Біртуар ақын Мағжан Жұмабайұлы «Алты Алаштың басы қосылса, төр – мұғалімдікі» деп өсиет етті. Бағамдасақ, мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, мәдени қуатты, бай болмағы – сол елдің адам капиталына тікелей тәуелді. Ал адам капиталының мықты болуы – тәрбие мен білімнен. Көп мәселенің мәнісі алдынан ғалым да, шахтер де өтетін мұғалімнің мәртебесі мен кәсібилігіне келіп тіреледі. Сол себепті мектеп жүрегі саналатын мамандардың кадрлық әлеуеті мен мемлекеттің қолдау мүмкіндігіне шолу жасаған едік.
Сандар сөйлегенде
Оқу-ағарту министрлігінің кейінгі дерегіне сүйенсек, еліміздегі мемлекеттік мектептерде 400 мыңға жуық мұғалім еңбек етеді. Оның 33 пайызы – 20-35 жастағы жас мамандар. 22 пайыздан көбін егде жастағы тәжірибелі мұғалімдер құрайды. Басым бөлігі, яғни 43 пайыздайы – 36-50 жастағы орта буын өкілдері. Ал ең азы – зейнет жасындағылар, олар орта білім ұйымдарында еңбек ететін педагогтердің 1,4 пайызын құрайды. Мұғалімдердің көбі – Алматы облысында. Аталған өңірде 33 мыңнан аса мұғалім оқушыларға білім береді.
Одан кейінгі орында 28 мыңнан көп педагогпен Жамбыл облысы тұр. Бұл көрсеткіштегі алғашқы үштікке Қызылорда облысы кіреді, онда 23 мыңға жуық мұғалім жұмыс істейді. Ал орта білім ұйымдарындағы мұғалімдер саны ең аз өңірлерге Абай облысы (12 мыңнан аса), Атырау облысы (13 мыңнан аса), Қостанай облысы (14 мыңға жуық) жатады.
Педагогтердің біліміне келсек, 343 мыңдай мұғалімнің жоғары білімі бар, 26 мыңға жуығы колледж дипломымен еңбек етіп жүр, 30 мыңнан көбі жоғары білімнен кейінгі білім алған, яғни магистратура немесе докторантура оқығандар немесе оқып жүргендер. Біліктілік санатына тоқталсақ, «педагог-модераторды» 102 мыңға жуық маман алған. Одан жоғары саналатын «педагог-шебер» біліктілік санаты 3400-ден аса мұғалімде бар. 75 мыңнан аса мұғалім – «педагог-зерттеуші», 115 мыңнан көбі – «педагог», 4,5 мыңы – «Екінші санатты», 3,6 мыңы – «Бірінші санатты», 2,5 мыңы – «Жоғары санатты». Мектеп директорларында біліктілік санаттарының атауы бөлек. Мысалы, 4,2 мыңы – қатардағы басшы, мыңнан сәл көбі – «басшы-ұйымдастырушы», 800-ден аса директор – «басшы-менеджер», 500-ге жуығы – «басшы-көшбасшы» санатының иесі.
Мәртебелі мамандық
90-жылдардағы тоқырау кезеңінен кейін, оның үстіне тәуелсіздіктің алғашқы және екінші онжылдығындағы жең ұшынан жалғасқан жемқорлықтың кесірінен білім саласы құлдырап кетті. Мұндай мәселенің салқыны, әсіресе салаға сырттай оқығандар мен дипломды жеңіл жолмен алғандардың көптеп келуі мұғалімдерге деген қаншама уақыт бойғы қалыптасқан оң көзқарасқа дақ түсіргендей еді. 2019 жылы қабылданған «Педагог мәртебесі туралы» Заңы осы түйткілдің түйінін тарқатуға сеп болған-ды. Өйткені заң педагогтерге талапты күшейту, қолайлы жағдай жасау, олардың кәсіби өсуін ынталандыру жөніндегі жүйелі шаралар кешенін іске асыруға мүмкіндік берді. Мысалы, 2020 жылдан бастап мектепке дейінгі, орта, техникалық және кәсіптік білім саласы педагогтерінің еңбекақысы екі есеге артты. Аттестаттау қорытындысы бойынша мектепке дейінгі, орта, қосымша, техникалық және кәсіптік білім ұйымдарының 270 мыңнан аса педагогі біліктілік санатына байланысты лауазымдық жалақысының 30-50% мөлшерінде қосымша ақы алады. Директорлар біліктілік санатын растаған жағдайда еңбекақысына тиісінше 30, 50 немесе 100 пайыз қосымша ақы төленеді. Тәлімгерлік, магистр дәрежесіне, сондай-ақ спорт секцияларын жүргізгеніне қосымша ақы жүйесі енгізілді, орта білім ұйымдарында дәптер тексергеніне қосымша ақы мөлшері ұлғайтылды. Педагогтердің жүктемесі азайтылып, олардың еңбегін, сондай-ақ демалыс уақытын нормалау жүйесі енгізілді. 2021 жылдан бастап мұғалімдердің апталық сағат жүктемесі 18-ден 16-ға қысқартылды. Білім сапасын қамтамасыз ету жөніндегі аумақтық департаменттер жанынан педагогикалық этика және педагогтердің құқықтарын қорғау мәселелері бойынша кеңестер құрылды.
