Хадиша БӨКЕЕВА

Қазақ өнері ауыр қазаға ұшырады. КСРО және Қазақстанның халық әртісі, атақты актриса Хадиша Бөкеева дүние салды. Хадиша Бөкеева 1917 жылғы 21 ақпанда Батыс Қазақстан облысының Казталовка селосында дүниеге келді. Әке-шешесінен ерте айрылып, интернатта тәрбиеленді. 1932-1934 жылдары Алматы медициналық институтының даярлық курсында оқып жүріп, Қазақ радиокомитетінде әнші болды. Табиғи дарыны оны Санкт-Петербургтің театр, музыка және кинематография институтының қазақ студиясына алып келді. Ол атақты актерлер мен режиссерлар В.Мейерхольд, Л.Вивьен, В.Меркурьевтен тәлім-тәрбие алды. Х.Бөкееваның шығармашылық қызметі 1938 жылы Шымкент облыстық қазақ драма театрынан басталды. 1942 жылдан Алматыдағы Қазақтың мем­лекеттік академиялық драма театрында үздік­сіз жұмыс жасады. Талантты актриса Хадиша Бөкеева драмалық, трагедиялық және комедиялық рөлдерді бірдей шеберлікпен ойнады. Ол ойнаған У.Шекспирдің «Асауға тұсауында», «Ричард ІІІ-де», «Отеллода» – Катарина, Королева Маргарита, Эмилия, М.Әуезовтің «Қара қып­шақ Қобыландысында» – Қарлыға, «Абайда» – Бас­таушы, Ғ.Мүсіреповтің «Ақан сері – Ақтоқ­тысында» – Ақтоқты, Ә.Әбішевтің «Достық пен махаббатында» – Сәуле, А.Островскийдің «Найза­ғайында» – Катерина, Қ.Мұхамеджанов пен Ш.Айтматовтың «Көктөбедегі кездесуінде» – Айша апай, Т.Ахтановтың «Сәулесінде» – Сәуле және басқа да көптеген рөлдері орындаушылық өнердің классикалық үлгісіне енді. Әлемдік драматургия классиктері Лопе де Вега, Шиллер, Мольер, Метерлинк шығармаларындағы кейіпкерлерді сомда­ған образдары сол кейіпкердің ішкі сезімін терең ашып көрсетуімен және шынайы бейнелеуімен ерекшеленетін еді. Ол көркемсөз оқудың да хас шебері болды. Хадиша Бөкеева сахнамен қатар педагогикалық қызметті белсенді ұштастыра білді. Бірнеше буын қазақстандық әртістерді тәрбиелеп шығарды. Х.Бөкееваның ұлттық кино өнерінде «Райхан» (1940), «Асау Ертіс жағасында» (1959), «Тұлпар­дың ізі» (1964) фильмдеріндегі рөлдерін ерекше атап өткен жөн. Белгілі актрисаның қазақ өнеріне сіңірген еңбегі ескеріліп, ол «Отан», Ленин, «Құрмет белгісі» ордендерімен және бірнеше медальдармен марапатталды. Ал 1952 жылы «Абай» пьесасын­дағы рөлі үшін КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды. Аса дарынды актриса, көрнекті өнер қайраткері Хадиша Бөкееваның жарқын бейнесі біздің жады­мызда әрдайым сақталады. Қазақстан Республикасының Үкіметі. * * * ЕШКІМГЕ ҰҚСАМАЙТЫН Сексен бес жылдан астам тарихы бар қасиетті қара шаңы­рақ­та театрдың мықты болуы үшін жоқтан бар жасаған бабала­ры­мыз­дың серіктесі, қазақ халқы­ның маңдайына біткен ұлы актриса Хадиша Бөкейқызы ғасырға жуық өмір сүріп, дүниеден өтті. Е.Өмірзақов, Қ.Жандарбеков, Ш.Аймановтармен сахнада серіктес болды. Сәбира Майқанова, Бикен Римова, Рахия Қойшыбаева, Шолпан Жандарбекова, Жамал Жал­мұ­ханбетовалармен замандас бо­лып, сомдаған рөлдері де ерекше еді. Ленинградта ұстазы Меркурьевтен бітіріп, Шымкенттің драма театрында еңбек еткен Х.Бө­кеева облыстық театрдан кейін М.Әуезов театрына жұмысқа кел­ді. Бұл кісінің өзінің атағына сай жасаған образдары қазақ теат­ры­ның тарихында алтын әріппен жа­зылды. Рөлдеріне келсем, Ос­тровскийдің «Найзағай» пьеса­сын­­да­ғы Катерина, Н.Хикметтің «Фар­­­хад-Шырынындағы» – Мехменебану. Сондай-ақ Т.Ахта­нов­тың осы кісіге арнап жазған «Сәуле» пьесасында бас кейіпкерді ойнап, өте жоғары деңгейге шығарып, өнер әлемін дүр сілкіндірді. Апамыз­дың Шекспир­дің «Ас­ау­ға тұсауындағы» Ката­рина­ны, ал Ш.Айманов – Петручио рө­лінде ой­нағаны әлі есте. Қо­йы­лым театрда үлкен бір сал­танат­ты мейрам ретінде өтетін. Х.Бө­кеева ешкімге ұқсамайтын, ешкімді қайталамай­тын тұлға еді. Театр өнеріне өзі­нің еңбе­гімен, өзінің сабырлы мінезімен тамаша із қалдырды. Апамыз­дың, Аллаға шүкір, атақ-абы­ройы биік деңгейде болды. Жаса­ған бейнелері көп болмаса да өте сапалы түрде көкейге қонымды еді. Бұл кісінің екінші өміріндегі үлгілі жолы – шәкірт­тер дайын­даудағы еңбегі ерен, шәкіртте­рі­нің бәрі қазір тұлғаға айналды. Атап айтсам, «Қыз Жібектегі» Құман Тастанбеков, Меруерт Өте­кешова, көрнекті театр-кино актері, қазір Театр қайрат­керлері одағын бас­қарып отырған Тұң­ғышбай Жа­ман­құлов, «Біржан сал» фильмін қойған, театр өне­рін өрге сүй­реген, сүйікті апа­сы­на дүниеден өткенше қамқорлық жасаған Дос­хан Жолжақсынов, қа­зақ театр­ларының тарихын жа­зып, дәйекті ойларымен өнерде өнеге көрсе­тіп жүрген сыншы Ә.Сығай, Аты­рау театрының кө­те­­рілуіне күш жұмсаған Т.Қуа­ны­шев, сон­дай-ақ белгілі сахна қай­раткері Рахилям Машурова, өмі­рінің со­ңына дейін қасынан та­былған сах­на шебері Ғайни­ка­мал Бай­қош­қарова, тағы да бас­қа­ларды айтуға болады. Бір ғасырға жуық ғұмыр кешкен апамыздың арты жақсы, жат­қан жері жайлы, иманы салауат болсын деймін.

