Мен әлі Герағаңа ораламын

2009-2010 жылдары «Астана» журналында қызмет істедім, редакциядан үш журнал шығатын, қазақ тілінде және екі қосымшасы орысша. Үш журналға қатар атсалыстым. Бас редакторы Мақсат Тәж-Мұрат әуелі Герольд Бельгерден,  кейінірек Анатолий Кимнен сұхбат ал деп тапсырма берді. Мен тек әдебиет туралы, қос жазушының өз шығармашылығына қарап интеллектуалды сұхбат жасадым. Бұл –менің сүйікті жанрым. Алматыға іссапармен Герағаңды іздеп бардым, әуелі телефонмен келісіп алдық. Ол кісі мені оқып жүретінін айтып, бірден ризашылығын білдірді. Алғашында Қарлығаш Исина құрбымды үйіне ертіп апардым. Дастарқанға қазы қойды, шай берді. Кейіннен жазушының үйіне бірнеше мәрте соқтым. Жазушының құдай қосқан жұбайы Раиса Закировна екеуі әрқашан қонақжайлықпен, жылы шыраймен қарсы алатын. Раиса За­киров­на Герағаңа бек лайық, дүниеге көз­қарастары ұқсас адамдар болып шық­қаны қуантты. Кейде жазушылардың әйелдері әдебиеттен, өнерден алшақ болады, рухы қабыспайды. Бұл екі жан – бір-бірін әбден тауып қосылған ғазиз адамдар.

Менде Герағаңның 8 кітабы бар. Соның алтауын өзі берген. Әр кітабына дерлік бауырмалдықпен, сонша жақын тартып, автограф жазып берді. Әрбір қолтаңбасында Герағаңның мейірбан жүрегі, жан жылуы, адамды биік бағалай­тын тектілігі тұр.

Герольд Бельгер – XX ғасырда қазақ елінде болып өткен аласа­­пыран­дар мен өзгерістер тудыр­ған, тағдыр айдап, Еу­разияның кең даласын жайлаған көш­пе­лі жұрт­тың асыл тұяғы қазақ хал­қы­­ның сүйікті ұлы болу маңдайы­на жа­зыл­ған шыншыл жазушы. Шығарма­шы­лығында депор­тацияланған неміс хал­қының тағдыры, неміс рухының биік­тігі, адам тағдырлары терең сурет­тел­ген. Әулеттік романдар жаз­ған жазушы. Кітап­тарында авто­биографиялық сипат бар, өз бейнесі, аяулы ата-анасы мен туыстары бар. Қа­зақтың тектілігі бар, қазақтың бауырмал, адамсүйгіш халық екені анық суреттелген.

Герольд Карлович аса ұқып­ты, сергек адам болатын. «Резюме» атты орыс тілінде шық­қан биоб­лиографиялық есеп кіта­бын­да («Ғылым» баспасы, 2009) өзіне қатысты, шығармашылығын түгендейтін 395 атау көрсетілген екен.

Өз басым «Разлад» атты романын егжей-тегжей талдап жаздым. «Әкем туралы әңгімелер» повесін де талдадым. Сұхбат бергенде маржандай қы­лып, сауалдарыма жауаптарын өз қолымен жазып берген қолжазбасы менде мұ­қият сақтаулы. Реликвия деп санаймын. Компьютерді Герағаң қаламады, біреу­лер сыйға берген екен, басуға зауқы соқпағанын айтты. Мәшіңкесі бар.

Герольд Карлович Бельгердің шығар­машылығы туралы екі үлкен эссе жаздым, бірі – интеллектуалды интервью түріндегі эссе, бірі – классикалық эссе жанрында. Міне: 1) «Мне дорог нынешний мой день…». Интервью с Герольдом Бельгером. Жур­нал «Астана плюс», №6. 2009. Бұл сұх­бат «Мәжнүн жүрек» атты кітабыма енді (2013); 2) «Герольд Бельгер. Тек пен жад», эссе. «Қазақ әдебиеті», №46. 31.10.2014. Бұл еңбегім «Сөз хикмет», атты кітабыма кірді,  («Дәуір» баспасы, 2016).

Герольд Бельгер шығармашы­лығына мен әлі талай ораламын.

Бұл кісінің стилі таза реалистік стиль, көргенін, түйгенін жазды, өмірден алын­ған шынайы образдар жасады. Кітап­тарынан сол дәуірдің суретін анық көре аласыз. Қазақстанға жер аударылған Еділ бойы немістерінің өмірі бейнеленген. Ол уақытта ФРГ-да қазақ жерінде неміс диаспорасы бар екенін білмеген де болар.

