Оның арасында түркі дүниесіне қатысты әдеби мұралар мол
Газетіміздің 29 сәуір нөмірінде «Кашмирдегі қазына» атты мақала жарияланған еді. Онда Сринагар кітапханасындағы түркі ғалымдарының тарихқа қатысты еңбектерінен мәлімет берілген болатын. Енді төменде әдебиет, музыка, өнерге қатысты дерек жарияланып отыр.
Заһир Фарйаби (?-1202). Кашмирдің қолжазбалар қорынан Заһир Фарйаби (1202 ж. қайтыс болған) атты ақынның да өлеңдерінің бірнеше көшірмелері ұшырасты. Заһир Фарйаби – атақты ақын, қасида жанрының белгілі өкілі еді. Фарйаб Хорасандағы ғана емес, сондай-ақ Балх пен Мерверуд аралығындағы өзеннің де аты.
Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидидің» 9-тарауында Бабырдың сарай ақыны Хұсейн Әли Жалайыри жайында сөз еткенде, «оның лақап аты Туфайли... Шеберлігі жағынан ол... Заһирден (Фарйабиден) де асып түскен» деген.
Заһир шынында да өте мәшһүр шайыр-тын. Оны Абд ар-Рахман Жами де өз жырына қосқан.
Жами, сондай-ақ, сол тұста ғұмыр кешкен атақты ақындар Рудаки, Унсури, Ануари, Хакани, Сағди, Санаи, Низами, Салман Саваджилермен қатар Заһир Фарйабиді де атай келе, оның поэзиясына жоғары баға берген.
Ол атақты Хафиз Ширазидың (1325-1390) поэзиясы туралы сөз еткенде: «Оның өлеңдерінің көпшілігі әсем де табиғи. Ал олардың кейбірі керемет шегіне жеткен. Оның ғазалдары басқалардың ғазалдарымен салыстырғанда айқындылығы және байсалдылығы жағынан Заһир (Фарйабидің) қасыдалары сияқты» дейді.
Кашмир университетінің қолжазба қорында оның «қасыдаларының» 4 көшірмесі бар.
Кашмирден Заһир әл-Фарйабидің тек өлең жинақтары ғана емес, сондай-ақ «Фусус фи-л хикма» атты парсы тілінде туындатқан философиялық та шығармасын көрдік. Бірақ дәл осындай дүниені Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) және Мухий ад-дин бин әл-Араби (1165-1240) де жазған. Айырмашылығы Заһир әл-Фарйабидің туындысының парсы, Әбу Насыр мен ибн әл-Араби трактаттарының араб тілінде екендігі.
Низами Ганджауи (1114-1209). Ортағасырлық парсы тілді Низами Ганджауи лақап атымен танылған ақын Әбу Мұхаммед Ілияс бин Йусуф Орта Азияға моңғолдар шапқыншылық жасағанға дейін өмір сүрген. Кейбір деректерде 1141 жылы осы күнгі Әзербайжанда туып, 1209 жылы дүниеден өткендігі және атақты ақын болғандығы айтылады. Шығармашылығы Хафиз Ширази, Жалал ад-дин Руми, Сағди ғана емес, сондай-ақ қазақ ақыны Абайға да әсер еткен. Оның қаламынан «Хусрау және Шырын», «Ләйлі – Мәжнүн», «Искандер наме» секілді шығармалар туған. Көлемді-көлемді қасыдалар (поэмалар) жазған. Қыпшақ қызы Аппақ аруға ғашық болып, соған үйленген. Соған арнап «Аппақ наме» атты поэма туындатқан. Оны қазақ тіліне Қалижан Бекхожин аударған.
1136-1225 жж. осы күнгі Әзербайжанның үлкен бөлігін атабектер әулеті – алдагезидтер биледі. Олардың әміршісі Шамс ад-дин Ильдегезид қыпшақ еді.
Низамидің көптеген шығармаларының Кашмирден табылуында да кездейсоқтық жоқ. Оның парсы тіліндегі дүниелері Үндістанға да тараған. 1991 жылы ақынның туғанына 850 жыл толуы ЮНЕСКО шеңберінде кең көлемде аталып өтті. Осы күндері ол әзербайжандықтардың классик ақыны саналады.
Низами Ганджауи Иран пен Кавказ бойы жұртын түрік селжұқтар билеген кезде ғұмыр кешті. Сол себепті де ол түркі халқына да ортақ, олардың да мақтанышы.
Низамидің еңбектері «Хамса» («Бес кітап») атты поэмалармен белгілі, оған «Құпиялар қазынасы», «Хусрау мен Шырын», «Ләйлі –Мәжнүн», «Жеті ару» және «Ескендір наме» атты шығармалары топтастырылған. Абайдың «Ескендір» поэмасы да Низами Ганджауидің аталмыш поэмасы негізінде жазылған. Низамидің «Аппақ намесінен» басқа, «Ләйлі – Мәжнүні» де ана тілімізге аударылған.
2016 жылдың басында «Егемен Қазақстан» газетінен (№30, 16 ақпан) «Шығыс шайыры Низами Гәнжәуи туындыларының қолжазбасы Түркиядан табылды» деген хабарды көзім шалды.
Онда «Әзербайжан Ұлттық ғылым академиясы Гянджа бөлімшесінің қызметкерлері Түркиядан Шығыстың жеті жұлдызының бірі Низами Гәнжәуи туындыларының қолжазбаларын тауып қайтты. Анадолы жеріне арнайы іссапармен жіберілген олар мұнда айлап жұмыс жасаған. Осы уақыт аралығында ғылыми қызметкерлер Гянджаның әскери-саяси және экономикалық тарихына қатысты 181 архивтік құжат жинап алды.
Іздеушілер Ыстамбұлдың Сулеймания кітапханасынан Әзербайжанға, сондай-ақ Низами Гәнжәуидің түпнұсқасы Франция ұлттық кітапханасында сақтаулы тұрған 1365 туындысының 649-ының көшірмесін ала келген. Бұдан бөлек, «Хамсаға» арналған жазбалардың 25 миниатюралық көшірмесі де әкелінген» деп жазылған. Бұл Низами Ганджауидің тек Кашмир ғана емес, сондай-ақ әлемге әйгілі ақын, ойшыл екенін көрсетсе керек.
Фарид ад-дин Аттар (1119-?). Фарид ад-дин Аттар лақабымен танымал Әбу Хамид Мұхаммед бин Әбу Бакр Ибраһим – ХІІ ғасырда ғұмыр кешкен белгілі ақын. Кейбір мәліметтерде ол 1119 жылы дүниеге келген, бірақ өмірден өткен жылы белгісіз. Шығармалары ішінен «Мантиқ ат-таййр» – «Құстар кеңесі (сұхбаты)» атты дүниесі белгілі. Жырларына ол да негізінен суфизмді өзек еткен. «Мантиқ ат-таййр» Жалал ад-дин Румиге, Науаиге және басқа да ақындар шығармашылығына әсер еткен.
