Ұлттық бірыңғай тест нәтижесі қашан талапкер білімінің көрсеткіші болады?

Биыл да Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) науқаны өтті. Мұғалімдер қауымы, мектеп бітірушілер, олардың ата-аналары өз балаларының он бір жыл алған білім деңгейін анықтады. Жалпы, Ұлттық бірыңғай тестілеу үдерісін тек талапкерлер мен олардың ата-аналарына, мектепке ғана қа­тысты шаруа деп қарамау керек, оны үлкен әлеуметтік сипаттағы құбылыс деп бағалаған жөн. Оған басты дәлел – Ұлттық бірыңғай тестілеу аяқталысымен, барлық БАҚ-да басталатын және ол туралы Парламент депутатынан бастап, атақты ғалымдар мен қарапайым жұртқа дейін жарысып пікір айтатын, талапкерлерге ұсынылған тест тапсырмалары мен оны ұйымдастыру айналасындағы ойлар мен әр алуан пікірлер жеткілікті. Айтылған пікірлердің басым көпшілігімен толық ке­лі­суге болады. Әрине, талас тудыратындары да бар. Бірақ пікір біл­діру­ші­лердің басым көпшілігі тест тапсырмаларындағы қателіктерді тізумен ғана шектеліп, туындаған проблемаларды шешу жолдарын ұсынбайды. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың әр жылғы Қазақстан халқына арналған жолдауларында білім мен ғылымға үлкен көңіл бөлетіні белгілі. Өйткені, қазіргі заманғы қоғам мен халықтың тұрмыс тіршілігінің дамуына осы екі фактор­дың қосатын үлесі зор. Қазіргі заман талабын қанағаттандыратын, жаңа экономикалық қатынастарға бейім, кәсіби біліммен терең қаруланған білікті мамандарды дайындаудың алғашқы сатысы орта мектепте қалануы тиіс. Орта мектеп оқушыларының пәндер бойынша теориялық білімі мен оны практикалық мақ­саттарда қолдану қабілеті жоғары болуы керек. Ал мұндай көрсеткіш тек білімі терең оқу­шыларға тән. Сол білімі терең оқушылар ғана жоғары оқу орнына қабылдануы керек екені айтпаса да түсінікті. “Парадигма” газетінің 2010 жылғы наурыз айындағы №2 санында Ұлттық тестілеу орталығының директоры И.Сағын­дықов өз сұхбатында “...ҰБТ орта білім беру жүйесіндегі білім сапасының объективті жай-күйін білу, мектеп бітірушілердің мемлекеттік білім беру стандарттарының талаптарын иге­руін бағалау, ҰБТ нәтижесін білім беру меке­мелерін аттестаттауда пайдалану және т.б...” деген ой айтыпты. Сұхбаттан ҰБТ нәтижесі оқушы білімінің көрсеткіші деген ойды бай­қамадық. Онда ҰБТ нәтижесі арқылы орта мектеп бітірушілердің арасынан алдын-ала белгіленген деңгейге сәйкес келетін мектеп оқушылары құрамын анықтау деген ой қылаң береді. Менің ойымша, қазіргі ҰБТ техноло­гиясы оқушыларды білімі бойынша таңдауға, оқушының шынайы білім деңгейін анықтауға мүмкіндік бермейді. Оның бірнеше себептері бар. Осыдан біраз жыл бұрын Білім және ғылым министрлігінің өкілі ретінде мектеп бітіруші­лер­ден ҰБТ қабылдауға қатыстым. Тест қабыл­дау мен тапсыруды ұйымдастыруда, оны өткізу­де Ұлттық тестілеу орталығы көп еңбек еткенін, ең бастысы тест тапсырушылардың жауабына “сырттан ықпал етіп, оны жөндеудің” мүмкін еместігіне көз жеткіздім. Шын мәнінде бұл жа­ғынан орталық көп жұмыстар жасағанын баса айтуымыз қажет. Дегенмен, “грантқа ілінген та­лап­кердің білім дәрежесі толық тексерілді ме, жи­наған балы оның білімінің толық көрсеткіші бола ала ма?” деген сұраққа жауап таба алмадым. Мен осы жағдайларды зерттей келе, жоға­ры­да аталған кемшіліктерден арылған тест жа­саудың жаңа технологиясын жасап, 2004 жылы ҰБТ орталығы мен Білім және ғылым ми­нистрлігіне ұсынған болатынмын. Өкінішке орай, ондағы мамандар менің ұсынысыма қы­зы­ғушылық білдірмеді. Сол жылы Ресей оқу министрлігі шығаратын “Вопросы тестирования в образовании” атты журнал тест жасаудың мұн­дай әдісін өте жоғары бағалап, өз басы­лым­дарында жариялады (Новая технология сос­тавления тестовых заданий по методу Байзакова: многоступенчатый тест, №10, 2004 ж. ). Көптеген елдерде студенттер мен оқушы­лардың білім деңгейін, оны меңгеруін, т.