Ғалым асқан асулар

ХХI ғасырда жер шарындағы адамдар саны көбеюіне байланыс­ты өзекті мәселенің бірі халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету болып табылады. Бұл орайда, ауыл­шаруашылық дақылдары мен мал шаруашылығы өнімділігін көтеру мақсаты тұр. Осы күрделі сұрақ­тарды шешудің басты жолы өсім­дік­тер­дің жаңа сорттары мен будандарын, мал шаруашылығында асыл тұқымдарды шығару болып табылады. Қазақстанда селекциямен айналысып жүрген ғалымдардың ішін­де академик Мейірман Ғалиолла Төлен­ді­ұлының малазықтық және май­лы дақылдардың жаңа сорттары мен будандарын шығаруда, олар­дың тұқым шаруашылығын жолға қоюда және еліміздің аймақ­тары­на таратуындағы еңбегі өте зор. Ғ.Мейірман – ауыл шаруашы­лығы ғылымдарының докторы, профессор, ҚР ҰҒА академигі, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруа­­шылығы ғылыми-зерттеу инс­титутының мал азықтық және майлы дақылдардың селекция, генетика, тұқым шаруашылығы бағытындағы кешенді бөлімнің меңгерушісі, өзіміздің елде де, алыс және жақын шетелдерде де ғылыми ортада, селекционер-генетик ретінде, селекциялық генетика ғылымына үлкен үлес қосқан көрнекті ғалым ретінде танымал. Ғ.Мейірман 1946 жылы 17 мамырда Алматы облысы, Қаратал ауданы, Фрунзе атындағы ауылда дүниеге келеді. 1964 жылы Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылық инс­титутына түсіп, 1969 жылы қызыл дипломмен бітіріп шығады. Академиктің ғылыми қызметі 1969-1971 жж. Қазақ мемлекеттік ауылшаруашылық институтында басталған. Ол институттың тұқым шаруашылығы бөлімінің бастығы болды, 1972-1973 жж. аспирантурада оқыды, ал 1974 жылы селекция және тұқым шаруашылығы бөлімінің ассистенті болып қызмет атқарды. 1974 жылдан бастап ол Қазақ жайылымдық және шабын­дық шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында (кейінірек Қазақ жемшөп өндірісі және жайылымы ҒЗИ болып қайта құрылды) кіші ғылыми қызметкер, аға ғылы­ми қызметкер, бұршақ шөптер селекциясы бөлімінің меңгерушісі, бас директордың орынбасары – малазықтық дақылдар бойынша селекциялық орталықтың жетек­шісі болып қызмет істеді. 1991 жылы Қазақ ауылшаруа­шы­лық ғылымдары академиясында бастапқыда ғылыми-ұйымдастыру кеңесінің төрағасының бас ғылыми хатшысының орынбасары, содан кейін өсімдік шаруашылығы селекциясы малазықтық өндірісі және жайылымдар бөлімшесінің академик-хатшысы болып еңбек етті. 1993-2000 жж. Арал агроэкология және ауыл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының директоры, 2000-2002 жж. В.Р.Вильямс атындағы Қазақ егіншілік ғылыми-зерттеу институтында директордың ғылыми жұмыс жөніндегі орынбасары болып қызмет атқарды. 2002-2004 жж. Қазақ ұлттық аграр­лық университетінде өсімдік шаруашы­лығының селекциясы және биотехнологиясы кафедрасын­да профессоры болып қызмет атқарды. 2005 жылдан бастап қазіргі таңға дейін Ғ.