Биыл тіл білімінің тарландары, үш құрдас – Әбдуәли Қайдар, Рабиға Сыздық, Шора Сарыбай сынды әйгілі академиктердің ғасырлық тойы басталып кетті. Үшеуі де Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында тапжылмастан жарты ғасырдан астам қызмет етіп, саналы ғұмырын туған тілдің дамуына арнаған еді. Міне, осындай тұғырлы тұлғалармен бірге еңбек етіп, тәлімін бойына сіңірген ғалымның бірі – Шерубай Құрманбайұлы.
Қатардағы аспиранттан Ұлттық ғылым академиясының академигіне дейін, кіші ғылыми қызметкерден А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының директорына дейінгі атақ-лауазымға қол жеткізіп, қазақ тіл білімінің дамуына қомақты үлес қосып келе жатқан академик Шерубай Құрманбайұлының қазақ терминологиясына арналған еңбектерінің орны ерекше.
Ел тәуелсіздігін алғаннан кейін ұлт тілінің терминологиялық лексикасы қалыптасып, оның дамуына даңғыл жол ашылғаны белгілі. Кеңес одағының құрамында болғанда терминология саласы дамымады деп ауызды құр шөппен сүртуге де болмас. Ол кезеңде де сөздік қорымыздың молайғаны, терминология мәселелеріне арналған монографиялық еңбектер жарық көріп, диссертациялар қорғалғанын айналып өтіп кете алмаймыз. Бірақ «әр дәуірдің өз заңы бар» дегендей, терминология елдің саяси-қоғамдық, мәдени-ағартушылық, ғылыми-техникалық дамуына байланысты жаңа сөздер және атаулармен толығып салалық терминологияны қалыптастыру үдерісі орыс тілінен және сол тіл арқылы келген кірме терминдердің өзгертілмей айтылуы мен жазылуы міндеттелген қағидаттарды бұлжытпай орындау тұрғысында кеңестік жүйе айқындаған жолмен жүргенін айтқанымыз абзал.
Бұрынғыдай Мәскеуге жалтақтамай, қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алған тұста, ұлт тілінің терминологиясын жан-жақты дамытуға, реттеуге, қалыптастыруға, кеңінен қолдануға жаңа көзқарас қағидатын ұсынған академиктер Әбдуәли Қайдар, Өмірзақ Айтбайұлы қатары тәуелсіздігіміздің алғашқы жылдары Шерубай Құрманбайұлы сынды жас терминолог ғалымдармен толықты.
Ғалымның шығармашылық ауқымы кең әрі әр алуан. Оның қазақ тілінің өзекті салаларына, атап айтқанда, терминология, лексикология, терминография, сөзжасам, лексикография, тіл мәдениеті, ономастика мәселелеріне арналған екі жүзге жуық ғылыми мақалалары, оның ішінде жиырма шақты монографиялық еңбегі, оқулықтар мен оқу құралдары, сөздіктері жарық көрді.
Шерубай Құрманбайұлының бар күш-жігерін сарп етіп зерттеп келе жатқан саласы терминология мәселелеріне ерекше тоқталуымыздың өзіндік себебі де бар. Ғалымның ғылыми жұртшылықтың назарына ілігіп, жоғары баға алған еңбектерінің қатарында «Қазақ лексикасының терминденуі» атты монографиясының орны бөлек. Отыздан енді асқан жас ғалымның Алаш ардақтылары А.Байтұрсынұлы, Ш.Құдайбердіұлы, Х.Досмұхамедұлы, Ж.Күдерин, М.Дулатұлы, М.Жұмабайұлы, Ж. Аймауытұлы, С.Қожанұлы, Е.Омарұлы, Т.Шонанұлы, Н.Төреқұлұлы, Қ.Жаленұлы еңбектерін зерделеп, ХХ ғасырдың 1910–1930 жылдардағы қазақ терминологиясының қалыптасу кезеңінің бастапқы кезінде жарық көрген ғылымның әр саласындағы жұмыстарға терең үңілуден бастауын аға буын өкілдері құп көрді.
