Біздің кейіпкеріміз – Нұршат Нұражы. Белгілі ғалым. Нью-Йорк «City University»-де PhD қорғаған. АҚШ-та жиырма жылдан аса уақыт тұрып, сондағы Массачусетс технологиялық институты, Техас технологиялық университеті, Америка Құрама Штаттарының Әуе күштері ғылыми зерттеу орталығында қызмет істеген. 2019 жылы атажұртқа оралған. Қазір Назарбаев университеті Инженерия және цифрлық ғылымдар мектебінің профессоры және сол оқу орнындағы Астана Ұлттық зертханасының зертхана меңгерушісі. Бүгін ғалыммен отандық ғылымның дамуы туралы әңгімелестік.
– Биыл сәуірде Мемлекет басшысының төрағалығымен Ғылым және технологиялар жөніндегі ұлттық кеңестің отырысы өтті. Осы жиында ғылымға қатысты біраз мәселе айтылды. Әңгімені осыдан өрбітсек?
– Президент жанындағы Ғылым және технологиялар ұлттық кеңесі былтыр құрылды. Біз соған – Назарбаев университетінен танымал ғалым Дос Сарбасов екеуміз мүшеміз. Биыл ұлттық кеңестің екінші отырысы өтті. Бір жағынан, бұл жиын аса көрнекті академик, Ұлттық ғылым академиясының тұңғыш президенті Қаныш Сәтбаевтың 125 жылдық мерейтойымен тұспа-тұс келді. Сондықтан отырыста Мемлекет басшысы халқымыздың біртуар перзентінің мерейтойын жоғары деңгейде атап өтудің мәні зор екенін айтты.
Келелі жиынға дейін кеңес мүшелері алдын ала жиналып, екі-үш рет бас қостық. Ғылымды дамытуға қатысты ой-пікірімізді, ұсынысымызды ортаға салып, талқыладық.
Мемлекет басшысы Ұлттық кеңесте отандық ғылымды дамытуға байланысты өте өзекті мәселелерді қозғады. Биыл көктемде көптеген өңірді тасқын су басты. Осыған байланысты Президент сол салаға қатысты білікті мамандар мен ғалымдардың тапшылығы байқалып отырғанын сөз етті. Әсіресе ғылымға жете мән берілмегендіктен, еліміздің бұрынғы ғылыми әлеуеті мен инфрақұрылымын жоғалтып алғанымызды, соның салдары енді көрініп жатқанын жеткізді. Сондықтан Қасым-Жомарт Кемелұлы алдымен ғылымның әлеуетін техногендік және табиғи апаттарды болжау, климаттың өзгеруіне қарсы күресу үшін барынша пайдалану керек екенін жеткізді.
Сондай-ақ Президент жасанды интеллектіні қолдану және ғылым мен білімнің біртұтас дамуын қамтамасыз ету үшін бұған дейін 15 өңірлік және 5 ұлттық жоғары оқу орнының базасында академиялық басымдық орталықтарын құруды тапсырғанын тілге тиек етті. Әсіресе ғылымның кадрлық әлеуетін күшейту туралы айта келіп, жас ғалымдарды жан-жақты қолдаудың маңызына тоқталды. Сонымен бірге қолданбалы ғылымды дамытуды тапсырды. Шынында, бұл – өте маңызды. Қолданбалы ғылым арқылы ғылым мен өндірісті ұштастыра аламыз.
– Осы екі саланы ұштастыру туралы көп айтылады. Бірақ нәтиже аз. Себебі неде деп ойлайсыз?
– Меніңше, ғылым мен өндірісті ұштастырудың екі жолы бар. Біріншісі, осы саланы бір-бірімен байланыстыратын байыпты бағдарлама керек. Онсыз жұмыс алға жүрмейді. Отандық өнімдерді шығаратын зауыт салынса деймін. Зауытқа білікті маман қажет екені анық. Мәселен, өзім АҚШ-та ширек ғасырға жуық тұрдым. Сол елдегі іргелі ғылыми зерттеу орталықтарында қызмет істедім. Айталық, Америкада ғалымдардың озық, тың идеяларына конкурстар жиі жарияланады. Мен – осындай байқаудың үш мәрте жеңімпазымын. Сондықтан бұл салада азды-көпті жиналған тәжірибем бар. Қысқасы, бізге отандық өнімді шығаруға арналған зауыт салатын білікті инженерлерді көбейту керек. Қазір менің қолымда 4-5 зауыттың жобасы дайын тұр. Бұл зауыт өнімі қалай шығады, оған қанша еңбек күші жұмсалады – соның барлығын Назарбаев университетіндегі химиялық инженерия бағдарламасы аясында студенттермен бірге зерттеп дайындадық. Біздің елімізде химия өнеркәсібін дамытуға мүмкіндік көп. Тіпті зауыт салу үшін барлық бастапқы шикізат көздері бар.