Үздіктерді үкілеу үлгісі
2012 жылдан бері «Үздік педагог» республикалық байқауы өткізіліп келеді. Жыл сайын ұйымдастырылатын байқау нәтижесінде осы уақытқа дейін 688 педагог жеңімпаз атанып, жоғарыда аталған заңға сәйкес 1000 айлық есептік көрсеткіш көлемінде (биыл белгіленген мөлшер бойынша 3 692 000 теңге) сыйақы алды. Мәселен, 2023 жылы 64 үздік ұстазға жалпы сомасы 220 млн 800 мың теңге көлемінде сыйақы төленген.
Осыған қоса «Педагог мәртебесі туралы» Заңның 9-бабына сәйкес педагогтің аса үздік жетістіктері және Қазақстан Республикасына сіңірген айрықша еңбегі үшін мемлекеттік наградалар, оның ішінде «Қазақстанның еңбек сіңірген ұстазы» құрметті атағы беріледі. «Қазақстанның еңбек сіңірген ұстазы» құрметті атағына ие болған педагогтерге де айлық есептік көрсеткіштің 1000 еселенген мөлшерінде біржолғы сыйақы беріледі.
2023 жылы Мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес «Білім берудегі өзгерістердің 1000 көшбасшысы» жобасы іске қосылды. Сол жылғы кадр резервіне енген 207 педагогтің 148-і (71,5%) конкурссыз директор болып тағайындалды. Қазіргі уақытта 385 үміткер әңгімелесуден өткізілмек. Республикалық кадр резервіне кірген педагогтер конкурстық рәсімдерден өтпей-ақ лауазымдарға тағайындалады. Сондай-ақ лауазымға тағайындау кезінде аттестаттаудан өтпей «бірінші санаттағы басшы» біліктілік санаты беріледі.
Жас келсе – іске
Жоғарыда жазғанымыздай, білім саласындағы жас мұғалімдердің қатары аз. Осы олқылықтың орнын толтыру мақсатында 2021 жылдан бастап салаға жас білікті мамандарды тарту бағытында бірқатар шара қабылданды. Атап айтқанда, педагогикалық бағыттарға грант саны артты (2022 – 15 273 грант, 2023 – 15 923, 2024 – 15 973); педагогикалық мамандықтар бойынша оқитын жоғары оқу орындарының студенттеріне шәкіртақы мөлшері 58 мыңнан 67 мың теңгеге дейін ұлғайтылды; педагогикалық мамандықтарға өту балы 50-ден 75 балға дейін көтерілді, бұл ретте педагогикалық мамандықтарға түсетін талапкерлердің ұлттық бірыңғай тестілеудің орташа балы 115 балды құрады.
Қазір дарынды жастар арасынан педагогикалық мамандықтарға түсушілердің оң динамикасы байқалады. 2023 жылы 1797 «Алтын белгі» төсбелгісінің иегерлеріне грант тағайындалды. Жергілікті атқарушы органдар бөлген педагогикалық мамандықтар бойынша жоғары білімі бар мамандарды даярлауға арналған білім беру грантының саны артып келеді.
«Педагог мәртебесі туралы» Заңның 12-бабына сәйкес ауылдық жердегі педагогке тұрғын үй, оның ішінде қызметтік және (немесе) жатақханаға әлеуметтік кепілдіктер; заңнамада көзделген тәртіппен жеке тұрғын үй құрылысына арналған жер учаскелері көзделген. Сонымен қатар ауылдық елді мекендерге кәсіптік қызметті жүзеге асыру және тұру үшін келген педагогке жергілікті өкілетті органдардың шешімі бойынша тұрғын үй сатып алу немесе салу үшін көтерме жәрдемақы, әлеуметтік қолдау көрсетіледі.