Жақсыдан ғапыл қалмайық

Университетте оқып жүргенде біздің арамызда нағыз философ болу үшін Гегельдің шығармаларын оқып игеру керек деген түсінік болды. Біз, шынында да, нағыз философтар Германияда деп ойладық. Орыс-кеңес философы Михаил Бахтиннің айтқаны бар: «нағыз философтар, әрине, Германияда, Ресейде тек ойшылдар болған» деген. Ол бұл арада кәсіби, маман философтар туралы айтып тұр. Достоевский, Толстой немесе біздің Асан қайғы, Абай, Ыбырай, Шәкәрімдер кәсіби философ емес, бірақ терең ойшылдар. Ойлау да – философияның байыр­ғы кәсібі. Философия – ойлау өнері.

Философияны ілім деп те, ғылым деп те қарастыруға болады. Ғылым ретінде философия сыртқы объективті дүниеге баса көңіл бөледі. Табиғаттың, қоғамның, жалпы дүниелердің даму заңдарын қарастырады. Философия ғылым болған, ғылым болып қалады. Бірақ ғылым жолымен дамыған фи­лософия қалай болғанда да өзінің төл қасиетінен – даналықтан және даналық­қа ұмтылатын адамнан алшақтап кетеді.Философияның негізгі анықтамасы – софия туралы, яғни даналық туралы, даналыққа бастайтын жолдар туралы ілім. Демек, философияның қызметі ғылыми таныммен шектелмейді.

Ілім ретінде философия адаммен айналысады, адамды мазалайтын сұрақ­тарға жауап береді. Адам не біле алады? Адам не істеуі керек? Адам неге үміт арта алады? Адам деген не? Адамның дүниедегі орны, басқа адамдармен қарым-қатынасы, мақсат-мұраты туралы мәселе алда тұрады. Екі түрлі философия бар. Біреуі – кәсіби, ғылыми филосо­фия: Аристотельдің, Декарттың, Спиноза­ның, Канттың, Гегельдің, Маркстің, Мар­тин Хайдеггердің, тағы басқалардың ілімдері. Екіншісі – көпшілікке бағыт­талған қарапайым философия (попу­ляр­ная философия): Сократтың, Буд­да­ның, Конфуцийдің, Монтеньнің, Дос­тоевскийдің,Толстойдың, біздің ақын-жырауларымыздың, би-шешен­дері­міздің, Ыбырайдың, Абайдың, Шәкә­рімнің сөздері, ілімдері. Қарапайым философия дегенді деңгейі төмен, тайыз түсінік деп есептеуге болмайды. Сократ, Конфуций, Толстой, Абай тайыз емес. Адам өзін мазалаған өміршең сұрақтарға жауапты кәсіби, ғылыми философиядан емес, қарапайым философиядан таба алады.

Философиялық ойды қарапайым, түсінікті тұрғыда жеткізу – қиынның қиыны. Л.Толстойдың айтқаны бар: «Ең қиыны – қарапайым жазу» деген.

Қазір біз философия тарихына, фило­софтардың іліміне партиялық-идео­логиялық тұрғыдан қарап, анау – мате­риалист, мынау – идеалист, таным мәселесінде біреу – оптимист, енді біреу – агностик деп іріктеп, жіктеуден бас тарттық деуге болады. Сондықтан, меніңше, Платонға, Кантқа, Гегельге, Маркске, Шопенгауэр мен Ницшеге бүгінгі заман тұрғысынан баға беріп, тиісе берудің қажеті жоқ. Бүгін біз ­бастан кешіп отырған қиындықтарға олар­дың еш қатысы жоқ. Олар өз заманы алға қойған мәселелерге өзде­рін­ше жауап берді, сөйтіп, адам баласы­ның дүниетанымына айрықша үлес қосты. Атырау қаласында өткен Ұлт­тық құрылтайдың үшінші отырысында Президент Қасым-Жомарт Тоқаев ескеретін пікір айтты: «Әр дәуірдің өз ерекшелігі бар. Әрбір тұлға өзінің көз­қарасына, дүниетанымына қарай және өз қоғамының мүддесіне сәйкес елге қызмет етті» деді.

