Қазақстанның жоғары білім беру жүйесінің дамуы оның қаржыландыру көлеміне тікелей байланысты. Мемлекет 2029 жылға қарай жоғары білім беруге арналған қаржыландыру деңгейін ІЖӨ-нің 1 пайызына дейін жеткізуді жоспарлап отыр. Егер осы уақытқа қарай ІЖӨ мемлекет басшысының тапсырмасына сәйкес 450 миллиард долларды құраса, жоғары білім жүйесіне кемінде 2 триллион теңге бөлінеді. Дегенмен бұл болашақтың еншісіндегі жұмыс, ал қазіргі уақытта жоғары оқу орындарын қаржыландыру қалай жүріп жатыр?
2022 жылдан бастап еліміз ғылымның ашық моделін құра бастады, яғни, жоғары білім беру мен орта және техникалық білімді бөле отырып, білім және ғылым министрліктерін жеке-жеке ұйымдастырып, жоғары білім мен ғылымды бөлек басқару жүйесіне көшті.
Ғылымның ашық моделі
Ашық ғылым моделі жоғары оқу орындарының академиялық басымдығын, бизнесті ғылыми-зерттеу және тәжірибелік-конструкторлық жұмыстарға (ҒЗТКЖ) инвестиция салуға ынталандыруды, сондай-ақ елдегі ғылыми-техникалық саясат бағыттарын айқындайтын Ұлттық ғылыми кеңесті құруды көздейді.
2023 жылдың 12 сәуірінде өткен Ұлттық кеңестің алғашқы отырысында Қасым-Жомарт Тоқаев ғылым мен жоғары білімді қаржыландыру мәселесін көтерді.
«Соңғы бес жылда елімізде ғылымға бөлінген шығындар 60%-ға өсті, ал ғылымның ІЖӨ құрылымындағы үлесі керісінше, 0,13%-ға дейін төмендеді. Бұл шығындардың басым бөлігі, яғни 70%, мемлекеттік бюджет қаражатынан құралады», деп нақтылады Мемлекет басшысы.
Осындай жағдайларды ескере отырып, жоғары оқу орындарының академиялық басымдығы туралы айту әлі ерте. Өйткені академиялық басымдық университеттердің белгілі бір қаржылық тәуелсіздігін талап етеді.
Мемлекеттік және басқа тапсырыс
Қарапайым тілмен түсіндірсек, бұл – гранттар. Гранттар — университеттер арасындағы қаржыны бөлу құралы. 2024/2025 оқу жылына мемлекет 94 250 грант бөлді. Олардың шамамен 79 мыңы — бакалавриатқа, 13 мыңнан астамы — магистратураға және 2 919 — докторантураға бөлінген.
Сонымен қатар Қазақстанның Ғылым және жоғары білім министрі Саясат Нұрбектің тамыз айында өткен Үкімет отырысында мәлімдеуінше, мемлекеттік гранттардан басқа, қосымша гранттар да пайда болған.
Биыл жергілікті атқарушы органдар 2 мыңнан астам грант бөлді. Министрдің айтуынша, бұл көрсеткіш алдағы уақытта өсе береді.
500 грант Түркия тарапынан Халықаралық қазақ-түрік Ясауи университетінде білім алу үшін бөлінді.
Freedom Finance Group компаниясы 400 грант бөлді. Түркістандағы Халықаралық туризм және қонақжайлылық университеті 800 мақсатты грант ұсынды. «Қазақстан халқына» қоры 850 грант бөлді. Сонымен қатар еліміздің 18 жетекші университеті өздерінің ректорлық гранттарын ұсынады.
Министрдің айтуынша, осы оқу кезеңінде қосымша гранттар саны шамамен 10 мыңға жетеді.
Ерекше атап өту керек, еліміздегі техникалық жоғары оқу орындары, олар экономиканың және өнеркәсіптің қажеттіліктеріне тығыз байланысты мамандарды даярлауы тиіс. Алайда бұл әлі біздің елімізде негізгі бағытқа айналған жоқ.
Лигаларға бөлу
Мемлекеттің барлық жоғары оқу орындарының қажеттіліктерін қанағаттандыруға мүмкіндігі жоқ екені анық, ал елімізде жоғары оқу орындарының саны 120-ға жетеді. Биыл университеттерге шамамен 140 мың түлек қабылдануы тиіс еді.
Мемлекеттің жоғары білім беруді қаржыландырудағы шектеулі мүмкіндіктері Үкіметті Қазақстанның жоғары оқу орындарын лигаларға бөлу туралы шешім қабылдауға мәжбүр етті. Бір ай бұрын бұл туралы вице-премьер Тамара Дүйсенова мәлімдеді, алайда бұл идея Мемлекет басшысының деңгейінде 2020 және 2021 жылдары да талқыланған еді.