Алғашқы ұлт оқулықтары салалық терминологияның қалыптасу көзі болғанына, А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ зиялыларының термин жасаудағы басты ұстанымына, шет тілдерден термин қабылдау мәселесіне ғалым ерекше көңіл бөледі. ХХ ғасырдың басындағы қазақ терминологиясын қалыптастыру мен дамытудың бағыт-бағдарын айқындаушы, яғни қазақ терминологиясының тұңғыш ғылыми қағидаттарын жасаушылардың бірі, қазақтың ғылыми терминологиясының негізін қалаушысы – Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тілін білім-ғылым тілі ету жолында тер төккен еңбектерін терең талдауын ғылыми орта жылы қабылдады. «Ең алдымен термин ретінде ұғым мағынасын толық беретін қазақ сөздерінен алу; ондай сөздер қазақ тілінде болмаған жағдайда, оларды басқа туыстас түркі тілдерінен алу; жаппай қолданылатын әлемдік терминдер қабылдана алады, бірақ олар қазақ тілдің табиғатына сәйкес өзгертілуі керек; қазақ тілінің табиғатына сәйкеспейтін барлық сөзді дәл қазақтың айтуына сәйкес өзгертілуі керек» деген терминологиядағы Алаш идеясын айқын көрсетіп, мән-мағынасын ғылыми түрде талдау жасау негізінде, ХХ ғасырдың 10-жылдарынан бастап ғылым мен техниканың түрлі саласы бойынша қазақ тілінде оқулықтар жазылып, қазақ баспасөзінің ел арасына ғылым-білімді кеңінен насихаттауы – ғылыми терминологияның қалыптасуына негіз болғанын, А.Байтұрсынұлы бастаған қазақ оқығандарының термин шығармашылығында ұстанған қағидаттары терминологиялық лексиканы ұлт тілі негізінде жасауға бағытталғанын зерделейді.
Міне, осы Алаштың терминологиялық лексиканы ұлт тілі негізінде жасау бағытын бағдаршам етіп алған академик Шерубай Құрманбайұлы ұлттық терминологияның ең басты ерекшелігі ретінде қазақтың байырғы сөздерін кәдеге жарату, жалпы халық тілінің сөз байлығын сарқа пайдалану және халықаралық деп аталатын терминдерді ұлт тіліне аудару, жазу мен қабылдауда қазақ тілінің термин шығармашылығындағы рөлін арттыру керектігін ғылыми еңбектерінің өзегіне айналдырған.
Қазақ тіл білімінің көрнекті аға буын өкілдері Ә.Қайдар, Ш.Сарыбай, Р.Сыздық, Б.Қалиұлы, Б.Сағындықұлы, А.Жұбанов, Ж.Әбуов, т.б. Шерубай Құрманбайұлының монографиялық еңбектеріне оң баға берді. Ғалымның «Қазақ лексикасының терминдену үрдісі» атты докторлық диссертациясына оппоненттік еткен академик Шора Сарыбай оның «Терминологиялық өріс-терминнің өзіне тән барлық қасиетін сақтай алатын оның өмір сүру аймағы болып табылады. Терминнің белгілі бір терминологиялық өріске қатысты болуы – оның қандай да бір терминологиялық жүйенің мүшесі болғандығы, оны термин ретінде танудың және өзге салалардың терминдерінен ажыратудың басты белгілерінің бірі. Сондықтан терминнің табиғатын тануда оны өзі қатысты болатын терминологиялық өріспен байланысты қараудың маңызы зор», дей отырып, оның тың тұжырымын жоғары бағалағанын ғылыми орта ұмыта қойған жоқ. Ал академик Әбдуәли Қайдар қазақ лексикасының терминденуін, қазақ терминологиясы дамуының кезеңдік ерекшеліктерін, терминологияны дамытудың ғылыми қағидаттарын, терминжасам, терминалмасым, түркі тілдеріне ортақ терминдер қалыптастыру, терминдерді біріздендіру мәселелерін жан-жақты зерттеп келе жатқан Ш.Құрманбайұлы ізденісін тілге тиек еткен. Ол – терминтану саласында тер төгіп, тынымсыз ізденіп, жемісті еңбек етіп келе жатқан қаламы қарымды, өте еңбекқор ғалым. Жалпы, термин, терминология мәселелері – Ш.Құрманбайұлының ғылыми шығармашылығының негізгі арқауы» деп, зерттеуіне ақ жол тілеген еді.
