– Еңбек етіп, табыс табатын әрбір адам өзінің жалақысынан қандай да бір төлемдер ұсталып жатқанын әрі бұл төлемдердің не үшін алынатынын түсінуі керек.
Балжан Бақытқалиқызы,
салық маманы:
Заңнама талаптарына сәйкес әрбір қызметкердің жалақысынан белгілі бір салық пен әлеуметтік төлем ұсталады. Бұл жүйе қызметкерлердің әлеуметтік қорғалуын қамтамасыз етіп, олардың болашақтағы зейнетақысы, медициналық қызметтері мен сақтандыру төлемдерін кепілдендіруге бағытталған. Заңнамаға сәйкес жұмыс беруші жалақыдан келесі төлемдерді ұстап, мемлекеттік қорларға аударады: міндетті зейнетақы жарнасы (МЗЖ) – 10%. Бұл болашақта алатын зейнетақыға жинақталатын қаражат. Яғни бүгінгі еңбегіңіздің белгілі бір бөлігі ертеңгі қаржылық қауіпсіздігіңізге сақталады. Бұл ақша Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына (БЖЗҚ) аударылады, ал зейнетақы жеке шотта жинала береді. Келесі – жеке табыс салығы (ЖТС) – 10%. Мемлекет табыстан салық алуды міндеттейді. Бірақ бір қызығы – барлық табысқа бірдей 10% салық салынбайды. Елімізде ең төменгі жалақы мөлшерінде (2024 жылы – 85 000 теңге) табыс салығынан босату қарастырылған. Бұл дегеніміз нақты төленетін салықтан салық шегерімдерін ескергеннен кейін ғана есептеледі. Сосын – міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (МӘМС) – 2%. Бұл тегін медициналық қызметтер мен емдеу мүмкіндіктерін алуға көмектесетін қорға аударылады. Осы аударымдардың арқасында жоспарлы емделуге, тегін дәрі-дәрмекке және басқа да медициналық қызметтерге қол жеткізе аламыз.
Бір ғана жалақы – ал одан осыншама төлем ұсталады ма? Иә, бірақ осы төлемдердің барлығы сіздің әлеуметтік жағдайыңызды қорғауға бағытталған. Олар болмаса, сіз жұмыссыз қалған жағдайда жәрдемақы ала алмайсыз, зейнетке шыққанда мемлекеттік қолдаудан тыс қаласыз немесе тегін медициналық көмекке үміттене алмайсыз.
Жұмыс беруші не төлейді? Көпшілік қызметкерлер жалақыдан тек өздері төлем жасайды деп ойлайды. Бірақ бұл олай емес. Жұмыс берушінің де мойнында бірқатар міндетті төлемдер бар. Олар да сіз үшін ақша төлейді. Мысалы, әлеуметтік аударым – 5%. Бұл төлем Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына (МӘСҚ) түседі. Егер сіз еңбекке жарамсыз болып қалсаңыз, декретке шықсаңыз немесе жұмыссыз қалсаңыз, осы аударымдар сіздің жәрдемақыңыздың негізін құрайды. Екінші – әлеуметтік салық (ӘС) – 11%. Бұл салық мемлекетке төленеді әрі бюджеттік әлеуметтік бағдарламаларды қаржыландыруға бағытталады. Үшінші – жұмыс беруші есебінен төленетін міндетті зейнетақы жарнасы (ЖМЗЖ) – 2,5%. Бұл 2024 жылдан бастап енгізілген жаңа төлем. Бұл жүйе жұмысшының зейнетақы жинақтарына қосымша қаржы жинақтауға бағытталған. Төртінші – кәсіби міндетті зейнетақы жарнасы (КМЗЖ) – 5%. Егер сіз зиянды өндірісте жұмыс істесеңіз, жұмыс беруші сіздің болашақ зейнетақыңызды қорғау үшін қосымша 5% аударады. Бұл сіздің денсаулығыңызға қауіп төндіретін жұмыстарда еңбек ететіндерге қарастырылған. Міндетті әлеуметтік медициналық сақтандыру (МӘМС) – 3%. Жұмыс беруші сіздің медициналық қордағы жағдайыңызды жақсарту үшін де қосымша 3% аударады.
Егер жалақы кешіктірілсе не істеу керек? Сіз еңбегіңіз үшін белгіленген мерзімде төлем алуға міндеттісіз. Егер жалақы кешіктірілсе, жұмыс берушіден ресми түсініктеме талап етіңіз. Еңбек инспекциясына немесе сотқа шағымдануға құқығыңыз бар. Әр кешіккен күнге өсімпұл талап етуге толық заңды негізіңіз бар.
Жұмыссыз қалсаңыз, мемлекеттен қандай төлемдер аласыз? Егер сіз ресми жұмыс істеген болсаңыз және сіздің жалақыңыздан тиісті әлеуметтік аударымдар жүргізілген болса, жұмыссыз қалған жағдайда Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан жәрдемақы ала аласыз. Оның мөлшері сіздің соңғы 24 айдағы орташа жалақыңызға және қорға аударылған төлемдерге байланысты есептеледі. Біз көбіне «Неге жалақымның бір бөлігі салыққа кетіп жатыр?» деп ойлаймыз. Бірақ бұл төлемдер – сіздің қаржылық қауіпсіздігіңіздің кепілі. Жалақыңыздан ұсталған әрбір тиын сіздің болашағыңызға инвестиция.
Сұрақ қойған –
Елігімай ТӨҢКЕР,
«Egemen Qazaqstan»