Халқымыздың ұстазы Ыбырай Ал­тын­­­сариннің өсиеті бар: «Жақсы­ны көз­ден салмаңыздар, Жақсыдан қапыл қалмаңыздар. Өзі болған ерлердің аяғынан алмаңыздар» деген. Қазақ: «Жа­ңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ жоқ» дейді. Қателеспейтін адам болмайды. «Өзі болған ерлердің» қате­лігі де өздеріндей ірі, елеулі болып келеді. Қателіктен сабақ алуға болады. Мұхаммед пайғамбардың (с.ғ.у.) бір хадисінде айтылады: «Абыройлы кісілердің қателік-кемшіліктерін кеші­руге тырысыңдар» деген.

Ғылым үшін де, әдебиет пен өнер үшін де, адам мен қоғам үшін де өзекті идея туралы философиялық мәселені өткір қойған, тиянақты шешкен Платон мен Гегель болды. Көпшілік идеяны әдетте затпен салыстырады, заттың сана­дағы бейнесі деп біледі. Сонда идея бар заттың деңгейінде қалып қояды. Пла­тонның пікірі басқа: затты оның идеясымен салыстыру керек. Зат өзінің идеясына, яғни атына сай ма? Адам адам деген атына, атағына лайық па? Ұстаз ұстаз деген атқа лайық па? Шәкірт шәкірт болып, өнебойы оқып, ізденіп жүр ме?

Платон ілімі бойынша, идея – заттың қалай жасалғанын, қандай екенін, қан­дай болуы керек екенін көрсететін үлгі эталон. Платоннан бері философияда «бар нәрсе» (сущее) және «бола жақ нәрсе» (должное) деген ұғым пайда болды. Бар нәрсені, болған нәрсені ғылым қарастырады. Ғылым бар нәрсе туралы немесе болған нәрсе туралы дерекке сүйенеді. Бола жақ нәрсе философия­ны қызықтырады. Адам қандай болуы керек? Ұстаз қандай болуы керек? Мем­лекет қандай болуы керек?

Осындай түсінік біздің, бүгінгі оқы­мыстылардың санасына сіңіп болды деп айту қиын. Бізде әлі идеяны затпен өлшейтін материалистік көзқарас басым болып тұр. ХХ ғасырда өмір сүрген танымал ағылшын философы А.Уайтхед: «Еуропалық пәлсапа дәстүрінің ба­рын­­ша шынайы сипаты мынадай: ол Платонға ескертулер сериясынан құралған» дейді.

Кеңес заманында Кантқа да көп тиісіп едік: идеалист дедік, идеалист бол­ғанда ең тұрпайысы – субъективтік идеалист дедік, дуалист дедік, агностик дедік, дүниені тануға шек қояды дедік. Шығармашылық өмірінің алғашқы кезе­ңінде физик, математик, астроном ретінде табиғат құбылыстарын диа­лек­тикалық тұрғыдан қарастырып, мәңгілік ештеңе жоқ екенін, түбі жер де қартайып, күн де сөніп, табиғат та өлетінін болжап білген ғалым агностик бола ма?!

Қазіргі ғылым Кант болжамының орын­ды екенін мойындады. Ғалым ретін­де Кант барып тұрған реалист. Фило­софияға антропология деген ілім енгізіп, оның негізгі сұрақтарын белгілеп берген Кант емес пе?! Бұл сұрақтарды жоғары­да айтып кеттім: Мен не біле аламын? Не істеуім керек? Неге үміт артам? Адам деген не?

«Адам ешкімге, ештеңеге құрал болмауы керек, ол өзіне де, басқаға да мақсат болуы керек» деген Канттың идеясы қай кезде де құндылығын жоймайды.

Қазір Гегельге де немқұрайды қарау белең алып келеді. Бүгін бізге жетіспей жатқан нәрсе рух болса, сол рух туралы «Рух феноменологиясы» және «Рух философиясы» деген классикалық еңбектер жазып, рухтың мән-жайын ашып берген Гегель емес пе?! Оның ойынша, рух деген – құдірет, қуат, күш; рух деген – намыс пен жігер. Рухы оянған адам да, халық та артта қалмайды, қиындықты жеңіп шығады. Кішкене шегініс жасайын. Менің ойымша, Гегель болмаса, Гегельдің диалектикалық ілімі болмаса, Маркс болмас еді. Маркстің ілімі болмаса, Ленин болмас еді. Ленин болмаса, 1917 жылғы Қазан төңкерісі болмас еді. Ресейдің, Қазақстанның даму жолы басқаша болар еді. Міне, рух дегеннің, идея, теория дегеннің рөлі қандай екені осыдан көрінеді.