«Фарид ад-дин Аттар Мұхаммед бин Ибраһим ан-Нишабури (1220 ж. ө.) – парсының белгілі мистик ақыны. Нишапурге таяу жерде дүниеге келген. Аттар әкесінің жолын қуып, дәрігерлік және емшілікпен айналысты. Әйтсе де білімі туралы мәлімет жоқ, бірақ шафии хұқығынан толық хабардар болған. Мистицизм идеясымен бала кезінен танысқан. Аттар қартайған шағына дейін өз дүкенінде еңбек етіп, тіршілікті ақындық шығармашылықпен бірге жүргізді... Аттар Нишапур қаласына моңғолдың Иранға шапқыншылығы кезінде қайтыс болды. Аттардың шығармалары оның білімдар, аса талантты, әңгімешіл екенін аңғартады. «Қасиетті қарттардың» өмірінен алынған әңгімелері мен поэмалары «Тазкират әл-әулие» атты очерктеріне енген. Онда сонымен қатар Аттардың сопылармен өткізген әңгімелерінің мазмұны берілген. Оның туындыларының кейбір үзінділері бүкіл мұсылман елдеріне тараған, Аттар дүниеден өткеннен кейін жүздеген жылдар өтсе де көптеген ұлт ақындары оның өлеңдеріне қайта оралды. Аттардың «Мантик ат-Тайр», «Илаһи наме» және «Мусибат наме» атты поэмалары –сопылық әдебиеттің үлгілері.
Аттар 66 шығарманың авторы.
Жалал ад-дин Руми (?-1273). Кашмир қолжазба қорында өлеңдерін парсы тілінде жазған Маулана Жалал ад-дин Мұхаммед Румидің де жырлары бар. Ол Орта Азияны Хорезмшаһтар билеген кезде 1273 жылы қазіргі Түркияның оңтүстігіндегі Конья шаһарында дүниеден өтті. Жалал ад-дин сопылық жолын ұстанған, діни ғылымды жақсы меңгерген шайыр. Өмірінің көпшілік бөлігін Селжұқ түріктерінің сарайында өткізді. Сопылардың маулауи ағымын ұстанды, соны насихаттады. Ол ғазель, қасыда және рубаяттар туындатқан. Елу мыңдай маснауилер жазған.
Муслих ад-Дин Әбу Мухаммед Абдаллаһ ибн Мушриф ад-Дин Сағди, XIII ғасырдың ұлы ақыны (1203-1292). Шираз қаласында туған. Сонда білім алды. Сағдидің ақындық өнер мен ғылым жолына түсуіне әкесінің ықпалы мол болған. Бірақ ол он үш жасында әкеден айырылып, өмір талқысына ерте түседі. Шыңғысхан жорығына байланысты ол отанын тастап Бағдадқа келеді. Онда «Низамия» медресесіне түсіп, кейін «Мустансирияда» оқыды. Аталмыш оқу орнында Ислам дінінің негізі, мүбәрак Құран және оған түсініктеме, медицина, филология, математика, тарих, зоология, логика, поэзия, т. б. пәндер оқытылатын. Сағди Бағдадтан қасиетті Құран мен хадистен, әсіресе араб поэзиясынан терең мағлұмат алып шыққан. Ақын касиетті Меккеге барып, одан дәруіш ретінде Үндістанды, Хижазды, Орта Азия мен Шығыс Түркістанды, Солтүстік Африканы аралайды. Құддыс құмында крест тағушыларға қарсы соғыста тұтқынға түседі, кездейсоқ Алеппоның (Сирия) саудагері оны сатып алып, қиқар мінезді қызына үйлендіреді. Одан ол қашып Шамға келеді. Содан 1257 жылы ғана туған еліне оралып, «Бустан» дастанын (бастапқы аты – «Сағдинаме») жазады.
Оны бітірісімен, 1258 жылы «Гүлстан» атты шығармасын жариялайды. Екі шығармасын да ақын Шираздың билеушісі Әбу Бәкір бин Сағдиге (1226-1260) сыйға тартқан. Сағдидің қарасөзбен өлеңді араластырып жазған «Бес мәжіліс» және таза ғазалдардан құралған «Таржибанд» атты жинағы да бар.
Ойшыл ақын шығыс поэзиясында лирикалық ғазелдің негізін салған. Шығармаларында озбырлықты, қанауды сынап, еңбек адамын мадақтайды, екінші жағынан көнбістікті, өмірге бейімделушілікті уағыздайды. Өлеңдері (қасида, ғазел, элегия) үлгі-өнеге сарынында жазылған. Жоғарыда айтылған «Бустан» («Жеміс бағы», 1257), «Гүлстан» («Гүл бағы», 1258) атты дастандары ақын даңқын әлемге паш етті. Өлең мен қарасөз араласып келетін «Бес мәжіліс», «Сахиб кітабы» деген өлеңдер жинағы бар. Қазақ арасында Сағдидің өлең-жырлары ертеден таныс. Оның «Бустан» поэмасындағы адамгершілік жайлы пікірлері Абай Құнанбаевтың («Алла деген жеңіл сөз», «Әсемпаз болма әрнеге», «38-сөз», т. б.), Мәди Майлыкентидің (1868-1924; «Тухфа уа жумһурият») ойларымен үндес. «Бустан» дастанының үзінділері қазақ тілінде жеке кітапша болып басылған (1966, 1973; ауд. Ж. Нәжімеденов).
Әмір Хұсрау Деһлауи (1253-1325) Үндістанның парсы тілді белгілі ақыны. «Ол талантты әдебиетші, тарихшы, музыкант та еді. Музыканың теориясы жайлы бірқатар зерттеу еңбектердің де авторы ретінде атағы шықты. Әмір Хұсрау жан-жақты және өзіндік ерекшелігі бар ақын-ды. Оның нәзік лиризмге толы шығармашылығында түрлі қоғамдық топтардың ойлары мен арман-тілегі көрініс тапты. Деһлауидің терең философиялық поэзиясы көптеген елдер мен ұрпақтар оқушыларының жүрегін жаулап, өзіне баурады.
Әмір Хұсраудың әкесі Орта Азияның түркі текті тайпаларынан шыққан еді. Кеште (қазіргі Шахрисябз қаласы) тұрған кезде моңғолдардан қашып Солтүстік Үндістандағы Делиге қоныс аударған. Болашақ ақын осы кезде дүниеге келді. Өмірінің көпшілік бөлігін Делиде өткізгендіктен де Әмір Хұсрау өз шығармашылығын Деһлауи «Делилік» деген лақап атпен жазған. 1261 жылы болашақ ақынның әкесі моңғолдармен шайқаста қаза тапқандықтан, сегіз жастағы баланы атасы Имаду-л мүлік тәрбиелейді. Ол немересінің жан-жақты білімдар болып өсуіне, тәрбиесіне көп көңіл бөлген. Ол кездері білімдарлықтың бір белгісі көп тіл білушілік саналған. Сол себепті Хұсрауға Шығыстың белгілі тілдерін оқытқан. Ол жас кезінен өлең жазуды бастаған және ол дүниелеріне «Сұлтани» деген лақаппен қол қойып отырған.
Әмір Хұсраудың әдеби мұрасы өте бай. Ақынның өз деректеріне қарағанда, ол төрт жүз мыңдай бәйіттер жазған. Әбдірахман Жами оның 99 кітабы барлығын айтқан. Әмір Хұсраудың қаламынан сол тұстағы барлық әдеби жанрларға жататын шығармалар туған.