Сонымен қатар биылғы Жолдауында Қасым-Жомарт Тоқаев мемлекеттік гранттарды нәтижесіз таратуға болмайтынын тағы да атап өтті.
Сондықтан, Тамара Дүйсенованың айтуынша, жоғары оқу орындары үш лигаға бөлінеді — жоғары, орта және мақсатты лига. Бұл бөліністі жүзеге асыру үшін 2025 жылдың 1 сәуіріне дейін Қазақстанның жоғары оқу орындары рейтингтік жүйеге сәйкес бағаланатын болады, бұл жүйені Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымына (ЭЫДҰ) мүше елдер қолданады. Атап айтқанда, бұл жүйеге Еуропа мемлекеттері, Канада, АҚШ кіреді.
Лигаға байланысты жоғары оқу орындарына қабылдау үшін қажетті шекті баллдар өзгеріп отырады, сондай-ақ бұл гранттардың көлемі мен санына да әсер етеді.
Жоғары лигаға кімдер кіретінін анықтау үшін алысқа барудың қажеті жоқ. Мысалы, өткен жылдың қорытындысы бойынша Forbes Kazakhstan ең көп грант алған 15 жоғары оқу орнын атап өтті. Осы рейтингте бірінші орында Назарбаев Университеті, ал соңғы орында Сүлеймен Демирель атындағы университет тұр. Тізімде сондай-ақ жетекші университеттер — ЕҰУ, ҚазНУ, ҚазНТУ, ҚазНПУ, Нархоз және Логистика және көлік академиясы (бұрынғы ҚазАТК) бар.
Мақсатты капитал қорлары
Ал енді жоғары оқу орындарының академиялық басымдылығына қайта оралайық. Қаржылық тұрақтылықсыз жетістікке жету, әсіресе басымдыққа қол жеткізу мүмкін емес. Бірақ 2022 жылы университеттер ғылымының тұрақты дамуы туралы айтылған болатын, оны қамтамасыз ете алатын құралдардың бірі — эндаумент қорлары.
Жоғары оқу орындарының эндаументтері меценаттардың қаражаттарын жинақтап, қайырымдылық капиталының бастапқы сомасын сақтай отырып, тиімді инвестициялар жүргізеді, олардың табыстары білім беру бағдарламалары мен ғылыми-техникалық зерттеулерді қаржыландыруға жұмсалады.
Біздің елімізде эндаумент қорларының пионерлері болып Назарбаев Университеті (НУ) мен Назарбаев Интеллектуалды мектептері (НИШ) саналады. Олардың құрған қаржылық қоржынының арқасында НУ бүгінгі таңда тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл Орталық Азияда жоғары білімнің флагманы болып саналады.
Мұндай эндаумент қорлары білім беру жүйесінде аз емес. Мысалы, РФМШ қоры да табысты қорлардың тобына кіреді, НУ мен НИШ эндаументтерімен бірге. Жақында кәсіпкер Айдын Рахимбаев өзінің отбасы ұйымдастырған IQanat мектебін осы білім беру ұйымының эндаумент-қорына сыйға тартты.
Ал осы айдың басында Астанаға шетелдік университеттердің — University of Minnesota, University of Michigan, Izmir Katip Celebi University, МГИМО өкілдері эндаументтер форумына қатысу үшін келді.
Миннесота университетінің даму жөніндегі бас директоры Сьюзан Холтер университеттің оқытушылары, қызметкерлері мен түлектері эндаумент қорын жинақтауда маңызды рөл атқаратынын еске салды. Себебі эндаументтердің негізгі донорлары — сол университеттердің немесе мектептердің түлектері. Сол сияқты, Рахимбаев мырза өзінің IQanat мектебінде түлектер жыл сайын өздерінің alma mater-іне қаржы қайырымдылық жасауды өзіне міндет деп санайтынын атап өтті.
Мысалы, батыс жоғары оқу орындарының, соның ішінде Гарвард университетінің эндаументтері — бұл қорлар, оларға осы оқу орындарының түлектері қаражат аударуға міндетті деп есептеледі. Міндетті — басты сөз, себебі жоғары білім саласындағы меценаттық дамыған елдердің азаматтары үшін жақсы дәстүрге айналған, адам ретінде қалыптасуға көмек берген альма-матерге деген жоғары құрмет пен алғыс түрі болып табылады.
Егер Қазақстан қоғамында жоғары оқу орындары мен мектептерге деген осындай көзқарас қалыптасса, онда елдегі білім беру жүйесінің болашағына алаңдамасақ та болады — өйткені мемлекетпен қатар, тіпті одан да көп қаржы салатын қоғам оны жоюға жол бермейді.