Мейірман Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылы­ми-зерттеу институтында малазықтық және майлы дақылдар бөлімінің меңгерушісі болып еңбек етуде. Ғалым­ның адал қызметі мен ерен еңбегінің арқасында қазіргі таңда селекция, генетика, физиология, иммунитет, биохимия, цитология және дәнді, дәнді бұршақ, жарма, мал­азықтық дақылдарды будандастыру жұмыстары жақсы жалғасып келеді. Биология ғылымдарының кан­ди­даттық дәрежесін алу үшін «Генетика» мамандығы бойынша 1974 жылы диссертация қорғады. Көпжылдық зерттеулердің бастауы, көптеген жаңа сорттар шығару мен ауыл шаруашылығы ғылымының докторы дәрежесін алу мақсатында 1990 жылы «Селекция және тұқым шаруашылығы» мамандығы бо­йынша Новосібір мемлекеттік ауыл шаруашылығы институтында диссертациясын сәтті қорғады. 1992 жылы Қазақ ауылшаруашылық академиясының корреспондент-мүшесі болып сайланды, кейіннен Қазақстан Республикасының Ғылым академиясының корреспондент-мүшесі мен «Қазақстан Республи­ка­сы Ұлттық ғылым академиясы» рес­публикалық қоғамдық бірлес­тігі­нің академигі болды. 1995 жы­лы агрономия профессоры ғы­лыми атағы берілді. Республика бо­йын­ша барлық малазықтық және май­лы дақылдар шаруашылығы жұмыстарын басқарады. Өсімдік шаруашылығы, селекция, малазық­тық дақылдар, егіншілік шаруа­шылығы саласындағы мәселелердің шешімін тауып отырды. Селекция, генетика, физиология, малазықтық және майлы дақылдар, өсімдік шаруашылығындағы ерен еңбегі үшін академик Ғ.Мейірман Қазақ КСР-нің Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы жетістіктері көр­месінің құрмет грамоталарымен, Ұлттық аграрлық зерттеулер орта­лығының құрмет грамоталары­мен, Ауыл шаруашылығы министр­лігі­нің Құрмет грамотасы мен «Еңбек даңқы» медалімен, Білім және ғылым министрлігінің Құрмет гра­мо­тасымен және «Қазақстан Рес­пуб­­ликасының ғылымын дамы­туға сіңірген еңбегі үшін» медалі­мен марапатталды. Селекция сала­сын­дағы зор еңбектері үшін 1-орын­ды марапатқа және академик­тер В.Н.Ремесло, А.И.Бараев, И.Синя­гин атындағы лауреат атағы берілді. Қазіргі таңда Ғ.Мейірман Ауыл ша­руашылығы министрл­і­гі­­­нің агроөнеркәсіптік кешен са­ла­сын­дағы қолданбалы ғы­лы­ми-зерт­теу­лер атты 212-ші бағдар­ла­ма­сы аясында «Генети­калық әралуан­­­дықтарды және тиімді тәсі­л­­дерді пайдалану негізінде өсіру­­­дің әртүрлі шарттарына бейім­­­делінген малазықтық шөп­тердің жоғары өнімді жаңа сор­ттарын шығару» ғылыми-тех­ни­калық бағдарламасының ғылыми жетекшісі және негізгі атқарушысы болып табылады. Бұл жобаны Ауыл шаруашылығы министрлігінің және Білім және ғылым министр­лігінің 12 ғылыми-зерттеу ұйым­дары, тәжі­ри­бе-өндірістік шаруашылық­та­ры және жоғары оқу орындары қоса атқаруда. Бұдан өзге ол Білім және ғы­лым министрлігінің 055-ші бағ­дар­ламасы аясында екі грант­тық жобаның жетекшісі болып табы­лады. Бұл жобалар ауыл шаруа­шылығының өнімділігі мен тұрақ­тылығын арттыруға, жалпы алға­н­да елдің ауылшаруашылық қауіп­сіздігін шешуге бағытталып отыр. Сонымен қатар, бүгінгі күні Ғ.Мейірман басқарып отырған ғы­лыми бөлімде жоңышқа, түйе­жоңышқа, рапс, мақсары, т.