen Qazaqstan»:
Жеке тұлға банкроттығы заңының күшіне енгеніне жылдан асты. Бұл қаржы нарығы үшін оңтайлы жоба бола алды ма?
Айбар Олжаев:
– Заң жобасына банк секторы қарсыласты, кейін көнді. Бұған дейін бұл мәселе шешімі табылмаған мәселе ретінде қордаланды. Әлеуметтік әділетсіздіктер де байқалып қалды. Банктер мен коллекторлар арасында мүдделер қақтығысы да жүрді. Жең ұшынан жалғасып кеткен тұстар да байқалды. Солардың арасында біреудің мүлкін тартып алып, кейін сатып жіберген де жағдайлар болды. Енді бұл мәселелердің бәрі заң шеңберінде шешіледі. Қазір банкрот ретінде танылғандардың саны көрсеткіш емес. Қорытынды алдағы үш жылдағы жағдайдың беталысына қарап анықталады.
Бейсенбек Зиябеков:
– Иә, бұл – әлемдік тәжірибе. Бірақ заңды айналымға жіберудің алдында банк саласын тәртіпке келтіріп, жүйелеп алу керек еді. Біздегі несие пайызымен төмен, аянышты айлық жалақы, табыспен екінің бірі банкрот болады. Шындығында, өзін-өзі банкрот сезініп жүрген адам жетеді. Алдын ала осының бәрін зерделеп, заңымызды жағдайға бейімдеп алуымыз керек еді. Халықтың не ойлайтыны да маңызды.
Жалғасбек Ақболат:
– Мемлекет осы заңды қабылдау арқылы қатып қалған нүктеден бір адым алға жылжыды. Қазір 7,5 млн адамның ЕДБ алдында 15 трлн қарызы бар. Оның 12 пайызы – қайтарылуы күмәнді қарыз. Олардың кемі 10 пайызы – банкроттыққа үміткерлердің тізімі. Бұл заң банк емес, халық үшін оңтайлы жоба болғалы тұр.
«Еgemen Qazaqstan»:
– Дамыған елдердің тәжірибесінде банк саясатына гуманистік түсінікті жерсіндіре алған елдер бар ма?
Айбар Олжаев:
– Жапония банктерінің несие саясатын гуманистік көзқарас ізгілендіріп тұр. Мұндай тәжірибе біраз елде бар. Ал біз бұл түсініктен алыспыз. Банк саласының басында дәстүрлі мамандар емес, әртүрлі саладан келген қалталылар отыр. Біріне акция немесе лауазым сыйлық ретінде берілсе, екіншісі келген орынын алға қарай жылжуға мүмкіндік беретін трамплин ретінде қабылдайды. Бейсенбек ағам айтқандай, ақша теориясынан хабары бар адамдар сегментті пайда көзіне айналдырмайды, таразы басын тең ұстауға тырысады.
«Еgemen Qazaqstan»:
– Ұлттық банк енгізгелі отырған «Open Banking» жобасы банк секторына не береді? Әлде секторға қатер төндіре ме?
Айбар Олжаев:
– Бұл банк секторының ландшафтын өзгертуге және кішігірім банктердің мүмкіндігін әртараптандыруға бағытталған әлеуметтік жоба. Әу баста мұны клиенттер базасын жасақтап алған алпауыт банктер қолдамады. Себебі олар қолдағы барын өзгелермен бөліскісі келмеді. Үкімет пен Ұлттық банк бұл ретте табандылық танытты деп ойлаймын. Кішігірім банктер клиенттер базасына шығуға мүмкіндік алады. Әрине, өзінің QR жүйесін жасаған ірі банктер үшін бизнес жағынан клиенттерін жоғалтып аламыз деген қауіп туындауы мүмкін. Бұл жобаны нарықтың дамуы тұрғысынан ойлау қажет. Өз басым осы жүйенің енгізілгенін қолдаймын.
Дөңгелек үстелді жүргізген – Гүлбаршын АЙТЖАНБАЙҚЫЗЫ, «Еgemen Qazaqstan»