– Сонда не кедергі дейсіз?
– Ғылым мен өндірісті ұштастыратын дұрыс бағдарлама жоқ. Осы мәселені Ұлттық кеңес отырысының алдында жиналған басқосуда көтердім. Әсіресе осы екі саланы бірдей дамытып әкететін білімді инженерлер ауадай қажет екенін айттым. Шын мәнінде, білікті мамансыз ғылым дамымайды. Сондықтан еліміздегі жоғары оқу орындарындағы инженер мамандығына баса маңыз беру керек.
Ғылым мен өндірісті ұштастырудың екінші жолы – жаңа ғылыми зерттеулерді бірден өндіріске енгізу. Яғни стартап компаниялар құру. Мемлекет басшысы Ұлттық кеңес отырысында еліміздегі жоғары оқу орындары мен өндіріс арасында байланыстың жоқ екенін тілге тиек еткені бекер емес. Мәселен, АҚШ университеттерінде өндірістік кеңес комитеті бар. Оның құрамына ғалымдар, кәсіпкерлер, білікті сарапшылар кіреді. Олар ғылым мен өндіріске қатысты мәселелерді бірге отырып, талқылайды. Бізге де осындай құрылым қажет пе? Оны білмеймін. Дегенмен ғылым мен өндірісі дамыған мемлекеттердің тәжірибесін көруге болады. Ал бізге алдымен маман даярлау қажет. Сонымен қатар әр өңірден өндірістік аймақ құрып, солардың университеттермен байланысын нығайту керек.
– Елімізде ғылым саласында біраз жаңалық ашылып жатыр. Оның игілігін қашан көре аламыз?
– Шынында да, отандық ғалымдар қарап отырған жоқ. Түрлі ғылыми жаңалық ашылып жатқаны рас. Бірақ оның бәрі бірден жұртшылыққа жете қоймайды. Оның себебі көп. Өз салама қатысты айтар болсам, ашылған ғылыми жаңалықты өндіріспен ұштастыруға қолымыз қысқа болып отыр. Мысалы, ғылыми конкурстан өтіп, жоба ұтып алдым делік. Ал оны зерттеп, іске асыру үшін материал қажет. Ондай материал біздің елімізде жоқ. Шетелге тапсырыс беру керек. Оны сатып алу үшін тендер жарияланады. Оған қаржы аударылып, кеденнен өтіп келгенше алты ай немесе бір жыл көзді ашып-жұмғанша өте шығады. Сөйтіп, ғалымдардың үшжылдық жобасының бір жылы материалды сарғайып күтумен өтеді. Мен осы мәселені Ұлттық кеңес отырысында көтердім. Енді шешімін табады деп ойлаймын. Тағы бір өзекті мәселе – жоғары оқу орындарындағы ғылыми зерттеу орталықтарының материалдық базасы талапқа сай еместігі. Бұл жағынан Назарбаев университетінде ғана толық жағдай жасалған. Барлық жоғары оқу орны осындай деңгейге жетсе ғой, шіркін! Мәселен, әр аймақтағы университеттердің ғылыми бағыты қандай, соған лайық құрал-жабдықтар сатып алу қажет. Тек Астана мен Алматыдағы жоғары оқу орындарын ғана заманауи құралдармен қамту дұрыс емес. Мұндай кезде ғылымда шынайы бәсеке болмайды. Даму тоқтайды. Америка да ғылыми зерттеу орталықтарын әр құрама штатқа бөліп тастаған. Өйткені ғылым сонда құлашын кең жаяды. Сондықтан университеттердегі ғылыми зерттеу орталықтарын құрал-жабдықпен қамтуға арнайы грант жариялау керек. Бұған жұмсалған қаржының көлемі кейін еселеп қайтады.
– Қазір Назарбаев университетіндегі өзінің жетекшілік ететін зертхана қандай зерттеумен айналысып жатыр?