б. көрсеткіштерді тест тапсырмалары арқылы анықтау кең тараған педагогикалық әдіс. Тест жүйесін білім беру үдерісіне ендіру күрделі педагогикалық проблемалар қатарына жатады. В.С.Аванесов өзінің “Теоретические основы разработки заданий в тестовой форме” атты еңбегінде тест тапсырмаларын дайындауды үлкен шығармашылық өнерге балайды және тест тапсырмаларын 5 түрде дайындаудың технологиясын ұсынған. Қазіргі кезеңде осы ұсынылған әдістердің ішінен білім беру саласында ең көп қолданы­латыны “5 жауапты тапсырма” немесе “5 жауаптың бірін таңда” технологиясы бойынша дайындалатын тест болып отыр, мұндай тест тап­сырмалары жоо, орта мектептерде, Ұлттық бірыңғай тест орталығында (ҰБТ), т.б. кеңінен қолданылуда. Жалпы, тесті қолдану арқылы біз студенттің немесе оқушының белгілі тақырыпты, тарауды немесе пәнді жүйелі түрде, толық меңгеру дең­гейін, тапсырмаларды орындау барысындағы талапкердің логикалық ойлау қабілетін, оны іске асырудағы іс-әрекетін, меңгерген теориялық білімі мен практикалық дағдыларын және әдістерін пайдалана алуын бағалауға тиіспіз. Қазіргі қолданыстағы кең таралған “5 жауаптың бірін таңда” технологиясы бойынша дайындалған тест тапсырмалары арқылы мұндай көрсеткіштерді жүйелі түрде анықтау мүмкін болмай отыр. Біздің зерттеулеріміз атал­ған кемшіліктердің пайда болуының ең бас­ты себебі ретінде тесті дайындау техноло­гиясы екендігін анықтады, яғни аталған кемші­ліктерден арылу үшін тест тапсырмаларын дайындауды өзгертіп, жаңа технологиялық іс-әрекеттерге көшу қажет. Енді тест қабылдау кезінде кездесетін кей­бір кемшіліктердің пайда болу механизмін қа­растырайық және оларды жою жолдарын көр­сетейік. Жалпы, оқушының немесе студенттің білімін бағалау белгілі бір тәртіппен жүргізіледі. Мысалы, оқытушы студенттің немесе оқушы­ның берілген тапсырманы немесе тақырыпты меңгергенін анықтау мақсатында оған белгілі жүйемен сұрақтар қояды. Көбіне бұл педаго­ги­калық іс-әрекет мына түрде жүргізіледі: тақы­рыпта қаралатын құбылыстың теориялық негі­зін, одан туындайтын заңдылықтар мен оны сипаттайтын өрнектерді (формулаларды) және оларды қолдануды, т.б. анықтайды. Осы мәлі­мет­терге толығымен жауап алынған соң ғана оқытушы студенттің берген жауабына сәйкес білімін бағалайды. Ал тест қабылдауда білімнің осындай жүйелілік қағидаты сақталмай отыр. Оның бірнеше себептері бар: l тақырып бойынша белгілі бір жүйемен құрастырылған тест сұрақтары жеке-жеке ва­рианттарға бөлінеді, ал компьютер ол тапсыр­ма­ларды араластырып, тест тапсыратын талап­керге оның бір немесе бірнеше сұрағын ғана ұсынады, соған сәйкес берген жауабы тақы­рыптың бір элементі болмағандықтан, оның тақырыпты қаншалықты терең меңгергенін анықтай алмаймыз; l қазіргі тест дайындау технологиясы беріл­ген жауаптың жүйелілігін қамтамасыз ете ал­майды. Осы кезге дейін тест қабылдауда шешімін таппай келе жатқан тағы бір күрделі мәселе