Ел болашағын қалыптастырудағы маңызды бағыттың бірі – жастардың дамуы. Бұл саланы 50 жылдан аса уақыт бойы зерттеп келе жатқан «The Commonwealth Secretariat» Достастық хатшылығы атты бірлестік бар. Биыл көктемде осы бірлестік «Жастардың жаһандық даму индексі – 2023» деп аталатын ғылыми есепті жариялады. Бұл есепте 183 елдегі ілгерілеу өлшенген.
Аталған есепте берілген зерттеу деректеріне сүйенсек, әлем жастары жұмыссыздық, еңбек нарығындағы жоғары бәсекелестік және ментал саулық сияқты мәселелерге кеңінен тап болып отыр. Бұл мәселелерді тиімді мемлекеттік саясат және қажетті салаларға инвестиция құю арқылы шешуге болатыны туралы мамандар пікірі берілген. Мәселелерді Достастық хатшылығы Экономика және бейбітшілік институтымен бірлесе отырып, 2010-2022 жылдар аралығындағы өзгеріс динамикасы қорытындысымен талдап шыққан.
Осы зерттеудің барлық тиісті факторды есепке алмауы мүмкін екенін де естен шығармаған дұрыс. Мәселен, 2023 жылы еліміздің Мәдениет және ақпарат министрлігі жастардың даму индексін енгізу және қолдану қағидаларын бекіткені де есімізде. Жергілікті индекстің талдауы әлдеқайда дәлірек болуы мүмкін. Өйткені онда нақты аймақтық факторлар кеңінен талданады.
56 тәуелсіз елдің бірлестігі ретінде қызмет ететін Достастық хатшылығы жастардың даму индексін өлшеу арқылы жастардың мүмкіндіктерін кеңейтуге, олардың әлеуетін жетілдіруге көмектесетін құралдарды анықтауға, болашақ көшбасшыларды даярлауға өз үлесін қосып келеді. Бұл мақсатта зерттеу деректері жастар саясатының келесідей алты саласын қамтиды: білім беру, жұмыспен қамту, теңдік пен инклюзия, денсаулық пен әл-ауқат, қауіпсіздік және азаматтық белсенділік. Бір ескеретіні, зерттеу аясында 15-29 жас аралығындағы азаматтар ғана қарастырылған.
Зерттеу нәтижелеріне көз жүгіртсек, бірден 2023 жылғы жағдай бойынша алғашқы орынды Сингапур иеленгенін байқаймыз. Жастар дамуына ең қолайлы орта ұсынатын бестіктегі қалған төрт ел – Дания, Португалия, Исландия, Словения. Бұл жолы көшті «Шығыс Азия барысы» Сингапур бастағанымен, алғашқы ондықтағы елдердің барлығы Еуропада орналасқан. Атап айтсақ, тізімді Норвегия, Ирландия, Испания, Мальта, Швейцария жалғастырып отыр. 183 елдің арасында 81-орын Қазақстанға тиесілі.
Алдыңғы есепке қарағанда, бұл жолғы индекстің барлық саласында әлемдік орташа көрсеткіш әлдеқайда жақсарған. Ең үлкен жаһандық ілгерілеу жұмыспен қамту саласында байқалып, көрсеткіштер 2010-2022 жылдар аралығында 6,1%-ға өскен. Керісінше, жаһандық деңгейде төмен көрсеткіштер саяси және азаматтық белсенділік саласында байқалған. Мәселен, 127 мемлекетте бұл сала бойынша ілгерілеу анықталса, қалған 56 елде жағдай нашарлаған. Бұл тұрғыдан ең үлкен ілгерілеу 69,5% пайыз көлемінде Индонезияда, ал ең төмені Пәкістанда (34,3%) тіркелген. Демек әлем елдері жастарды саяси шешімдерді қабылдауға тарту және оларды саяси алаңға көбірек шығару үшін әлі де ауқымды стратегиялық жұмыстар жүргізу қажеттігі байқалады.
Әлбетте, мұндай 12 жылға созылған зерттеу жұмысында Covid-19 пандемиясының ықпалы туралы мәлімет күту – заңдылық. Пандемия жалпы орташа даму үрдісін бәсеңдететіні болжанғанымен, жаһандық орташа көрсеткіш 2019 және 2021 жылдар аралығында төмендеудің орнына, керісінше, 0,54 пайызға өскен. Бұл жастардың даму деңгейі пандемия сияқты дағдарыстарға төзімді деген сөз бе? Бұл кезеңде әлі де Covid-19 пандемиясының әсеріне баға беру ерте болуы мүмкін, сондықтан жастар саясатындағы тенденциялар алдағы уақытта айқындалады.
Бейбітшілік және қауіпсіздік көрсеткіштерінде төмен жаһандық прогресс тіркелген. Нақтырақ айтсақ, мұндағы жаһандық көрсеткіш небәрі 0,22 пайызға артқан. Зерттеушілер пандемия нақты бейбітшілік пен қауіпсіздік саласының дамуы үшін қолайсыз орта қалыптастыратынын пайымдап отыр.
Әлем бойынша ең төмен нәтижелерді Нигер, Оңтүстік Судан, Сирия, Йемен, Ангола көрсеткен. Нигерді мысалға алатын болсақ, ондағы жастардың дамуы 4,7 пайызға құлдыраған. Аталған елдер 2023 жылғы өзге де 12-ден аса әлемдік рейтингте төмен орындарды иеленгені анықталды. Сонымен қатар Сирия, Ливия, Әзербайжан, Украина, Йемен елдері де жалпы алғанда шамамен 25-40 орынға дейін төмендеген. Салыстыруға тұрарлық басқа нәтиже – 2010 және 2022 жылдар аралығында әлемнің ең жақсы дамыған бес мемлекетінің ұпайлары 13 пайызға өсті.
Есеп авторлары саясаткерлерге, әлем елдерінің үкіметтеріне жастардың мүмкіндіктерін кеңейту жөнінде бірқатар ұсыныс жасаған. Зерттеушілер әр ел жастар дамуындағы прогресті немесе регресті бақылауға, жастар мен өкімет арасында тиімді диалог құруға және осы шараларға сәйкес реформалар жүргізуге кеңес етеді. Зерттеу деректері мен талдау қорытындылары салаға қызығушы мамандарға, ғалымдар мен сарапшыларға қосымша көмекші құрал болады.
Мемлекет
YDI ұпайы
Білім
рейтингі
Жұмыспен қамту & мүмкіндік
Теңдік & инклюзия
Денсаулық & әл-ауқат
Бейбітшілік & қауіпсіздік
Саяси & азаматтық қатысу
1
Сингапур
0.868
18
5
4
1
1
100
2
Дания
0.862
2
7
5
74
2
11
3
Португалия
0.848
21
98
141
154
144
46
4
Исландия
0.847
6
151
100
65
68
2
5
Словения
0.845
23
148
165
133
73
7
57
Түркия
0.784
25
64
54
58
45
148
66
Беларусь
0.765
58
172
163
11
99
154
81
Қазақстан
0.752
80
35
46
170
90
148
83
Ресей
0.749
45
91
82
123
128
113
98
Әзербайжан
0.734
54
107
38
114
117
171
101
Түрікменстан
0.729
93
164
157
123
127
131
183
Ауғанстан
0.515
168
181
180
68
182
178
Дереккөз: «Жастардың жаһандық даму индексі – 2023»
Айдана АМАЛБЕКОВА,
Қазақстан қоғамдық даму институтының сарапшысы