Академик Ш.Құрманбайұлының «Терминтанушы құралы» атты сөздік-оқулығының орны ерекше. Бұл еңбектің ерекшелігі – түсіндірме сөздіктің қызметін қатар атқаруында десек те болады. Терминдердің анықтамасымен қатар оған қосымша мысалдар арқылы түсініктер берілуі – білім алушының ғылыми ұғымдарды тез игеруіне мүмкіндік туғызары сөзсіз.
Ғалымдардың назарын аударған, шығару форматымен де, мазмұнымен де айрықша еңбек – «Қазақ терминологиясы» атты кітабы. Мұнда «Қазақ лексикасының терминденуі», «Қазақ терминологиясы дамуының ғылыми қағидаттары», «Алаш және терминтану (ХХ ғасыр басындағы қазақ терминологиясының дамуы)» атты монографиялары мен «Терминтанушы құралы» атты оқулық-сөздігі және қазақ терминологиясының бір ғасырдан астам уақыт аралығындағы зерттелуін көрсететін «Терминологиялық әдебиеттердің библиографиялық көрсеткіші» атты зерттеулері бір кітапқа топтастырылған. Аталған көрсеткіште еліміздің ғалымдары жазған ғылыми мақалалар, монографиялық еңбектер, қорғалған кандидаттық және докторлық диссертациялар, терминологиялық сөздіктер мен жинақ туралы толық мағлұмат бар. Терминологиялық жұмыстармен шұғылданып жүрген ғалымдарға, сала мамандарына, докторанттар мен магистранттарға бұл еңбек таптырмайтын, кәдеге жарар кітапқа айналды. Жарық көрген еңбек авторларының аты-жөні, тақырыбы, шыққан жылы көрсетілуі ізденушілердің өзін қызықтырған сала бойынша материалды оп-оңай табуына мүмкіндік береді.
Академик Ш.Құрманбайұлы – ғылыми жұмыспен қатар, еліміздің қоғамдық-саяси өміріне де белсенді атсалысып жүрген тұлға. Үкімет жанындағы терминология комиссиясының мүшесі, Тіл комитетінің басшысы ретінде кезінде қоғамды толғандырған терминология мәселелері жөнінде ұсыныс-пікірлерін, атап айтқанда, Үкіметтік комиссия шешімін шығарғанға дейін қыруар жұмысты дайындай алатын, білікті мамандардан тұратын әрі тұрақты жұмыс істейтін мамандандырылған құрылым керектігі туралы және өзге де өзекті мәселелер туралы биік-биік мінберлерден мәлім еткенін талай естігенбіз. Сондай-ақ авторларының бірі саналатын Мемлекеттік терминологиялық жұмыс тұжырымдамасының қабылдануы – ғылыми және қолданбалы мәселелерін зерделеген зерттеулер қатарын арттыруға септік еткенін айтқанымыз абзал.
Ұлт тілінде термин жасаудың маңызына, туған тіліміздің термин шығармашылығына араласуын тежеп келгенімізге тоқталған ғалым «Енді мемлекеттік мәртебеге ие болған кезде оны термин қабылдаушы тіл қатарына қалдырып, ғылыми атауларды өз тілімізде жасауға тосқауыл қойып тұқырта бергеннен не ұтамыз? Керісінше, оның мүмкіндіктерін тиімді пайдаланып, терминжасам қабілетін арттыру, ғылым мен өзге де арнаулы салалардағы қызметін кеңейту ғылыми қауымның, ұлт зиялыларының төл міндеті болуға тиіс», деп мәселе көтеруін – терминологиядағы Алаш идеяларын жалғастырып, адалдық танытып келе жатқан терминологтің замандас әріптестерге үндеуі деп қабылдаймыз.
Ендеше, туған тілді тұғырына қондыруда, мемлекеттік тіліміздің мәртебесін өз деңгейіне көтеруде атқарылар алуан түрлі іс-шара ортасынан табылып, ұлттық терминологияны қалыптастырудың ұйытқысына айналған академиктің ғылымдағы жолы, ізденісі, ұстанымы жас буынға өнеге екені анық.
Кәрімбек ҚҰРМАНӘЛИЕВ,
Ұлттық ғылым академиясы директорлар кеңесінің тәуелсіз мүшесі, академик