Ақынның лирикасы оның өмірінің бес кезеңін қамтитын бес өлеңдер диуанына (жинағына) біріктірілген. Олар: «Тухфат ас-сиғар» («Жастық сыйы»), «Васатул хаят» («Өмір ортасы»), «Гуррат әл-камол» («Кемелдік басы»), «Бакия ун-нақия» («Таңдамалардың таңдамалысы»), «Нихаят ул-камол» («Кемелділік шыңы»).
Әлішер Науаи Әмір Деһлауиді Хафиз және Жами секілді кемеңгер және танылған лирик ақындар қатарына қосқан және Әмірдің ғазалдарына жауаптан тұратын бірқатар жырлар жазған.
Деһлауидің классикалық тәжік-парсы әдебиеттерінің ғазал жанрын қалыптастыру және дамытудағы алатын орны орасан. Академик А.Б. Крымский (1871-1941), неміс шығыстанушысы Герман Эте (1844-1917), чех шығыстанушы ғалымы Ян Рипка (1886-1968) секілді ғұламалар Әмір Хұсрауды Хафизге дейінгі данышпан лирик санаған.
1289 жылы Әмір Хұсрау эпикалық еңбектер жаза бастайды. Оның тарихи поэмалар деп аталатын лиро-эпикалық шығармалары кеңінен белгілі. Олардың арасында «Кирон ас-сағдайн» («Екі бақытты жұлдыздың қосылуы»), «Мифтах ул-футух» («Жеңіс кілті»), «Дувалрани және Хазрхан», «Нух сихер» («Жеті қат аспан») және басқалар.
Әмір Хұсрау ұлы Әзербайжан ақыны Низами Гәнжәуидің «Хамсасына» («Бестігіне») ақындық жауап ретінде «Хамса» атты кітап жазған. Оған «Шамшырақтың шыңына өрлеу», «Шырын және Хұсрау», «Ләйла мен Мәжнүн», «Искандердің айнасы» және «Жәннаттың сегіз бағы» атты поэмалары кірген. Әмір Хұсраудың «Хамсасының» тілі жеңіл, нәзік, ынтық-құмар. Олардың айқын да түсініктілігі және қарапайымдылығына бола ол дүниелер халыққа жақын болған.
Әлішер Науаи Хұсраудың шығармашылығын жақсы көрген, оны өзінің ұстазы және «үнді құмарлығы» деп санаған».
Қожа Шамс ад-Дин Мұхаммед Хафиз Ширази (1325-1390) ирандық әйгілі сопы ақын. Әкеден жастай айырылып, күнкөріс тірлігіне ерте араласқан. Өз бетімен сауатын ашып, кітап көшіру өнерімен айналысады. Хафиздің өз қолымен 1355 жылы көшірген кітабы сақталған. Бертініректе медресені бітіріп, діни білім алады. Ол қасиетті Құранды және өлеңдерді нақышына келтіріп жатқа айтатындықтан, халық арасында Хафиз аталып кеткен. Хафиз деп мүбәрак Құранды жаттай білген адамды айтады. Ақын шығармалары кейінірек осы атпен таралған.
Хафиздің өмірбаяны туралы нақты мағлұматтар сақталмаған. Ол жайлы деректер Дәулетшаһ Самарқанди, Әбдрахман Жами құрастырған антологияларда, тарихшы Мирхонд пен Хондамирдің еңбектерінде кездеседі. Хафиз парсы әдебиетінде ғазал жанрын биікке көтерген. Оның ақындық даңқы Әбу Исхақ Йанджудың билігі (1342-1353) кезінде мәшһүр болған. Хафиздің шығармалары өзі қайтыс болғаннан кейін жинақталып, «Диуан» деген атпен жарияланған. Ақын ғазалдарының бастапқы түпнұсқасы едәуір өзгеріске түскен. Оны қалпына келтіруде түрік филологы Суди (1591 ж.ө.) елеулі еңбек етті. Оның жүргізген ғылыми редакциясы бертінде Хафиз өлеңдерінің конондық тексті ретінде Еуропа тілдеріндегі басылымдарға негіз болды. 1928 жылы Иран әдебиетшісі Абдаррахим Хальхали Хафиз шығармаларының көне қолжазбасын (ақын қайтыс болған соң 35 жылдан кейін хатқа түскен) іздеп тапты. Хафиз өлеңдері 1854-1858 жылдары Г. Брокгауздың жариялауында 692 ғазал болса, А.Хальхали тапқан қолжазба басылымында 637 ғазал болып шыққан, Г.Брокгауз жинағындағы басы артық 55 ғазал Хафизбен замандас басқа ақындардың шығармасы делінеді.
Хафиз мұрасы дүние жүзінің көптеген ақындарына зор ықпалын тигізді. Немістің ұлы ақыны В.Гёте (1749-1832) «Батыс-Шығыс диуаны» атты он екі кітаптан тұратын туындысының бір бөлімін «Хафиз наме» деп атаған. А.С.Пушкин (1799-1837) оның шығармаларын сүйіп оқып, ғазалдарының әсерімен өлеңдер жазған. Хафиз шығармаларымен қазақ халқы ертеден таныс. Мектеп-медреселерде Хафиз шығармалары арнайы оқытылатын. Қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбайұлы алғаш қалам тартып, жыр жазғанда, Қожа Хафиз есімін үлкен ілтипатпен атаған. Хафиздің көптеген ғазалдары қазақ тіліне аударылып, «Шығыс жұлдыздары» деп аталатын кітапта (1973) басылды. Оның ғазалдар жинағын Құран Кәріммен қоса өлеңсүйер әрбір ирандық өз шаңырағының төріне қояды екен. Тіпті, қарапайым халықтың оның өлеңдеріне жақындығы соншалық тіршіліктегі қиыншылык түйіндерін де Хафиздің «Диуаниі» арқылы бал ашып білуге тырыспақ болған.
Занд әулетінен шыққан Кәрім хан өзі билік құрған заманда Шираз қаласының гүлденуіне көп үлес қосыпты. Ол Хафиз қабірінің айналасын кеңейтіп дуалмен қоршатқан. Бірнеше бөлмелерден тұратын ғимарат салдырған. Батыс жағына хауыз салып, Рокнабад өзенінен су тартқызыпты. Хауыздың төрт тас ұстыны болған. Сондай-ақ, Хафиз қабірін бағалы мәрмәрмен көмкеріп, бәйіттерін нәсталиқ жазумен тасқа қашап жаздырыпты.
Кәрім хан Зандтан кейін де көптеген кісілер Хафиз зиратын жөндеуден өткізген. 1935 жылы Хафиз зиратының қазіргі жобасы жасалып, 1937 жылы осы ғимарат салыныпты.
Сағди кесенесі Хафиз кесенесінен онша алыс емес. Бірақ оның аумағы Хафиз зиратына карағанда үлкендеу. Қақпадан кірген соң гүлге толы алаңқайды көресіз. Сағди де гүлдер мен гүлзарларды жақсы көріп, оларды жырлап өткен емес пе? Ақын кесенесі Хафизге қарағанда салтанаттырақ па деп қалдық. Кесене үй секілді етіп салынған. Оның жан-жағына ақын өлеңдері жинағының аттары жазылыпты. Өлеңдерінен үзінділер де өрнектелген.
