Жылқы шаруашылығы институтын құрудың маңызы зор

Қамбар ата түлігін асылдандыру за­ман талабы дейміз, бірақ  бұл шаруаны атқаруға келгенде көрсеткіш көңіл көншітерлік емес. Мұны форумда Президент те айтты. «Қазір елімізде жылқы саны үздіксіз өсіп келеді. Бұл – жақсы үрдіс. Дегенмен асыл тұқымды жылқының үлесі бір пайызға да жетпейді, яғни 4,2 миллион жылқының 40 мыңы ғана асыл тұқымды. Сондықтан мал тұқымын асылдандыру жұмысына баса мән берген жөн. Елімізде жылқының бірнеше түрі бар. Оның ішінде қазақпен бірге жасап келе жатқан жабының орны ерекше. Кейін оған Қостанай, Көшім және Мұғалжар тұқымдары қосылды. Әрқайсысының өз ерекшелігі бар. Мен бұған дейін Адай жылқысы Маңғыстаудың баға жетпес қазынасы екенін айттым. Оны әлемге таныту үшін нақты шаралар қабылдауды тапсырдым. Қазір Адай жылқысы ресми түрде бөлек тұқым ретінде тіркелді. Бұл арғымақтар Ұлы дала жорығында, басқа да аламан бәйгелерде топ жарып жүр. Қостанай жылқысы да мықты екені белгілі, алайда, жоғалып кетудің аз-ақ алдында тұр, небәрі 280 бас қалды. Сондықтан жылқының санымен қатар, сапасын арттыру – маңызды міндет», деді Мемлекет басшысы.

Биыл қазақ жылқысының тұқымын сақтау, көбейту мақсатында арнайы заң да қабылданды. Жаңа заң аясында мініске қажет жылқы басын көбейтіп, тектік қорын сақтаумен қатар, асыл тұқымдық қасиетін жақсартуға басымдық беріледі. Селекциялық жұмыстар сатылай жүзеге асып, асылдандыруға көңіл бөлінбек.

Білікті мамандар ертеден қаузап жүрген жылқы шаруашылығы институтын әлдеқашан құруымыз керек еді. «Ештен кеш жақсы». Президенттің пәрменінен кейін құзырлы органдар шаруаны тиянақтап, бөлінетін қаржыны нақтылайтыны анық.

Ауыл шаруашылығы ғылымдары­ның докторы Нәбидолла Кикібаев бұл мә­се­ле отыз жылдан бері көтеріліп келе жатқанын жеткізді. «Жылқы ша­руашылығын өркендетеміз десек ғылыми орталық не болмаса институт құру қажет екенін айтып-ақ келеміз. Бүкілресейлік жылқы институтын, Англияның, Фран­цияның зерттеу институттарын да біле­міз. Жұмысы жүйелі дамып отырады, жылқы түлігін өсіруде ештеңеге алаң­дамайды. Президенттің жылқы тұқы­мын асылдандыруға қатысты, жалпы қылқұйрықты көбейту жөнінде көтерген ұсынысы, жүктеген тапсырмасы орынды. Жалпы, ғылыми негізге сүйенгенде, асыл тұқымды түлік саны жалпы жылқы санының 10%-ынан төмендемеуі керек. Мысалы, қораңызда 100 бас жылқыңыз болса, соның кемінде 10 басы асыл тұқымды болуы керек. Бұдан азайып кетсе асылдандыру ісі құлдырайды деп мал басын кемітпейтін еді. Кейін заман ың­ғайы өзгерді, жеке шаруашылықтар құры­лып, әркім өзімбілемдікке салынды да, бұл талап ескерілмей қалды», дей­ді ғалым.

«1998 жылы жаңа жылқы тұқымы ретінде тіркелген Мұғалжар жылқы тұ­қы­мын көбейтудің тиімділігі зор. Ақтөбе облысындағы «Мұғалжар жылқы зауыты (бұрынғы «Ембі жылқы зауыты»), Қарағанды облысы, Шет ауданындағы «Шолақ еспе жылқы зауыты» һәм Қы­зылорда облысындағы «Құланды жыл­қы зауытының» мамандары бірлесіп атқарған жұмыстың нәтижесінде, осы жылқы тұқымы бекітілді. Мұғалжар жылқысының мықтылығы сондай, жыл он екі ай жайылымда жүреді. Қолға қара­майды, тебінмен-ақ қытымыр қыстан аман шығып кетеді. Өзге қазақы тұқым, жабы жылқысына қарағанда етті келеді. Селекциялық жұмыстың оң нәтиже бер­гені шығар, Мұғалжар жылқысы елімізде брендке айналды. Тұқымын өсіруге құм­был шаруалардың да қатары қалың, үнемі сұрап, іздестіріп отырады», дейді Н.Кикібаев.