– Мен сізге бір қызық айтайын. Осында қызметке келгенде ешкімді танымайтын едім. Сөйтіп, ғалымдармен бірігіп, шәкірт даярлауды бастап кеттім. Қазір шәкірті көп ұстаздың бірімін. Ғылымға ынталы жастарды жаныма тартып, саны 50-ге жететін команда жасақтадым. Бәрі де – озық ойлы жас ғалымдар. Солармен бірге көптеген ғылыми зерттеу жұмысын жүргізіп жатырмын. Мәселен, анилин туындысы негізінде реттелетін жабысқақ ток өткізгіш полимерлер жасап шығардық. Бұған екі жыл уақытымыз кетті. Мұны біз әртүрлі өткізгіш полимер наноқұрылымын, соның ішінде қуыс сфераларды, нанокеселерді, нанокеселерден құралған 2D үлдірлер, 3D және олардың композиттерін жасау үшін қарапайым синтез тәсілі арқылы жүзеге асырдық. Полимерлердің бұл түрлерін тоқ өткізгіш жабысқақ таспалар, медициналық бинттер және роботтық қолдарға арналған ыңғайлы беттерге қолданады. Себебі металмен салыстырғанда полимерлер өте жұмсақ, майысқақ келеді. Сондай-ақ әртүрлі химиялық ортаға тұрақты, металдар сияқты шірімейді, арзан, тот баспайды. Қазір ток өткізгіш полимерлер жұмсақ электроникада көп қолданыс тауып отыр. Бұл жобаны зерттеу жұмысы әлі жалғасады.
– Басқа да жобаларға тоқтала кетсеңіз?
– Басталған біраз жоба бар. Біздің зертхана жеті бағытта жұмыс істейді. Бүгінде әлем жасыл технологияға ерекше мән беріп отыр. Біздің елімізде де жасыл энергия көзін дамыту өте қажет. Әйтпесе, дамыған мемлекеттер қолданып жатқан жасыл технологиядан шеттеп қаламыз. Мен өзім химик болғандықтан, осы сала туралы айтайын. Келешекте көліктер сутегі газымен жүруі мүмкін. Қазір осыны зерттеуді қолға алдық. Бұл саланы зерттеуде алдыңғы қатарда жапондықтар тұр. Бір жағынан, оның табиғатқа, қоршаған ортаға зияны жоқ. Алдымен біз сутегі газын қатты денеге айналдырдық. Сонда оны қолдануға тиімді. Күн батареяларының әртүрлі формасы бар. Күн энергиясын да сутегі газына айналдырып сақтауға болады. Сондай-ақ мұнайды мол өндіретін әдіс ойлап таптық. Қазір мұнай компанияларымен байланысып, соған патент алып жатырмыз. Теңізден мұнай мен суды айыру – өте күрделі. Біз осыған керемет технология әзірледік. Және де резеңке материалдар мен буланбайтын көзәйнек жасадық. Сонымен қатар қайталап өсетін ауылшаруашылық қалдықтарынан дәрі-дәрмек дайындалу үстінде. Бұл жаңа технология әлемдегі дәрі-дәрмек өндіру саласына жаңа серпін береді.
–Біраз жыл АҚШ-та тұрып қызмет істедіңіз. Тәжірибеңіз мол. Отандық ғылымның дамуына тағы да қандай ой қосар едіңіз?
– Кейінгі жылдары елімізде ғылымға қатөты көңіл бөлініп отыр. Мемлекет тарапынан қомақты қаржы аударылды. Бұл – үлкен қолдау. «Болашақ» бағдарламасымен қаншама жас ғалым шетелдегі іргелі ғылыми зерттеу орталықтарында тағылымдамадан өтіп, тәжірибе жинады. Жастарға ғылыммен айналысуға мол мүмкіндік жасалып отыр. Енді жас ғалымдарға арналған грант саны көбейе берсе деймін. Мысалы, дамыған елдерде әлемге әйгілі жоғары оқу орындарында қызмет істейтін ғалымдарына конкурс жариялап, озық идеяларын пайдаланады. Біздің де шетелде біраз талантты ғалымдар жүр. Соларды осылай өзімізге тартайық. Тың идеяларын іске асырайық. Ғылым дамуына көп уақыт керек. Өз басым, отандық ғылымның деңгейі жоғары боларына сенемін!
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен –
Азамат Есенжол,
«Egemen Qazaqstan»