Биылғы 1 наурыздан елімізде бірыңғай уақыт белдеуі енгізілгені белгілі. Бұған дейін ғалымдар мен сарапшылардың қызу талқысында болған уақыт мәселесі жан-жақты сарапталып, оның пайдалы тұстары айтылды. Дей тұрғанмен, қоғамда мұның жай-жапсары әлі де әңгіме болып келеді. Осыған орай, еліміз үшін бірыңғай уақыт белдеуінің мән-маңызын, артықшылығын жауапты орындардың білікті мамандарынан сұрап білген едік.
Бұған түрткі болған – Премьер-министр Олжас Бектеновтің елімізде бірыңғай уақыт белдеуі өзгермейтіні туралы жасаған мәлімдемесі.
«Сауда және интеграция министрі Арман Шаққалиев өз баяндамасында қолданыстағы уақыт белдеуіне қатысты жан-жақты дәлелдерді келтіріп, нақты жауап берді. Үкімет бұл шешімді қолдайды. Біз бірыңғай уақыт белдеуіне бекерден-бекер ауысқан жоқпыз. Ел аумағының көп бөлігі UTC+5 уақыт белдеуінде орналасқан. Сондықтан бұл – ғылыми тұрғыдан дұрыс шешім. Сауда және ақпарат министрліктеріне жан-жақты ақпараттық түсіндіру жұмыстарын жүргізуді тапсырамын», деді ол Үкімет отырысында.
«География және су қауіпсіздігі институты» АҚ Географиялық ақпараттық жүйелер зертханасының меңгерушісі, география ғылымдарының кандидаты Роза Қарағұлованың айтуынша, географиялық уақыт белдеуі мен әкімшілік уақыт белдеуі екі бөлек ұғым.
«Географ мамандар тек қана уақыттық белдеулердің ел аумағындағы жайын нақты көрсетіп береді. Жалпы, уақыттық белдеу екі мағынаға ие: географиялық уақыт белдеуі және әкімшілік уақыт белдеуі. Географиялық уақыттық белдеуі Жердің өз осінен бір тәулікте айналып шығу уақытына байланысты Жер шарын 24 сағаттық белдеуге бөліп жатқан шартты жолақтар, олардың әрқайсысының аралығы 1 сағаттық уақытты немесе шамамен 15° бойлықты құрайды. (Орташа меридианға қатысты ±7,5°). Әкімшілік уақыт белдеуіндегі уақыт мемлекет белгілеген заңға сәйкес белгіленеді», дейді ғалым.
География және су қауіпсіздігі институтының мәліметінше, ел аумағының қандай географиялық уақыттық белдеуде орналасқандығын, ол белдеулердің ел аумағының қандай бөліктерін алып жатқандығын әлемде қабылданған уақыт белдеулерін бөлу және орналастыру тәртібіне сәйкес көрсете алады. Осыған сәйкес Қазақстан аумағы 4 сағаттық белдеуде орналасқан – UTC +3 (еліміздің 7% аумағын қамтиды), UTC +4 (еліміздің 40,1% аумағын қамтиды), UTC +5 (еліміздің 48,5% аумағын қамтиды), UTC +6 UTC (еліміздің 3,7% аумағын қамтиды).
«Әлем елдеріне көз жүгіртсек, барлық елде түпкілікті уақыт жүйесі аталған түрлі салалық көзқарастарды негізге ала отырып, әкімшілік тұрғыдан қабылданады. Яғни мемлекет аумағындағы әкімшілік уақыт белдеуін анықтау ел үкіметінің құзыретінде, бұл жағдайда өте көп факторлар (мысалы медициналық, экономикалық, т.б.) ескерілуге тиіс», дейді Роза Құрманәліқызы.
Бір уақыт белдеуіне көшудің адам денсаулығына, ел экономикасына, логистикаға, ел саясатына әсері туралы Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығының басқарма төрағасының орынбасары Салтанат Назарова жан-жақты әңгімеледі.
«Адамның өмір сүру қағидаттары уақытқа (сағат, күн, апта, ай, маусым немесе жыл) байланысты өзгеріп отырады. Бұл өзгерістер биоырғақ деп аталады. Циркадты ырғақтар – біздің денсаулығымыздың, жұмысқа деген құлшыныстың және ұзақ өмір сүрудің негізі. Көптеген шетелдік зерттеу көрсеткендей, биоырғақтар организмдегі гормондардың, ферменттердің және басқа да белсенді заттардың деңгейін басқарады, сонымен қатар қан құрамы мен жалпы тепе-теңдікті (гомеостаз) сақтайды. Ұйқы мен сергектікті, демалыс пен белсенділікті, тамақтану мен зат алмасуды реттейтін биоырғақтардың келісілген жұмысы адам денсаулығы үшін маңызды рөл атқарады. Еліміздің бірыңғай уақыт белдеуіне көшуі биологиялық сағатты синхрондау, ресми уақыт пен күнді барынша жақындату арқылы өмірдің табиғи ырғағына оралуға мүмкіндік берді», дейді С.Назарова.
Жалпы, елімізде уақытты есептеу жүйесінің қалыптасу тарихы елдің көп бөлігі 5-уақыт белдеуінде орналасқанына қарамастан, алдыңғы UTC+6 уақыт белдеуі алғаш рет 1930-1931 жылдары декреттік, яғни «бұйрықтық» уақытты («уақыт белдеуі +бір сағат») пайдалану арқылы енгізілгенін көрсетеді.
Маманның айтуынша, кеңестік кезеңде елімізде командалық-жоспарлы экономика мүддесі үшін табиғи уақыт белдеуі бұйрық тәртібімен сегіз рет өзгерді.
«Нәтижесінде, елімізде табиғи циклге сәйкес келмейтін уақыт белдеулерінде тұрдық. Сол тұрғыда UTC+5 – біздің еліміз үшін жаңа белдеу емес, тарихи негізделген уақытқа оралу. Қазір әлемнің 195 елінің 117-сі географиялық уақытты стандартты уақыт белдеуіне барынша жақын етіп таңдады, өйткені циркадты ырғақтар табиғи күндізгі циклмен синхрондалады», дейді маман.
Академик Қаныш Сәтбаевтың қызы Қаниса Сәтбаеваның 1995 жылы жазған «Адам физиологиясы» деген кітабында қазіргі медицинаның болашағы сау адамның гигиенасы мен профилактикалық жағдайын жасаудан тұратыны айтылады. Оған ең бірінші биологиялық ырғақ маңызды екен. Өйткені медицинадағы барлық шешім тек биологиялық ритмдерді ескере отырып қабылдануға тиіс деп жазылған. Қазір ел ішінде бірыңғай уақыт мәселесіне қатысты әртүрлі әңгіме айтылғанымен, бұған жауапты мекемелер мен мамандардың пікірі де оны өзгерту еш негізсіз екенін алға тартады.