Атаи. Кашмирде өлеңдер жинағы сақтаулы тағы бір ортаазиялық ақын бар. Ол Балхта туылған делінген. Ұлықбек (1394-1449) және оның ұлы Абд әл-Латифтің сарай ақыны болған. Негізінен түркі тілінде жазылған ғазел жанрындағы өлеңдерімен мәшһүр еді.
Осы ретте айта кететін жайт – 2006 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде (№16, 21 сәуір, 2006) жазушы Қалаубек Тұрсынқұлов Атоий туралы біраз ойларымен бөлісіпті. «Ақын туралы біраз мәлімет қалдырған бірден бір адам Әлішер Науаи. Ол өзінің 3 шығармасында Атоийдің атын атайды, түсінік береді, шығармаларынан үзінді келтіріп, өмірбаяндық деректерді де келтіреді. Ол Атоийдің әкесі Смайыл ата туралы «Насаим ул-мухаббат» атты еңбегінде «Исмоил ата Хужа Ахмет Яссавийнинг Иброһим ота отлик инсанинг уғлидир ва хужанинг муриди ва назар қилгандир ва унга мурид, асхаб (субхатдаш) булибдур» деп жазады. Ал оның ұлы Хусейн (Атоий деп түсіне беріңіз) – Қ.Т.) жөнінде дәл осы еңбекте – «Хусейн шайх Исмоил ота фарзандларидандур. Ғазал муаммалик» киши еди» деп жазады. Ал екінші бір «Мажалис ан-нафаис» («Ғуламалар кеңесі») атты еңбегінде: «Мавлоно Атоий Балхта булур еди. Исмоил ота фарзандидур. Дарвишваш ва хутуклук мунбаситочик кунгнили, нуроний киши эрди. Турки чуй эрди. Уз замонида шъери айрок (түркілер) аросида шухрат толдиа» депті.
Сонымен, Әлішер Науаи шығармашылығын зерттеушілер (ақын, жазушылар да) Атоийді қазіргі Ауғанстандағы Балхта туылған деп жазатынын байқаймыз. Өзбек ғалымдары оны өзбек ақыны ретінде түрлі хрестоматияларға кіргізген. Десе де Қ.Тұрсынқұлов: «Ол кісінің есімі – Смайыл, өмір сүрген жері де, өмірден өткеннен кейін жерленген жері де (Оңтүстік Қазақстан облысының) Қазығұрт өңіріндегі Турбат ауылы. Осында мемлекет қорғауына алынған күмбезі бар. Оны орнатқан ӘмірТемір деген ұғым бар», дейді.
Мен де Қазығұрт ауданындағы осы жерді әдейі барып көрдім. Ол Шымкент-Ташкент тас жолының шығысында, тау жағында. Кесене біраз жөнделген. Халық Смайыл ата кесенесіне оны әулие санап, көп келіп тұрады екен. Басында шырақшы да бар. Қ.Тұрсынқұлов әрі қарай: «Жалпы Турбатта жеті Атаның бейіті бар. Смайыл атадан кейін бұл аймаққа иелік жасаған ұлы Исхақ атаның күмбезі де осында. Атоий – Смайыл атаның кенже баласы».
Атоий – лирик ақын. Ол махабатты барынша мол жырлаған әрі өмірмен ұштастыра жырлаған. Сезімді күнделікті өмірден бөліп қарамайды, керісінше, үйлестіре қарайды. Ол осы бағытын халық ауыз әдебиетімен сарындас етіп ұстанады. Көптеген шығармаларында халық арасында көп тараған «турки» жырларының үлгілерін пайдаланып отырады. Ақынның осы қасиетін Ә.Науаи өзінің «Мезонул авзан» атты еңбегінде атап көрсетеді», дей отырып, «өзбек ағайындардың Атоийді өз классиктеріне балап, әдебиетіне үлкен тұлға ретінде енгізгеніне алғыстан басқа айтарымыз жоқ», дей отырып, Атоийге қазақ халқының да үлесі барлығына көңіл аударады. Оның үстіне ол Қазақстанда туып-өскен жерлесіміз емес пе?» дейді.
Кашмир университеті кітапханасының қолжазба қорында Атаидің «Миғраж наме» және «Инша Атаи» атты еңбектерінің екі көшірмесі бар. Олар парсы тілінде. Онда шығармалардың авторы ретінде Атоий емес, Атаи және тағы бір жерде «Аталла» деп көрсетілген. Сонда Кашмирдегі Атаи басқа кісі ме екен? Бұған жауапты екі ақынның да (егер шынында да олар екі бөлек боп шықса) туындыларын салыстырып, шұқшия зерттегеннен соң беруге болар.
Маулана Нұр ад-дин Абд ар-Рахман Жами (1414-1492). Иә, ортағасырлық парсы тілді көрнекті ақындардың бірегейі атақты Абд ар-Рахман Жами. Ол 1414 жылы Хорасандағы Жам кентінде дүниеге келді. Ата-анасы Әлішер Науаи (1441-1501) де күн кешкен үлкен мәдени, әдеби, рухани да орталық Гератқа көшіп келгендіктен, болашақ ойпаздың бүкіл саналы өмірі Герат пен Самарқан шаһарларында өткен.
Герат Әмір Темірдің кіші ұлы Шаһруһтың (1409-1447) билігінде болатын. Ол кезде Орта Азия ислам дінінің нақшбандия орденінің әсерінде еді. Сол себепті Жами де осы орден әсеріне ұшырамай қоймаған. Абд ар-Рахман өмір сүрген кездегі Гераттың рухани, мәдени, әдеби ортасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидидіңде» қызықты деректер келтірген. Абд ар-Рахман өлең өнеріне жас кезінен-ақ құмар болған. Сондай-ақ, ол фәлсафаға да ынтыққан. Әсіресе, оны Ибн әл-Арабидің (1165-1240) философиялық шығармалары қызықтырған. Ол өте қарапайым киініп, қарапайым өмір сүрген. Уақытының көпшілігін кітап оқумен өткізген. Гератқа келген Әлішер Науаи (1441-1501) Абд ар-Рахман Жамимен достасып, оны өзіне ұстаз тұтқан.
Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидиде» Абд ар-Рахман Жами жайлы естелік те қалдырған.
Махмуд Таии (?-?). Өмірі мен шығармашылығы жайлы мағлұмат жоқ. Бірақ Кашмирден оның Абдалла Кашмиридің жоғарыда айтылған сұлтан Махмуд жайлы баяндайтын «Қисса Сұлтан Махмуд Газнауи» атты еңбегін көрдік.
Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,
Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор
Оның арасында түркі дүниесіне қатысты әдеби мұралар мол
Газетіміздің 29 сәуір нөмірінде «Кашмирдегі қазына» атты мақала жарияланған еді. Онда Сринагар кітапханасындағы түркі ғалымдарының тарихқа қатысты еңбектерінен мәлімет берілген болатын. Енді төменде әдебиет, музыка, өнерге қатысты дерек жарияланып отыр.