«Рух феноменологиясы» деген шы­ғар­масында Гегель құл мен қожа­йын­ның қарым-қатынасын қарастырады. Құл болатын кім? – деген сұрақ қояды Гегель. Оған: құл болатын әлсіз, қорқақ, ынжық, ар-намыстан жұрдай адам деп жауап береді. Құл тірлік үшін кімге болса да, қалай болса да қызмет етуге дайын тұрады.

Ал қожайын болатын адам батыл, қайсар, ар-намысын, еркіндігін бәрінен де жоғары қоятын адам. Ол үшін басыбайлы құл болғанша, жоқ болған жақсы. Бірақ бәрі де өзгереді. Құл таңер­теңнен кешке дейін қожайынға қызмет ете жүріп, өзі де байқамай, өзіне де қызмет ете бастайды. Еңбектің арқасында құлдың сана-сезімі оянады. Ол өзінің қазіргі жағдайы туралы ойланады. Құлдықтың қасіретін түсініп, бұл жағдайдан құтылудың жолын іздесті­реді. Құлда бірте-бірте тұлғалық қасиет қалыптасады.

Ал қожайынның жағдайы не болып жатыр? Әрине, ол қалағаны жүзеге асып, рахат күй кешуде. Бірақ «жұмысы жоқтық, тамағы тоқтық, аздырар адам баласын» деп Абай айтқандай, жалқау­лық, жатыпішерлік қожайынның қадір-қасиетін, абыройын бірте-бірте жоқ қылады. Ол өзінің әр алуан затқа, сол затты өндіріп жатқан құлға тәуелділігін сезе бастайды.

Сөйтіп, қожайын мен құлдың қарым-қатынасы түбірімен өзгереді: құл қожа­йынның қожайынына, қожайын құл­дың құлына айналады. Мұндай өзгерістің көзі – қарапайым еңбек, еңбектен туған ­өктем сезім, өзіне деген сенімділік.

Кеңес заманында біз Гегельді идеа­листік көзқарасы үшін сынадық. Дұры­сында, бұл оның қателігі немесе кем­шілігі емес, артықшылығы, көреген­дігі екен. Бізге қазір сондай идеализм, идеал­ға, рухқа жүгіну жетіспей жатыр. Идеализм Гегельге идеяның, рух­тың жасампаздық қасиетін түсінуге мүм­кіндік берді. Құлдың қожайынға айналуы сана-сезімнің, ерік-жігердің, рухтың арқасында мүмкін болды.

Осы рух кеңес одағынан тас-талқан ­болып жеңілген Германияға, неміс хал­қына жеңілістің тауқыметін еңсеріп, тез арада дамыған елдердің қатарына қосылуға себеп болды. Бізде, қазақ елін­де де озық елдердің қатарына қосылу­ға қажет нәрсенің бәрі бар сияқты. Бірақ бұл біз үшін әзірге арман болып қалып отыр. Не жетіспейді? –  деген сұрақ туа­ды. Билікте, халқымызда, әрбіреуімізде ерік-жігер, ұмтылыс, намыс, рух, осылар­дың рөлін түсіну жетіспейді.

Тағы бір неміс философы Артур Шопенгауэрді біз бұрын барып тұрған пессимист, волюнтарист, иррационалист деп оңды-солды сынадық. Сыңар­жақтылық, атап айтқанда, құбылыстың бір жағына, келеңсіз, көлеңке жағына көбірек көңіл бөлу Шопенгауэрде басым екені рас. Көп нәрсеге көңілі толмайды, ашып айтады, басып айтады. Бір сөзін келтірейін: «Болашақ – күңгірт, қазіргі шақ – трагедия, өткен шақ – мағынасыз», дейді. Бұл, әрине, асыра сілтеу.

Бірақ Шопенгауэрдің реалист еке­нін де жоққа шығаруға болмайды. Оның бетке ұстаған қағидаты: Өмірге тура қарау керек. Лев Толстой Шопенгауэрді данышпан деп дәріптейді, оның өмірге, шындыққа бүкпесіз тура қарайтынын атап өтеді.

Шопенгауэр ерік мәселесін өте өткір қойды. Ол тіпті ерікті абсолютке айналдырып жібереді. Ерік-жігер болмаса, адам өмірінде түк те болмайды дейді. Тек адамды сәби кезінен ерік-жігерге баулу керек. Ержеткен соң ерік оған қонбайды дейді.