б. дақылдардың селекциясын, малазықтық және тұқым шаруа­шы­лығына зерттеулер жүргізілуде. Академиктің қазіргі таңдағы алға қойған міндеті – Солтү­с­тік, Шығыc және Батыс Қазақ­стан өңір­лерінде өндіріске жа­рам­­­ды майлы дақылдардың cуы­қ­қа, қыс­қа төзімді сорттары мен мал­азық­тық дақылдарды зерт­теу. Бұл зерт­теу­лердің ерек­ше­лігі өнімділіктің жүйе­лі тәсілін, экологиялық төзім­ді және агроэкологиялық тұрақ­ты­­лықты, селекция мен өсім­дік шаруа­­шылығында агроланд­шафт­тардың мүмкіндігі мен стра­те­гиялық үйлесімділігін құру болып табылады. Ғ.Мейірманның басқарyымен әріптестері және тәлімгерлері бір­лесіп әрбір топтағы сорттық технологияны дамытуда. Жарты ғасырлық ғылыми ең­бе­гін­де академик Ғ.Мейірман негізгі био­логиялық жүйе қалыптас­тырды және көптеген агроэкотиптерде май­лы дақылдардың әртүрлі сортта­рын дамытты. Генетика, физиоло­гия, биохимия, экология, биотехно­ло­гия ғылымдарын негізге ала оты­рып, майлы дақылдар сорт­тары­ның моделі, принциптері, кри­­те­рий­лері енгізілді. Негізгі ғы­лы­ми жұ­мыстары теориялық және әдіс­­т­е­мелік мәселелерді шешу­­де май­лы дақылдардың түрара­­лық және түрішілік генетика­сын, ауру­ға және климаттық фак­тор­л­арға төзім­­ділігін, генетиканың сандық қа­­сиеттерін, cуыққа-қысқа төзімді, та­­би­ғи және жасан­ды сұрыптар мен се­ле­к­ция­ның прин­циптерін пайдаланды. Майлы дақыл­дар­дың жоғары өнім­­ді сорттары­нан мо­р­фо­физио­ло­гия­­лық және фото­хи­миялық мар­­кер­лер­­ді пай­д­а­лану арқылы сынақ­тар жасады. Ғ.Мейірман тәжірибелі педагог ретінде көп күш-жігерін білікті мамандар дайындауға жұмсауда. ҚазЕӨШҒЗИ-ның мәртебесін ғана емес, Қазақстанның селекция-гене­ти­калық мектептерін өркендету үшін жұмыс атқаруда. Оның ғылы­ми жетекшілігімен 7 тәлімгері кан­ди­даттық және 4-еуі докторлық ғы­лы­ми дәреже алды. Олармен бірге селекционерлер, генетиктер, био­лог­­тар мектебі ашылды, ол тек Қа­зақ­­стан аумағында ғана емес, көп­те­ген мемлекеттерде жалғасын табуда. Академик Ғ.Мейірман ауыл шаруашылығы ғылымын дамытуға қомақты үлес қосып келеді, оның 140-тан асқан ғылыми еңбектері жарық көрді, оның ішінде, «Жоңыш­қа» монографиясы бар; 20-дан астам сорттың түрлерін шыға­рып, мемлекеттік сынауға жіберді. Қазіргі уақытта Ғалиолла Төлен­ді­­ұлы ғылыми, педаго­гикалық және қоғамдық қызметін жалғас­тыру­да. Селекция, генети­ка, биотехно­ло­гия, тұқым шаруашылығы мен тұқымтану салалары бойынша ақыл-кеңес беріп, ақпаратпен қам­т­амасыз ету, сонымен қатар, рес­пуб­ликалық және халықаралық жобаларға жетекшілік ету негізгі жұмыстарының бірі. Академик Ғ.Мейірманның селек­ция, генетика және тұқым шаруашылығы салаларындағы зерттеулерді дамытуға қосқан ерен еңбегін тек Қазақстанда ғана емес, әлемдік ғылыми ортада аса құрметпен бағалайды. Серік КЕНЕНБАЕВ, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының бас директоры, Мұхтар ҚҰДАЙБЕРГЕНОВ, Қазақ егіншілік және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының дәнді-бұршақ дақылдар бөлімінің меңгерушісі