Заһир Фарйаби (?-1202). Кашмирдің қолжазбалар қорынан Заһир Фарйаби (1202 ж. қайтыс болған) атты ақынның да өлеңдерінің бірнеше көшірмелері ұшырасты. Заһир Фарйаби – атақты ақын, қасида жанрының белгілі өкілі еді. Фарйаб Хорасандағы ғана емес, сондай-ақ Балх пен Мерверуд аралығындағы өзеннің де аты.
Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидидің» 9-тарауында Бабырдың сарай ақыны Хұсейн Әли Жалайыри жайында сөз еткенде, «оның лақап аты Туфайли... Шеберлігі жағынан ол... Заһирден (Фарйабиден) де асып түскен» деген.
Заһир шынында да өте мәшһүр шайыр-тын. Оны Абд ар-Рахман Жами де өз жырына қосқан.
Жами, сондай-ақ, сол тұста ғұмыр кешкен атақты ақындар Рудаки, Унсури, Ануари, Хакани, Сағди, Санаи, Низами, Салман Саваджилермен қатар Заһир Фарйабиді де атай келе, оның поэзиясына жоғары баға берген.
Ол атақты Хафиз Ширазидың (1325-1390) поэзиясы туралы сөз еткенде: «Оның өлеңдерінің көпшілігі әсем де табиғи. Ал олардың кейбірі керемет шегіне жеткен. Оның ғазалдары басқалардың ғазалдарымен салыстырғанда айқындылығы және байсалдылығы жағынан Заһир (Фарйабидің) қасыдалары сияқты» дейді.
Кашмир университетінің қолжазба қорында оның «қасыдаларының» 4 көшірмесі бар.
Кашмирден Заһир әл-Фарйабидің тек өлең жинақтары ғана емес, сондай-ақ «Фусус фи-л хикма» атты парсы тілінде туындатқан философиялық та шығармасын көрдік. Бірақ дәл осындай дүниені Әбу Насыр әл-Фараби (870-950) және Мухий ад-дин бин әл-Араби (1165-1240) де жазған. Айырмашылығы Заһир әл-Фарйабидің туындысының парсы, Әбу Насыр мен ибн әл-Араби трактаттарының араб тілінде екендігі.
Низами Ганджауи (1114-1209). Ортағасырлық парсы тілді Низами Ганджауи лақап атымен танылған ақын Әбу Мұхаммед Ілияс бин Йусуф Орта Азияға моңғолдар шапқыншылық жасағанға дейін өмір сүрген. Кейбір деректерде 1141 жылы осы күнгі Әзербайжанда туып, 1209 жылы дүниеден өткендігі және атақты ақын болғандығы айтылады. Шығармашылығы Хафиз Ширази, Жалал ад-дин Руми, Сағди ғана емес, сондай-ақ қазақ ақыны Абайға да әсер еткен. Оның қаламынан «Хусрау және Шырын», «Ләйлі – Мәжнүн», «Искандер наме» секілді шығармалар туған. Көлемді-көлемді қасыдалар (поэмалар) жазған. Қыпшақ қызы Аппақ аруға ғашық болып, соған үйленген. Соған арнап «Аппақ наме» атты поэма туындатқан. Оны қазақ тіліне Қалижан Бекхожин аударған.
1136-1225 жж. осы күнгі Әзербайжанның үлкен бөлігін атабектер әулеті – алдагезидтер биледі. Олардың әміршісі Шамс ад-дин Ильдегезид қыпшақ еді.
Низамидің көптеген шығармаларының Кашмирден табылуында да кездейсоқтық жоқ. Оның парсы тіліндегі дүниелері Үндістанға да тараған. 1991 жылы ақынның туғанына 850 жыл толуы ЮНЕСКО шеңберінде кең көлемде аталып өтті. Осы күндері ол әзербайжандықтардың классик ақыны саналады.
Низами Ганджауи Иран пен Кавказ бойы жұртын түрік селжұқтар билеген кезде ғұмыр кешті. Сол себепті де ол түркі халқына да ортақ, олардың да мақтанышы.
Низамидің еңбектері «Хамса» («Бес кітап») атты поэмалармен белгілі, оған «Құпиялар қазынасы», «Хусрау мен Шырын», «Ләйлі –Мәжнүн», «Жеті ару» және «Ескендір наме» атты шығармалары топтастырылған. Абайдың «Ескендір» поэмасы да Низами Ганджауидің аталмыш поэмасы негізінде жазылған. Низамидің «Аппақ намесінен» басқа, «Ләйлі – Мәжнүні» де ана тілімізге аударылған.
2016 жылдың басында «Егемен Қазақстан» газетінен (№30, 16 ақпан) «Шығыс шайыры Низами Гәнжәуи туындыларының қолжазбасы Түркиядан табылды» деген хабарды көзім шалды.
Онда «Әзербайжан Ұлттық ғылым академиясы Гянджа бөлімшесінің қызметкерлері Түркиядан Шығыстың жеті жұлдызының бірі Низами Гәнжәуи туындыларының қолжазбаларын тауып қайтты. Анадолы жеріне арнайы іссапармен жіберілген олар мұнда айлап жұмыс жасаған. Осы уақыт аралығында ғылыми қызметкерлер Гянджаның әскери-саяси және экономикалық тарихына қатысты 181 архивтік құжат жинап алды.
Іздеушілер Ыстамбұлдың Сулеймания кітапханасынан Әзербайжанға, сондай-ақ Низами Гәнжәуидің түпнұсқасы Франция ұлттық кітапханасында сақтаулы тұрған 1365 туындысының 649-ының көшірмесін ала келген. Бұдан бөлек, «Хамсаға» арналған жазбалардың 25 миниатюралық көшірмесі де әкелінген» деп жазылған. Бұл Низами Ганджауидің тек Кашмир ғана емес, сондай-ақ әлемге әйгілі ақын, ойшыл екенін көрсетсе керек.
Фарид ад-дин Аттар (1119-?). Фарид ад-дин Аттар лақабымен танымал Әбу Хамид Мұхаммед бин Әбу Бакр Ибраһим – ХІІ ғасырда ғұмыр кешкен белгілі ақын. Кейбір мәліметтерде ол 1119 жылы дүниеге келген, бірақ өмірден өткен жылы белгісіз. Шығармалары ішінен «Мантиқ ат-таййр» – «Құстар кеңесі (сұхбаты)» атты дүниесі белгілі. Жырларына ол да негізінен суфизмді өзек еткен. «Мантиқ ат-таййр» Жалал ад-дин Румиге, Науаиге және басқа да ақындар шығармашылығына әсер еткен.