талапкердің тест тапсырмасын орындауда қол­данған теориялық мәліметі мен оны прак­ти­калық іс-әрекетте қолдану арасындағы байла­ныс­тың деңгейін анықтау, яғни студенттің (оқу­шының) берілген тапсырманы орындау­дағы логикалық ойлау қабілетін тест тапсыр­малары арқылы анықтаудың мүмкін болмай отырғандығы. Мысалы, талапкер тест тапсыр­масында берілген есептің жауабын дәл анық­тады делік, осы шаманы анықтауда ол қандай теориялық мәліметтерге немесе заңдылықтарға сүйенді және соған сәйкес қандай практикалық іс-әрекет жасады. Қазіргі қолданыстағы тест тапсырмалары арқылы оны бақылау немесе анықтау мүмкін емес. Қазіргі қолданыстағы тест тапсырмала­ры­ның жауабын кездейсоқ дәл анықтаудың мүмкіндігі жоғары, ол 20 пайызға тең. Бұл 125 сұрақтың 25-нің жауабын кездейсоқ дәл анықтай алуы мүмкін деген сөз. Тест тапсырмаларын дайындауда кездесетін күрделі проблемалардың бірі ретінде гума­ни­тарлық пәндер (философия, социология, тарих, т.б.) бойынша тест сұрақтарын құрудың қиын­дығын атауға болады. Бұл пәндердің сұрақта­рына жауаптарды бір сөз немесе қысқаша сөйлем түрінде тұжырымдау қиын. Соның әсе­рінен тақырыптағы негізгі ой бір тест сұрағына сыймайды, оны бөлшектеуге тура келеді, яғни теориялық тұжырым бірнеше тест түрінде дайындалады. Өз кезегінде компьютер бұл тапсырмаларды жеке-жеке варианттарға бөліп, оның тек біреуін студентке немесе оқушыға береді, нәтижесінде берілген эпизодтық жауап арқылы студенттің немесе оқушының аталған теориялық тұжырымды қаншалықты меңгер­генін анықтау қиын. Тест жасаудың біз ұсынып отырған жаңа әдісі бұл проблемаларды жеңіл шешуге, сол арқылы қойылатын сұрақтарды және оған берілетін жауаптарды жүйелі түрде ұйымдас­тыруға толық мүмкіндік береді. Ең бастысы, студенттің немесе оқушының бүкіл тақырыпты немесе белгілі бір тұжырымды толыққанды меңгеру деңгейін анықтауға қол жеткіземіз. Ұсынып отырылған жаңа әдіс – сатылы тест деп аталынады. Ол оқытушының оқушы­дан сабақ сұрағаны тәріздес, тест сұрақтары бір бірімен тығыз байланысқан сатылар (блоктар) түрінде ұсынылады, соған сәйкес жауаптары да сатылы болып келеді және бір тест тапсыр­масына бір тақырыпты толығымен сыйғызуға болады. Тест сұрағының бірінші сатысындағы жауаптары (дұрысы да, қатесі де) осы тақы­рыппен байланысқан, ондағы құбылыстарды талдауды одан ары дамытатын келесі сұрақпен аяқталады, ал оның жауаптары (дұрысы да, қатесі де) екінші сатыда орналасады, ол өз кезегінде тақырыптағы құбылыстарды нақтылайтын келесі сұрақпен аяқталады, ал оның жауабы келесі сатыда. Ол да сұрақпен аяқталады, осылайша сатылап “жауап – сұрақ” түрінде тақырып толығымен қамтылады. Студент әр сатыдағы дұрыс жауаптарды бір біріне тіркей отырып, қойылған сұрақты толық қанағаттандыратын жауапты құрастырады. Тестің дұрыс жауабы тек жалғыз ғана болады және оны дәл анықтау тақырыпты толығымен меңгерген студенттің ғана қолынан келеді. Мұндай тесте алдын ала дайын жауап шаблоны берілмейді, студент тест тапсырмасына жауап­ты өзі құрастырады. Сонымен қатар бұл әдіс, тест сұрағының күрделілігіне (қиындығына) байланысты оны сан түрінде сипаттауға мүмкіндік береді. Ол са­тылар (блоктар) санына тікелей байланысты болады, саты саны көбейген сайын дұрыс жауап­ты құру да қиындай береді. Тест қиын­дығы “n” деген шамаман сипатталады. Егер n=1 болса, онда тест жауабы бір-ақ сатыдан тұратын