Ғалым жылқы шаруашылығы инс­титуты ашылып, білікті ғалымдарды тартса, Қамбар ата түлігін асылдандыру шаруасы жанданатынын атап өтті. Тіпті ертеректе «Мемлекеттік асыл тұқым» кітабы шығып, елдегі асыл тұқымды жылқылардың дерек, дәйегі осы кітапқа қатталғанын да айтты. Егер кітапқа жылқы туралы мәлімет енбесе, ол асыл тұ­қым ретінде мойындалмаған. Ағыл­шын­дар да үш ғасырдан бері таза қан жыл­қы түлігін зерттеп келеді. Ғалым Мұ­ғал­жар жылқылары 1930 жылдары «Ембі жылқы зауытындағы» Зубр, Бархат, Писатель атты айғырлардан тарағанына тоқталды.

«Қазіргі өсіріп отырған жылқыңыз Мұғалжар тұқымы болса, шежіресін тарқатқанда осы үш айғырға келіп тіре­луі керек. Егер бұл жануарлардан тарамаса, онда асыл тұқымды Мұғалжар жыл­қысы екенін дәлелдей алмайсыз. Күй талға­майтын, кез келген өңірге бейімделіп жерсінетін Мұғалжар жылқысын өзге облыстарда да өсіруге күш салған абзал», дейді Н.Кикібаев.

Ғалым Қайрат Исхан жылқы түлігін асылдандыруда қордаланған күрмеулі мәселе шаш-етектен екенін жеткізді. «Елде 4 миллионнан аса жылқы бар екенін, оның тек 1%-ы ғана асыл тұқымды еке­нін Президент ауыл шаруашылығы еңбеккерлерінің бірінші форумында айтты. Осы 4 миллион бас жылқының барлығы дерлік жекеменшіктің иелігін­де. Сондықтан да ғылыми топ жеке шаруа­мен келісімшарт жасасып, жылқы­сын асылдандыру ісін қолға алады. Жыл сайынғы кешенді бағалаудан өткізіп, қай айғырды үйірге салып, қай биені етке жіберу керек деген мәселені талқылайды. Мұның барлығы да жылқы малының дене тұрқының өлшеміне қарап, сараланады. Жеке шаруа болғандықтан ол өз малы­ның асыл тұқымды болғанын қа­ламаса, біздің талапты орындамайты­ны анық. Селекциялық жетістікке жету мақсатында, жылқы тұқымын асылдандыруға кемінде 10 жыл уақыт кетеді. Осы мерзімнен кейін ғана нәтижесін көресің. Өйткені асыл тұқымды айғырдан туған құлынға екі жарым жылдан кейін кешенді бақылау жүргізіледі. Еркек жылқыны айғырлыққа салады, ол 3-4 жастан асқан соң үйірге түседі. Оның құлынын тағы 2,5 жасында кешенді бақылауға жібереді. Дене тұрқының өлшемдері, салмағы, бойының биіктігі, түрі, түсі бәрі де зерттеледі. Бұдан туған құлыннан әуел бастағы айғырдың қасиеті анықталса, онда селекциялық жұмыстың нәтижелі болғаны. Міне, жылқы түлігін асылдандыруда жұмыс осылай кезең-кезеңімен кешенді түрде жүргізіледі», дейді профессор.

Ғалым жылқы шаруашылығы жеке азаматтардың меншігі саналатындықтан, көпшілігі асылдандыру жұмысының 10 жыл ұзақ мерзімді қамтитынын қолай көрмейтінін, кейде селекциялық жұмыс қолға алынған соң бір-екі жылдан кейін шаруа қожалығын сатып жіберетіндер, мал басын азайтатындар да болатынын алға тартады.

«Біз жылқы шаруашылығы инсти­тутын ашамыз десек, ең әуелі мемлекет­тік жылқы зауыты ашылғаны жөн. Тұқым­дық, нәсілдік қасиеті жоғары айғыр­ларды, аналық бас биелерді осы зауытқа шоғырландырып, асылданды­ру ісін кешенді жүргізген абзал. Екіншіден, бұл шаруаны ғылыми негіздейтін ғалым­дардың орталығы бір жерге шоғырлануы керек», деген профессор төрт түліктің ішінде тек жылқының терісі ғана суды бойына сіңірмейтін қасиетке ие екенін айтады.

«Осы ерекшелігін зерттей отырып жылқының терісін өңдеп шикізатқа айналдырып, одан өнім өндіретін технологияны дамыту қажет. Мұның барлығы да Президент ашу керек деп тапсырған жылқы шаруашылығы институтының келешекте атқарар шаруасы», дейді ғалым.

Қазақ даласында жабы типті жылқы тұқымы, міністі, шаруаға жегісті бағытқа бейімделген Қостанай жылқы тұқымы, Көшім жылқысы ертеден өсіріледі. Егемендік алғаннан кейін, 1998 жылы Мұғалжар жылқы тұқымы ғылыми негіз­де бекітілді. Ал былтыр Президенттің пәрмен беруімен, Адай жылқы тұқымы бекітіліп, өнімдік, спорттық бағытта жылқы басын көбейту қолға алынды.

Ғалым жылқы тұқымын асылдандырып көбейту ісінде селекциялық жұ­мыс бірнеше облыста жүргізіліп жат­қанын, әлі де мемлекеттік қолдаудың қажет екенін алға тартты.