Ибн Бөкет

Алаш қайраткер­ле­рінен қалған бір сөз бар: «Молданы православ дініндегі поппен салыс­тыра алмайсыз. Қазақта молда – бір мезгілде діни қыз­меткер әрі мұғалім» деген. Ендеше, ХХ ғасырдың 20–30 жылдарына дейінгі қожа-молданың әлеуметтік мәрте­бесіне біржақты баға беру қисынсыз. Оны айтамыз-ау, ислам құндылығынан бастау алатын кісі есімі кеңес заманында да үзілген емес. Бұған мысал жеткілікті.

Бүгінгі айтпағымыз – біртуар ғалым, әйгілі ректор Евней Арыс­танұлы Бөкетовтің есімі туралы. Зерттеушілер пікірінше, тілдік қорымыздағы әр сөздің, әр есімнің генетикалық коды бар. Біз ылғи «Евней» атына келгенде күмілжіп қалатынбыз. «Бұл Еуропа, христиан әлемі сөзі ме?» деп. Аңызға жүй­рік жерлестеріміз тіпті «Бала­сы тоқтамаған соң, бұл – ырымдап қойған есім. Түпкі ма­ғы­насы орыстың анайылау сөзі­нен шығады», дегенін өз құла­ғымызбен естігенбіз. Мұны айтқан – әжептәуір ғылыми дәрежесі бар адам...

Таяуда қаламгер Жақсыбай Самрат­тың естелік кітабы шық­ты. Соның ішінде «Ебіней» деген бір ауылдасының есімі аталады. Бұған қарап, «бұл ат солтүстіктегі ағайынға жат болмады ғой» деген ой түйдік (Е.Бөкетов те – Қы­зылжар өңірінің тумасы). Әрине, әр жұм­бақтың жауабы, шешімі бар.

2015 жылы әйгілі дін қай­рат­кері Сәдуақас Ғылма­ни­дың «Заманымызда бол­ған ғұламалардың ғұмыр тарихтары» атты елеулі жинағы шық­ты. Мұнда Арқаның мен деген дін қайраткерлері әу баста Қызылжардың дінге жүйрік қалпе-хазіреттерінен сабақ алғаны жазылған. Олардың алдынан мыңдаған шәкірт өткені түсінікті. Сондай азаматтың бірінен Арыстан-әке перзентіне есім сұрағанда, молдекең «Сә­бидің аты Ибн-Ғабиден болсын!» депті. Осы деректі қазіргі Шал ақын ауданының (ғалым туған жер) көнекөз ақса­қал­дары мен Ебекеңнің туған інісі Қам­забай ағамыз жеткізген екен.

Ат қоюшы қалпенің араб тіліне мықтылығы дау туғыз­байды. Біз ғой, Еуропа мақа­мымен «ибн» дейміз, ал арабша ол «ибну» деп айтылады. Жал­пақ тілмен түсіндірсек, «Ибну Ғаби­ден» – «Ғабиденнің баласы» (Ғабиденнен туған) дегенді аңғартады.

Неге Ғабиден (әуелгі мағы­насы – дінге толық беріл­ген, туынды мағынасы – қуатты, бақуат)? Ол қай Ғабиден? Мұны дәл болжап айту қиын. Мұ­­сылман әлемінде дінге, ғылымға айрықша қызмет еткен Ға­бидендер өте көп. Қалпе осыны еске алды ма, жоқ өз ұстаздары есімін құрметтеді ме – ол жағы беймәлім.

Енді Ибн Ғабиденнің «Еб­і­нейге» (орысша Евнейге) айналып кетуі – Мұ­хамедханафияның Шоқанға, Ибра­гимнің Абайға, Ғабдулғанидың Қанышқа ай­нал­­ғанындай оқиға. Қысқа қайырсақ, «Ибнудан» Ебіней шық­қан.

Әлем тарихына «Ибн» атымен енген ғұламалар аз емес. Медицина атасы Ибн Сина (ХІ ғасыр), Еуропа философиясына олжа салған Ибн Рушд (ХІІ ғасыр), көне тарихымызды бедерлеп кеткен Ибн Фадлан (Х ғасыр) мен Ибн Баттута (ХІV), т.б. тұлғаларды кім танымайды?

Әрине, өз ғалымымызға келсек, әу бастағы «Ибн Ғаби­деннің» – «Ибнейге», бұл нұс­қаның – «Ебінейге» (немесе «Евнейге» айналуының тілдік-грам­матикалық түсінігі бар. Мысалы, ықы­асты (ихлас) жер­гілікті ауызекі тілде кейде «ехлас» деп те жатады.

Біз үшін маңыздысы – көр­некті ғалым, жоғары мектеп ұйымдастырушысы, аудармашы, жазушы, эстет Евней Арыстанұлы Бөкетов есімінің ақиқаты. Оның астарында дәстүр де, имандылық та, ізгі адами ниет те тұнып тұр. Кім біледі, Арыстан Тумырзаұлы мен Ұм­сын Байжанқызына Құдай берген 14 перзенттің тоғызыншысы дүниеге келгенде азан шақырып ат қойған сауатты молда нәрестеге ғалым болуды тілеген шығар. Иә, есім-сойы Ибн Арыстан ибн Тумырза (ибн Бөкет) сәбиге болашақта Әбунасыр ибн Мұ­хаммед ибн Узлағ әл-Фараби жолы бұйы­рып тұр екен.

Айтуған ДОСБИ