жауаптардан құралады, оған дәстүрлі “5 жауаптың бірін таңда” технологиясы бой­ынша құрылған тест жатады, егер n=3 болса, онда тест жауабы 3 сатыдан түратын жауап­тар­дан құралады. Біз ұсынған сатылы тестің негізгі артықшылықтары мыналар: l тақырыпты толық меңгерген талапкер ғана тест сұрақтарына толық және дұрыс жауап береді; l бүкіл тақырыпты бір тест тапсырмасына сыйғызуға болады; l тест нәтижесі арқылы студенттің тақы­рыпты қаншалықты терең меңгергенін анықтауға болады; l тест тапсырмасын анықтаудағы студенттің іс-әрекетін, логикалық ойлау қабілетін бақы­лауға мүмкіндік береді; l тест сұрақтарын дайындауға “көнбейтін” қиын пәндер бойынша тест тапсырмаларын жасауды жеңілдетеді; l тест тапсырмасының жауабын кездейсоқ анықтау көрсеткіші өте төмен. Тест жасаудың осыған ұқсас түрлері де кез­деседі, оған атақты тестолог В.С.Аванесовтың тізбекті тест жасау әдісін келтіруге болады, бірақ мұндай тест тізбектері бір бірімен қатаң байланыспаған, соның әсерінен тізбектегі бір-екі сұрақтарға қате берілген жауапқа қара­мас­тан, қорытынды баға оң нәтижелі болуы мүмкін. Тест жасаудың жаңа сатылы әдісінің қазіргі кезеңде кең таралған “5 жауаптың бірін таңда” әдісінен артықшылығын көрсету үшін бір тақырып бойынша тест тапсырмаларын жаңа тех­нологиямен қиындығы n=4 тең болатын тест тапсырмасын құрастырайық. Мысал ретін­де ойдан құрастырылған тақырыптың мынан­дай бір фрагментін алайық және студенттің немесе оқушының берілген тақырыпты меңгеру көрсеткіші ретінде мәтіндегі асты сызылған мәліметтерді білсе жеткілікті деп санайық. ҚР бас қаласы – Астана …Қазақстанның алғашқы астанасы Орынбор қаласы болғаны тарихтан белгілі. Кейін астана Қызылорда қаласына, онан соң Алма­ты­ға көшірілді. Қазір Қазақстан Республикасының бас қаласы — Астана. Географиялық орналасуы бойынша Орталық Қазақстанға сәйкес келеді. Қазір қала халқының саны 650 мыңнан асты. Астанада ҚР Президентінің резиденциясы — Ақ Орда, ҚР Үкіметі, Сенаты мен Парламенті, министрліктер орналасқан........ ҚР бас қаласы............................ 1 саты А. Ташкент, географиялық орналасуы бойынша........ B. Алматы, географиялық орналасуы бойынша........ C. Қызылорда, географиялық орналасуы бойынша........ D. Орынбор, географиялық орналасуы бойынша........ E. Астана, географиялық орналасуы бойынша........ (осы сатыдан сұрақтың дұрыс жауабын тауып, оның жалғасы болатын келесі сұрақтың жауабын 2-сатыдан ізде) 2 саты 1. Солтүстік Қазақстанға сәйкес, қала халқының саны....... 2. Орталық Қазақстанға сәйкес келеді, қала халқының саны........ 3. Шығыс Қазақстанға сәйкес келеді, қала халқының саны... 4. Батыс Қазақстанға сәйкес келеді, қала халқының саны...... 5.Оңтүстік Қазақстанға сәйкес келеді, қала халқының саны...... (осы блоктан сұрақтың дұрыс жауабын тауып, оның жалғасы болатын келесі сұрақтың жауабын 3-блоктан ізде) 3 саты a. 450 мыңнан асты, Астанада..................... b. 800 мыңнан асты, Астанада.................... g. 500 мыңнан асты, Астанада..................... j. 500 мыңнан кем, Астанада....................... k. 1 млн. жақындады, Астанада................... 