Жағынуды, мүләйімсуді, мәй­мөңкені бұл жазушы жек көретіні білініп қалатын. Мұндай адамдар өткен ғасырда туып, бұл ғасырға жұмбақ құбылыс болып қалатын сияқты. Өтірікті малданбайтыны жазуынан сезіліп тұрады. Туған неміс халқын сондай сүйетін қазақ патриоты болды бұл кісі. Қазаққа тән мінездері де анық білінетін. Олай болғаны да шыншыл жаратылысынан екені даусыз.

Қазақша сөйлегенде әншейін тіл білу емес, тілдің сүйегіне дейін, уызынан жарып өскен қаны қазақ, жаны қазақ тереңдікпен түйсінетін. Небір қазақы ескі сөздерді төгіп-төгіп жібергенде қайран қал­дырады. Дүниетанымы аса биік адам. Еу­ропа, орыс, қазақ мәдениетін тел емген. 

Ол бетің бар, жүзің бар демей, жал­тақ­тамай сөйлейтін сыйлы азамат, қоғам қайраткері болатын. Соның бәрі шығармашылығында көрініс тапты. Герольд Карловичтің өз әкесі Карл Бель­гер «Дом скитальца» атты романында, басқа туындыларында бар, анасы Анна Давыдовна, ағайындары жазушының сүйіп жазған кейіпкерлеріне айналды. Бұл адамдар адал еңбекпен өмір кешкен. Сол таңба барлық іс-әрекетінен, дүниетанымынан танылады. 

Қазақ әдебиетінің ардақты ақсақалы Герольд Бельгер маған ақ батасын беріп кетті. Мен үшін ол кісінің әр сөзі қымбат. Кейде телефон арқылы пікірін айтатын.  «Көкенай мен Қалқаман» атты әңгімем «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланған соң (22.11.2011 күні) сөйлестік. «Әңгімең өте көркем деңгейде. Оқылуы ауыр, өте тығыз. Мен астын сызып, екі күн оқыдым. Басқа біреу болса оқымас едім. Эт­ног­рафия, тарих, архаизация, ескі сөздер көп. Менің неміс басы­ма қабылдау қиын тұстары болды. Әңгімең үлгі боларлық. Бірақ қазіргі қазақ түсінбейді», деді Ге­рольд Карлович. Ол кісінің: «Сен ту­ра­­­лы пікірімді сұхбаттарымда сала бе­ремін ғой», дегендегі дауыс ыр­­ғағы әлі құлағымда тұрған сияқты.

Неміс тіліне 4 әңгімем аударылды. Үшеуі жарық көрді. Екі жинаққа енді. Алматының Гете институтының жобасымен, стипендиясымен  2017 жылдың жазында бір ай Берлинде болып келдім. Бұл туралы  «Берлин күнделігі» атты эссе «Ақ желкен» журналының 2018 жылғы №4 санында жарық көрді. Герағаң тірі болғанда бұған қатты қуанар еді деп ойлаймын.

Герольд Бельгер қазақ әдебиеті үшін тау қопарғандай тер төккен адам. Мемлекеттік марапаттары баршылық. Қазақ прозасының томдарын тау көтер­ген Толағайдай арқалап алып, көз майын тауысып, түпнұсқадан аудар­ғаны қандай ғанибет. Аударма жанрында мол ша­руа тындырды, бір адамның өмірін­дегі алтын уақытын қазақ әде­биетіне риясыз қиды. Қазақ әде­биетін орыс тілінде жарыққа шыға­руда Герағаңның орны бөлек, аудар­маның бүкіл жүгін арқалаған жан­кешті жазушы жалғыз  өзі бір институт атқара алмайтын интеллектуалды ауыр еңбекпен айналысты.

Адалдықтың өнегесін, текті­лікті Герольд Бельгердің өмір сүр­ген дағды­сынан, кісілік асыл жаратылысынан көруге болады. Былайғы жұрттың ол кісіні шындап жақсы көретіні рас. Өте адал, асқан білім­ді, зиялы, еңбекқор, шыншыл болу, екіжүзділікті, аярлықты менсінбеу – екінің бірінің қолынан келмейтін аса биік қасиеттер.

Айгүл КЕМЕЛБАЕВА,

жазушы