«Фарид ад-дин Аттар Мұхаммед бин Ибраһим ан-Нишабури (1220 ж. ө.) – парсының белгілі мистик ақыны. Нишапурге таяу жерде дүниеге келген. Аттар әкесінің жолын қуып, дәрігерлік және емшілікпен айналысты. Әйтсе де білімі туралы мәлімет жоқ, бірақ шафии хұқығынан толық хабардар болған. Мистицизм идеясымен бала кезінен танысқан. Аттар қартайған шағына дейін өз дүкенінде еңбек етіп, тіршілікті ақындық шығармашылықпен бірге жүргізді... Аттар Нишапур қаласына моңғолдың Иранға шапқыншылығы кезінде қайтыс болды. Аттардың шығармалары оның білімдар, аса талантты, әңгімешіл екенін аңғартады. «Қасиетті қарттардың» өмірінен алынған әңгімелері мен поэмалары «Тазкират әл-әулие» атты очерктеріне енген. Онда сонымен қатар Аттардың сопылармен өткізген әңгімелерінің мазмұны берілген. Оның туындыларының кейбір үзінділері бүкіл мұсылман елдеріне тараған, Аттар дүниеден өткеннен кейін жүздеген жылдар өтсе де көптеген ұлт ақындары оның өлеңдеріне қайта оралды. Аттардың «Мантик ат-Тайр», «Илаһи наме» және «Мусибат наме» атты поэмалары –сопылық әдебиеттің үлгілері.
Аттар 66 шығарманың авторы.
Жалал ад-дин Руми (?-1273). Кашмир қолжазба қорында өлеңдерін парсы тілінде жазған Маулана Жалал ад-дин Мұхаммед Румидің де жырлары бар. Ол Орта Азияны Хорезмшаһтар билеген кезде 1273 жылы қазіргі Түркияның оңтүстігіндегі Конья шаһарында дүниеден өтті. Жалал ад-дин сопылық жолын ұстанған, діни ғылымды жақсы меңгерген шайыр. Өмірінің көпшілік бөлігін Селжұқ түріктерінің сарайында өткізді. Сопылардың маулауи ағымын ұстанды, соны насихаттады. Ол ғазель, қасыда және рубаяттар туындатқан. Елу мыңдай маснауилер жазған.
Муслих ад-Дин Әбу Мухаммед Абдаллаһ ибн Мушриф ад-Дин Сағди, XIII ғасырдың ұлы ақыны (1203-1292). Шираз қаласында туған. Сонда білім алды. Сағдидің ақындық өнер мен ғылым жолына түсуіне әкесінің ықпалы мол болған. Бірақ ол он үш жасында әкеден айырылып, өмір талқысына ерте түседі. Шыңғысхан жорығына байланысты ол отанын тастап Бағдадқа келеді. Онда «Низамия» медресесіне түсіп, кейін «Мустансирияда» оқыды. Аталмыш оқу орнында Ислам дінінің негізі, мүбәрак Құран және оған түсініктеме, медицина, филология, математика, тарих, зоология, логика, поэзия, т. б. пәндер оқытылатын. Сағди Бағдадтан қасиетті Құран мен хадистен, әсіресе араб поэзиясынан терең мағлұмат алып шыққан. Ақын касиетті Меккеге барып, одан дәруіш ретінде Үндістанды, Хижазды, Орта Азия мен Шығыс Түркістанды, Солтүстік Африканы аралайды. Құддыс құмында крест тағушыларға қарсы соғыста тұтқынға түседі, кездейсоқ Алеппоның (Сирия) саудагері оны сатып алып, қиқар мінезді қызына үйлендіреді. Одан ол қашып Шамға келеді. Содан 1257 жылы ғана туған еліне оралып, «Бустан» дастанын (бастапқы аты – «Сағдинаме») жазады.
Оны бітірісімен, 1258 жылы «Гүлстан» атты шығармасын жариялайды. Екі шығармасын да ақын Шираздың билеушісі Әбу Бәкір бин Сағдиге (1226-1260) сыйға тартқан. Сағдидің қарасөзбен өлеңді араластырып жазған «Бес мәжіліс» және таза ғазалдардан құралған «Таржибанд» атты жинағы да бар.
Ойшыл ақын шығыс поэзиясында лирикалық ғазелдің негізін салған. Шығармаларында озбырлықты, қанауды сынап, еңбек адамын мадақтайды, екінші жағынан көнбістікті, өмірге бейімделушілікті уағыздайды. Өлеңдері (қасида, ғазел, элегия) үлгі-өнеге сарынында жазылған. Жоғарыда айтылған «Бустан» («Жеміс бағы», 1257), «Гүлстан» («Гүл бағы», 1258) атты дастандары ақын даңқын әлемге паш етті. Өлең мен қарасөз араласып келетін «Бес мәжіліс», «Сахиб кітабы» деген өлеңдер жинағы бар. Қазақ арасында Сағдидің өлең-жырлары ертеден таныс. Оның «Бустан» поэмасындағы адамгершілік жайлы пікірлері Абай Құнанбаевтың («Алла деген жеңіл сөз», «Әсемпаз болма әрнеге», «38-сөз», т. б.), Мәди Майлыкентидің (1868-1924; «Тухфа уа жумһурият») ойларымен үндес. «Бустан» дастанының үзінділері қазақ тілінде жеке кітапша болып басылған (1966, 1973; ауд. Ж. Нәжімеденов).
Әмір Хұсрау Деһлауи (1253-1325) Үндістанның парсы тілді белгілі ақыны. «Ол талантты әдебиетші, тарихшы, музыкант та еді. Музыканың теориясы жайлы бірқатар зерттеу еңбектердің де авторы ретінде атағы шықты. Әмір Хұсрау жан-жақты және өзіндік ерекшелігі бар ақын-ды. Оның нәзік лиризмге толы шығармашылығында түрлі қоғамдық топтардың ойлары мен арман-тілегі көрініс тапты. Деһлауидің терең философиялық поэзиясы көптеген елдер мен ұрпақтар оқушыларының жүрегін жаулап, өзіне баурады.
Әмір Хұсраудың әкесі Орта Азияның түркі текті тайпаларынан шыққан еді. Кеште (қазіргі Шахрисябз қаласы) тұрған кезде моңғолдардан қашып Солтүстік Үндістандағы Делиге қоныс аударған. Болашақ ақын осы кезде дүниеге келді. Өмірінің көпшілік бөлігін Делиде өткізгендіктен де Әмір Хұсрау өз шығармашылығын Деһлауи «Делилік» деген лақап атпен жазған. 1261 жылы болашақ ақынның әкесі моңғолдармен шайқаста қаза тапқандықтан, сегіз жастағы баланы атасы Имаду-л мүлік тәрбиелейді. Ол немересінің жан-жақты білімдар болып өсуіне, тәрбиесіне көп көңіл бөлген. Ол кездері білімдарлықтың бір белгісі көп тіл білушілік саналған. Сол себепті Хұсрауға Шығыстың белгілі тілдерін оқытқан. Ол жас кезінен өлең жазуды бастаған және ол дүниелеріне «Сұлтани» деген лақаппен қол қойып отырған.
Әмір Хұсраудың әдеби мұрасы өте бай. Ақынның өз деректеріне қарағанда, ол төрт жүз мыңдай бәйіттер жазған. Әбдірахман Жами оның 99 кітабы барлығын айтқан. Әмір Хұсраудың қаламынан сол тұстағы барлық әдеби жанрларға жататын шығармалар туған.