4 саты L. ҚР Президент резиденциясы Ақ-Орда, ҚР Үкіметі, Сенат,  Парламент, министрліктер орналасқан. K. ҚР Үкіметі, Сенат, Парламент, шет ел елшіліктері орналасқан. M. ҚР Президентінің резиденциясы Ақ-Орда мен Сенат орналасқан. N. Сенат, Парламент, министрліктер орналасқан. C. ҚР Президентінің резиденциясы, министрліктер орналасқан. Тест тапсырмасының дұрыс жауабы: E, 2, g, L. Бұл жауап қалайша құралды? Жоғарыда айтылған тәртіпке сәйкес берілген тест сұра­ғының бірінші сатыдағы дұрыс жауабы “Е” бол­сын, осы жауаптың жалғасы түрінде беріл­ген сұрақтың дұрыс жауабын екінші сатыдан іздейміз, ондағы жауаптардың арасынан “Е” жауапты толықтыратын тек “2” жауап, осындай әдіспен үшінші сатыдан – g, төртінші сатыдан – L жауаптарды анықтаймыз. Осылайша тапсырманың толық жауабы анықталады. Жауаптардың мұнан басқа варианттарының барлығы қате немесе толық болмау себепті саналмайды. Берілген жауаптар белгілі жүйе бойынша құралғандықтан, студенттің берілген тақырыпты толық меңгергенін байқауға болады және жауаптың өте көп вариантының болуы оның кездейсоқ анықталмағанына кепіл. Тест жасаудың дәстүрлі әдістері арқылы студенттің берілген есепті шығару әдісін немесе практикалық тапсырмаларды орындаудағы қолданған іс-әрекетін бақылау мүмкін болмайтын, ал жаңа әдіс бізге ондай мүмкіндік береді. Осы айтылған ойды тест жасауда қалай қолдануға болатындығын көрсетейік. Тест сұрағы төменде берілген есеп түрінде болсын делік: Үдемелі қозғалыстағы дененің жылдамдығы 10 с. ішінде 50 м/с артқан, ол қандай үдеумен қозғалған? Есеп шартына сәйкес, тест жасаудың сатылы әдісімен құрылған тест тапсырмасы мына түрде беріледі. Дене қозғалысының үдеуі…. 1 саты А. 500 м/с2 тең, оны............... Б. 5 м/с2 тең, оны.................. В. 250 м/с2 тең, оны.............. Г. –5 м/с2 тең, оны............... Д. 0.5 м/с2 тең, оны............... 2 саты 1.Dv/t өрнегімен анықтаймыз. Бұл физикалық шама.............. 2.v/t өрнегімен анықтаймыз. Бұл физикалық шама.............. 3.- Dv/t өрнегімен анықтаймыз. Бұл физикалық шама.............. 4.Dv2/t өрнегімен анықтаймыз. Бұл физикалық шама.............. 5. v/t2 өрнегімен анықтаймыз. Бұл физикалық шама.............. 3 саты a. бұрыштық үдеу деп аталады. b. үдеу деп аталады. g. импульс деп аталады j. қозғалыс мөлшері деп аталады k. нормаль үдеу деп аталады Дұрыс жауабы: Б, 1 және b. Тапсырма үш сатылы, студент тек үдеудің сан мәнін ғана анықтап қойған жоқ, сонымен қатар ол үдеуді қандай физикалық өрнекпен анықтағанын және оның қандай физикалық шама екендігін де көрсетті. Осы іс-әрекет арқылы студенттің теориялық мәліметті саналы түрде практикада қолдана алатындығына көз жеткіземіз. Біздің ойымызша, тест тапсырмалары 2 сатылы болғаны дұрыс, ал 3-4 сатылы тестке жауап беру күрделі болатынын ескеріп, оларды элиталы оқу орындарына түсетін талапкерлерге, сонымен қатар магистранттарды, мемлекеттік қызметкерлерді іріктеуде қолданған жөн. Тест қиындығына байланысты әр дұрыс жауап құны әртүрлі болуын қарастырған жөн. Мысалы, дәстүрлі “5 жауаптың 1 дұрыс” (n =1) тестің әр дұрыс жауабы үшін 0.5 балл деп есептелсе, онда жаңа әдіспен сатылы түрде құрастырылған, қиындығы n =2 тең тестің әр дұрыс жауабы 1.0 балл болсын, ал n =4 болса, онда әр дұрыс жауап үшін талапкерге 2.0 балл берген жөн сияқты. Бұл айтылған ойлар мен ұсыныстар тест проблемасын толық шешті деп санау артық болар, бұл ойларды осы проблемаларды шешудің бір жолы деп санаған жөн, өйткені мұнан да басқа ұтымды ұсыныстар мен ойлардың болуы әбден ықтимал. Үсен БАЙЗАҚ, педагогика ғылымдарының докторы. ТҮРКІСТАН.