Фридрих Ницше туралы да кеңес заманында бірауыз жағымды сөз айтылған жоқ: нигилист, имморалист, антихрист деп айыптадық. Мұндай ұйғарымдардың артында не жатқаны, философтың неге мұндай ақылға сыймайтын тұжырым жасағаны беймәлім болып қалды.

Адам деген, Ницшенің пікірінше, өзінен де, басқалардан да асып түсу үшін жаралған жан. Бір орында тұрып қалмау, өне бойы алға ұмтылу – адамға тән қасиет.

Мәдениет, өркениет, білім-ғылым дамыған сайын адам да өсіп, жетіліп, биіктей түсуі керек еді. Бірақ адам тұлға болып өсудің орнына кері кетіп, ұсақ­талып барады. Леонардо да Винчи, Мартин Лютер, Пико делла Мирандола сияқты алыптар қазір кездеспейді.

Ницше адамзаттың бетке ұстаған мұраты ретінде сверхчеловек (асқан тұлға) идеясын ұсынды. Ол адамға осы тұрғыдан талап қояды. Бұған кім сай келеді? «Адамның құндылығы, дейді Ницше, кім болғанында емес, кім бола алатынында». Адамның өсіп жетілуі­не кедергі болатын нәрселер – Ницше ілімінде – қалыптасқан мораль, дін, идео­логия, қоғамдық пікір.

Қоғамның дамып жетілгенін оның экономикасымен, ғылымымен, техникасымен өлшеу жеткіліксіз. Қоғам қандай адам тәрбиелеп шығарды? – міне, осы маңызды.Тарихта ерте ме, кеш пе, бас­қаларға ұқсамайтын, сөзімен де, ісімен де, мінезімен де ерекшеленетін дара тұлғалар пайда болады. Осыларды Ницше элита деп танып, қалың бұқараға қар­сы қояды. Элита мен бұқараны бөліп тұрған нәрсе – сана-сезім, ақыл-ой, рух, намыс. Бұқара, қалың көпшілік ойланбайды, өзгенің жолымен, айтқанымен өмір сүреді. Ницшенің пікірінше, бұқараға үш түрлі жағдайда көңіл бө­луге болады: ұлы адамдардың солғын көшір­месі ретінде, ұлы адамдарға қарсы тұрған қара күштің иесі ретінде және ұлы адамдардың құралы ретінде.

Жоғарыда айтқанымыздай, қоғамда дара тұлғаның сирек, бұқараның басым болуы, қоғамдағы моральға, дінге және идеологияға байланысты. Ницше үшеуіне де қарсы болып, қатал сынға алды. Идеология саясаттың ықпалымен адамға құрал ретінде қарайды. Мұндай адам, әрине, тұлға бола алмайды. Идео­логия көптің қамын ойламайды. Ол билікке ғана қызмет етеді.

Неміс философының пікірінше, қазіргі мораль қалыптасқан қоғамдық құ­рылысты, қоғамдық тәртіпті сақтаудың және қиратушы күштерден қорғаудың құралына айналған.

«Екі түрлі мораль бар, дейді Ницше: «мырзалардың моралі» («мораль господ») және «құлдардың моралі» («мораль рабов»). Мырзалардың моралінде «жақ­сы» деп асылды, көрнектіні, естіні, кең пейілдіні таниды. Ал құлдар моралін­де әлсіздерге, бейшараларға, сорлылар­ға айрықша көңіл бөлінеді. Құлдар моралі адамды көнбістікке, бағынуға үйретеді, күштілерді, жігерлілерді, намысқойларды, еріктілерді шеттетеді, қолынан келсе, оларды құртып жібе­руге тырысады. Қалыптасқан екіжүзді моральді сынай отырып, Ницше өзін «имморалиспін» деп таныстырады, ондай моральдан бас тартады.

Ф.Ницшенің есімімен тығыз байланысты тағы бір ұстаным – нигилизм. Ол өзін «нигилизм философы» деп атауын ұсынады. Ницше көпшілік қастерлеп, мойынсынатын құндылықтарды жоқ­қа шығарады. Мораль, гуманизм, демо­кратия, прогресс, теңдік, әділет­тілік, еркіндік, шындық дегеннің бәрі, Ницшенің пікірінше, адамды алдар­қата­тын көзбояушылық. Мұндай құнды­лықтың бәрін қайта қарау керек, түпкі мағынасын ашып көрсету керек дейді.