Ақынның лирикасы оның өмірінің бес кезеңін қамтитын бес өлеңдер диуанына (жинағына) біріктірілген. Олар: «Тухфат ас-сиғар» («Жастық сыйы»), «Васатул хаят» («Өмір ортасы»), «Гуррат әл-камол» («Кемелдік басы»), «Бакия ун-нақия» («Таңдамалардың таңдамалысы»), «Нихаят ул-камол» («Кемелділік шыңы»).
Әлішер Науаи Әмір Деһлауиді Хафиз және Жами секілді кемеңгер және танылған лирик ақындар қатарына қосқан және Әмірдің ғазалдарына жауаптан тұратын бірқатар жырлар жазған.
Деһлауидің классикалық тәжік-парсы әдебиеттерінің ғазал жанрын қалыптастыру және дамытудағы алатын орны орасан. Академик А.Б. Крымский (1871-1941), неміс шығыстанушысы Герман Эте (1844-1917), чех шығыстанушы ғалымы Ян Рипка (1886-1968) секілді ғұламалар Әмір Хұсрауды Хафизге дейінгі данышпан лирик санаған.
1289 жылы Әмір Хұсрау эпикалық еңбектер жаза бастайды. Оның тарихи поэмалар деп аталатын лиро-эпикалық шығармалары кеңінен белгілі. Олардың арасында «Кирон ас-сағдайн» («Екі бақытты жұлдыздың қосылуы»), «Мифтах ул-футух» («Жеңіс кілті»), «Дувалрани және Хазрхан», «Нух сихер» («Жеті қат аспан») және басқалар.
Әмір Хұсрау ұлы Әзербайжан ақыны Низами Гәнжәуидің «Хамсасына» («Бестігіне») ақындық жауап ретінде «Хамса» атты кітап жазған. Оған «Шамшырақтың шыңына өрлеу», «Шырын және Хұсрау», «Ләйла мен Мәжнүн», «Искандердің айнасы» және «Жәннаттың сегіз бағы» атты поэмалары кірген. Әмір Хұсраудың «Хамсасының» тілі жеңіл, нәзік, ынтық-құмар. Олардың айқын да түсініктілігі және қарапайымдылығына бола ол дүниелер халыққа жақын болған.
Әлішер Науаи Хұсраудың шығармашылығын жақсы көрген, оны өзінің ұстазы және «үнді құмарлығы» деп санаған».
Қожа Шамс ад-Дин Мұхаммед Хафиз Ширази (1325-1390) ирандық әйгілі сопы ақын. Әкеден жастай айырылып, күнкөріс тірлігіне ерте араласқан. Өз бетімен сауатын ашып, кітап көшіру өнерімен айналысады. Хафиздің өз қолымен 1355 жылы көшірген кітабы сақталған. Бертініректе медресені бітіріп, діни білім алады. Ол қасиетті Құранды және өлеңдерді нақышына келтіріп жатқа айтатындықтан, халық арасында Хафиз аталып кеткен. Хафиз деп мүбәрак Құранды жаттай білген адамды айтады. Ақын шығармалары кейінірек осы атпен таралған.
Хафиздің өмірбаяны туралы нақты мағлұматтар сақталмаған. Ол жайлы деректер Дәулетшаһ Самарқанди, Әбдрахман Жами құрастырған антологияларда, тарихшы Мирхонд пен Хондамирдің еңбектерінде кездеседі. Хафиз парсы әдебиетінде ғазал жанрын биікке көтерген. Оның ақындық даңқы Әбу Исхақ Йанджудың билігі (1342-1353) кезінде мәшһүр болған. Хафиздің шығармалары өзі қайтыс болғаннан кейін жинақталып, «Диуан» деген атпен жарияланған. Ақын ғазалдарының бастапқы түпнұсқасы едәуір өзгеріске түскен. Оны қалпына келтіруде түрік филологы Суди (1591 ж.ө.) елеулі еңбек етті. Оның жүргізген ғылыми редакциясы бертінде Хафиз өлеңдерінің конондық тексті ретінде Еуропа тілдеріндегі басылымдарға негіз болды. 1928 жылы Иран әдебиетшісі Абдаррахим Хальхали Хафиз шығармаларының көне қолжазбасын (ақын қайтыс болған соң 35 жылдан кейін хатқа түскен) іздеп тапты. Хафиз өлеңдері 1854-1858 жылдары Г. Брокгауздың жариялауында 692 ғазал болса, А.Хальхали тапқан қолжазба басылымында 637 ғазал болып шыққан, Г.Брокгауз жинағындағы басы артық 55 ғазал Хафизбен замандас басқа ақындардың шығармасы делінеді.
Хафиз мұрасы дүние жүзінің көптеген ақындарына зор ықпалын тигізді. Немістің ұлы ақыны В.Гёте (1749-1832) «Батыс-Шығыс диуаны» атты он екі кітаптан тұратын туындысының бір бөлімін «Хафиз наме» деп атаған. А.С.Пушкин (1799-1837) оның шығармаларын сүйіп оқып, ғазалдарының әсерімен өлеңдер жазған. Хафиз шығармаларымен қазақ халқы ертеден таныс. Мектеп-медреселерде Хафиз шығармалары арнайы оқытылатын. Қазақ әдебиетінің классигі Абай Құнанбайұлы алғаш қалам тартып, жыр жазғанда, Қожа Хафиз есімін үлкен ілтипатпен атаған. Хафиздің көптеген ғазалдары қазақ тіліне аударылып, «Шығыс жұлдыздары» деп аталатын кітапта (1973) басылды. Оның ғазалдар жинағын Құран Кәріммен қоса өлеңсүйер әрбір ирандық өз шаңырағының төріне қояды екен. Тіпті, қарапайым халықтың оның өлеңдеріне жақындығы соншалық тіршіліктегі қиыншылык түйіндерін де Хафиздің «Диуаниі» арқылы бал ашып білуге тырыспақ болған.
Занд әулетінен шыққан Кәрім хан өзі билік құрған заманда Шираз қаласының гүлденуіне көп үлес қосыпты. Ол Хафиз қабірінің айналасын кеңейтіп дуалмен қоршатқан. Бірнеше бөлмелерден тұратын ғимарат салдырған. Батыс жағына хауыз салып, Рокнабад өзенінен су тартқызыпты. Хауыздың төрт тас ұстыны болған. Сондай-ақ, Хафиз қабірін бағалы мәрмәрмен көмкеріп, бәйіттерін нәсталиқ жазумен тасқа қашап жаздырыпты.
Кәрім хан Зандтан кейін де көптеген кісілер Хафиз зиратын жөндеуден өткізген. 1935 жылы Хафиз зиратының қазіргі жобасы жасалып, 1937 жылы осы ғимарат салыныпты.
Сағди кесенесі Хафиз кесенесінен онша алыс емес. Бірақ оның аумағы Хафиз зиратына карағанда үлкендеу. Қақпадан кірген соң гүлге толы алаңқайды көресіз. Сағди де гүлдер мен гүлзарларды жақсы көріп, оларды жырлап өткен емес пе? Ақын кесенесі Хафизге қарағанда салтанаттырақ па деп қалдық. Кесене үй секілді етіп салынған. Оның жан-жағына ақын өлеңдері жинағының аттары жазылыпты. Өлеңдерінен үзінділер де өрнектелген.
Атаи. Кашмирде өлеңдер жинағы сақтаулы тағы бір ортаазиялық ақын бар. Ол Балхта туылған делінген. Ұлықбек (1394-1449) және оның ұлы Абд әл-Латифтің сарай ақыны болған. Негізінен түркі тілінде жазылған ғазел жанрындағы өлеңдерімен мәшһүр еді.
Осы ретте айта кететін жайт – 2006 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінде (№16, 21 сәуір, 2006) жазушы Қалаубек Тұрсынқұлов Атоий туралы біраз ойларымен бөлісіпті. «Ақын туралы біраз мәлімет қалдырған бірден бір адам Әлішер Науаи. Ол өзінің 3 шығармасында Атоийдің атын атайды, түсінік береді, шығармаларынан үзінді келтіріп, өмірбаяндық деректерді де келтіреді. Ол Атоийдің әкесі Смайыл ата туралы «Насаим ул-мухаббат» атты еңбегінде «Исмоил ата Хужа Ахмет Яссавийнинг Иброһим ота отлик инсанинг уғлидир ва хужанинг муриди ва назар қилгандир ва унга мурид, асхаб (субхатдаш) булибдур» деп жазады. Ал оның ұлы Хусейн (Атоий деп түсіне беріңіз) – Қ.Т.) жөнінде дәл осы еңбекте – «Хусейн шайх Исмоил ота фарзандларидандур. Ғазал муаммалик» киши еди» деп жазады. Ал екінші бір «Мажалис ан-нафаис» («Ғуламалар кеңесі») атты еңбегінде: «Мавлоно Атоий Балхта булур еди. Исмоил ота фарзандидур. Дарвишваш ва хутуклук мунбаситочик кунгнили, нуроний киши эрди. Турки чуй эрди. Уз замонида шъери айрок (түркілер) аросида шухрат толдиа» депті.
Сонымен, Әлішер Науаи шығармашылығын зерттеушілер (ақын, жазушылар да) Атоийді қазіргі Ауғанстандағы Балхта туылған деп жазатынын байқаймыз. Өзбек ғалымдары оны өзбек ақыны ретінде түрлі хрестоматияларға кіргізген. Десе де Қ.Тұрсынқұлов: «Ол кісінің есімі – Смайыл, өмір сүрген жері де, өмірден өткеннен кейін жерленген жері де (Оңтүстік Қазақстан облысының) Қазығұрт өңіріндегі Турбат ауылы. Осында мемлекет қорғауына алынған күмбезі бар. Оны орнатқан ӘмірТемір деген ұғым бар», дейді.
Мен де Қазығұрт ауданындағы осы жерді әдейі барып көрдім. Ол Шымкент-Ташкент тас жолының шығысында, тау жағында. Кесене біраз жөнделген. Халық Смайыл ата кесенесіне оны әулие санап, көп келіп тұрады екен. Басында шырақшы да бар. Қ.Тұрсынқұлов әрі қарай: «Жалпы Турбатта жеті Атаның бейіті бар. Смайыл атадан кейін бұл аймаққа иелік жасаған ұлы Исхақ атаның күмбезі де осында. Атоий – Смайыл атаның кенже баласы».
Атоий – лирик ақын. Ол махабатты барынша мол жырлаған әрі өмірмен ұштастыра жырлаған. Сезімді күнделікті өмірден бөліп қарамайды, керісінше, үйлестіре қарайды. Ол осы бағытын халық ауыз әдебиетімен сарындас етіп ұстанады. Көптеген шығармаларында халық арасында көп тараған «турки» жырларының үлгілерін пайдаланып отырады. Ақынның осы қасиетін Ә.Науаи өзінің «Мезонул авзан» атты еңбегінде атап көрсетеді», дей отырып, «өзбек ағайындардың Атоийді өз классиктеріне балап, әдебиетіне үлкен тұлға ретінде енгізгеніне алғыстан басқа айтарымыз жоқ», дей отырып, Атоийге қазақ халқының да үлесі барлығына көңіл аударады. Оның үстіне ол Қазақстанда туып-өскен жерлесіміз емес пе?» дейді.
Кашмир университеті кітапханасының қолжазба қорында Атаидің «Миғраж наме» және «Инша Атаи» атты еңбектерінің екі көшірмесі бар. Олар парсы тілінде. Онда шығармалардың авторы ретінде Атоий емес, Атаи және тағы бір жерде «Аталла» деп көрсетілген. Сонда Кашмирдегі Атаи басқа кісі ме екен? Бұған жауапты екі ақынның да (егер шынында да олар екі бөлек боп шықса) туындыларын салыстырып, шұқшия зерттегеннен соң беруге болар.
Маулана Нұр ад-дин Абд ар-Рахман Жами (1414-1492). Иә, ортағасырлық парсы тілді көрнекті ақындардың бірегейі атақты Абд ар-Рахман Жами. Ол 1414 жылы Хорасандағы Жам кентінде дүниеге келді. Ата-анасы Әлішер Науаи (1441-1501) де күн кешкен үлкен мәдени, әдеби, рухани да орталық Гератқа көшіп келгендіктен, болашақ ойпаздың бүкіл саналы өмірі Герат пен Самарқан шаһарларында өткен.
Герат Әмір Темірдің кіші ұлы Шаһруһтың (1409-1447) билігінде болатын. Ол кезде Орта Азия ислам дінінің нақшбандия орденінің әсерінде еді. Сол себепті Жами де осы орден әсеріне ұшырамай қоймаған. Абд ар-Рахман өмір сүрген кездегі Гераттың рухани, мәдени, әдеби ортасы туралы Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидидіңде» қызықты деректер келтірген. Абд ар-Рахман өлең өнеріне жас кезінен-ақ құмар болған. Сондай-ақ, ол фәлсафаға да ынтыққан. Әсіресе, оны Ибн әл-Арабидің (1165-1240) философиялық шығармалары қызықтырған. Ол өте қарапайым киініп, қарапайым өмір сүрген. Уақытының көпшілігін кітап оқумен өткізген. Гератқа келген Әлішер Науаи (1441-1501) Абд ар-Рахман Жамимен достасып, оны өзіне ұстаз тұтқан.
Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашидиде» Абд ар-Рахман Жами жайлы естелік те қалдырған.
Махмуд Таии (?-?). Өмірі мен шығармашылығы жайлы мағлұмат жоқ. Бірақ Кашмирден оның Абдалла Кашмиридің жоғарыда айтылған сұлтан Махмуд жайлы баяндайтын «Қисса Сұлтан Махмуд Газнауи» атты еңбегін көрдік.
Әбсаттар қажы ДЕРБІСӘЛІ,
Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, профессор
Соңғы жаңалықтар
ТЖМ құтқарушылары 5 автокөлікті өрттен қорғап қалды
Аймақтар • Кеше
Серік Сәпиев басшылық қызметке тағайындалуы мүмкін
Спорт • Кеше
Атырау тұрғыны сиырдың өлексесінен Сібір жарасын жұқтырды
Денсаулық • Кеше
Ақтөбеде әйелі мен балаларын ұрып-соққан азамат сотталды
Қылмыс • Кеше