Ф.Ницшеге дейін философтар дүние­ні және тарихты ақылға сыйымды, әді­летті жүйе деп таныды. Өмір сүрудің мәні де, мағынасы да бар. Дүниеде құдай орнатқан тәртіп, реттілік бар. Дүние былық (хаос) емес, реттелген Космос. Адам­ның да дүниеде өзіне лайық орны бар. Мұндай көзқарасты Ницше баланың былдыры деп жоққа шығарады. Мұндай түсінікте шындықтан гөрі солай болса екен, солай болар деген үміт пен жалған сенім бар. Ницшенің ілімін, оның дін, мораль туралы, қалыптасқан құндылық­тар туралы көзқарасын қабылдау мүмкін емес сияқты. Қалайша діннен бас тар­туға болады? Қалайша моральді жоқ­қа шығарамыз? Құндылықтарсыз қалай өмір сүруге болады?! Бірақ Ницшенің ілімін тереңірек талдап зерттеген адам оның астарында терең ой жатқанын аңғарар еді.

Қоғамның дамып жетілуі, алға басуы оның қандай адамды керек етіп, қандай адамды тәрбиелеп шығаруына байланысты. Капиталистік қоғам бір кезде, Ф.Энгельс айтқандай, «алыптарды керек етіп, алыптарды жасап шығарып еді». Адам – қоғамның айнасы. Адамына қарап қоғамды тануға болады.

Адамзаттың басты қателігі, Ницше­нің ойынша, діннің, моральдің, идео­логияның, ағартудың көмегімен адам­ның кім екенін, қандай болуға тиісті еке­нін алдын-ала анықтап, адамға дайын ­тұр­ған нұсқаны ұсынатыны. Адамның ­мүм­кіндіктері, қарым-қабілеті бірден бай­қалмайды. Тек ол өз бетімен әрекет жасап, өзін өзі қалыптастыра бастаған ­кезде оның кім екені, қандай болатыны көрі­не бастайды. Ницше адамға: «Ешкімді пір тұтпа! («Не сотвори себе кумира!») Кім болғың келсе, сол бол» ­деген талап қояды.

Ницше өз ілімінде дінге де, моральға да, қоғамдық пікірге де жеңіл-желпі қарауға болмайтынын, олардың да дүниедегі басқа құбылыстар сияқты қай­шылықты болып келетінін ашып көрсетті. Ницше, сөз жоқ, құңдылықтарды да жоққа шығармайды. Тек олардың өмірге, шындыққа сай болғанын, адамға дұрыс бағыт бере білгенін қалайды. Қоғамда, адамдардың қарым-қатынасында жатсыну орын алып, әркім өз мүддесін ғана ойлайтын болса, гуманизм қағида­тын кімге ұсынасың?! Қоғамда түсіністік, ынтымақ, сыйластық болмаса, «демократия», «еркіндік», «ашықтық» деп шула­ғаннан не шығады?!

Қоғамда, билік тарапында әділдік болмаса, «әділеттілік» деп адамды алдар­қату неге керек?! Ақиқат деген керемет нәрсе. Бірақ қоғамға, билікке ақиқат, шындық қажет болмаса, саясатқа, идео­логияға адамды қалай сендіресің?!

Ницшенің еңбектерінде осындай, осыған ұқсас сұрақ жиі кездеседі.

Ницшенің өз заманындағы әлеу­меттік, рухани ахуалға наразы болуының түп-тамыры осында жатыр. Сонымен, Ницше ілімін идеализм, нигилизм, атеизм, имморализм деп сынау жеткіліксіз. Онда шынайылық, сыншылдық, реализм басым. Жалпы, біз жоғарыда сөз еткен Платон, Кант, Гегель, Маркс, Шопен­гауэр туралы да осыны айтуға бола­ды. Классиктерді жай оқып қою жет­кіліксіз. Оларды түсінуге тырысу керек. Әйтпесе олар туралы сырттай топшылау мәдениеттілікке жатпайды.Философия тарихынан, әр кезде өмір сүрген философтардан үйренетін нәрсе көп. Бұл оңай да емес. Көп еңбектену, іздену, өзіңді-өзің өзгертуің керек. Бірақ «жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деген даналық сөзді естен шығармайық.

Тілекжан РЫСҚАЛИЕВ,

Жәңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университетінің профессоры, философия ғылымдарының докторы