Сәбит ОРАЗБАЕВ, Қазақстанның халық әртісі.

* * *

ЕШҚАШАН КЕУДЕ ҚАҚҚАН ЕМЕС

Өнер тарихында Шәкен Айманов пен Хадиша Бөкеева ой­наған Шекспирдің «Асауға тұ­сау» шығармасы үлкен жаңа­лық болды. Студент кезімде теат­рға сол екеуін көруге бара­тынмын. Екеуі де жалындап ойнайтын. Олар өздерін Шекспир заманының адамдары секілді сезінетін.  Ол екеуі шық­қан биікке кейінгі буын жетті ме, жете алмады ма, бұл үлкен сұрақ. Кейін өзім де драматург болып, алғашқы драматургия­лық шығармам 1967 жылы Мұх­тар Әуезов атындағы әкемтеатр сахнасына шыққанда апаймен таныстым. Өте биязы, адам сый­лай білетін, тәрбиелі жан еді. «Мен таланттымын, маған атақ беріңдер» деп кеуде қақпайтын. Тіпті атақ-даңқ ол кісіні өзі іздеп келетін. «Күлмейтін комедияда» Хадиша деген кейіпкерді Хадиша апай ойнады. Қойылымның негізгі ұйытқысы өзі болып, қалай ойнау керектігін, жас авторларды қалай сыйлау керектігін басқалар­ға үйретіп жүретін. М.Бегалин қойған менің ал­ғаш­қы фильмім «Тұлпардың ізінде» төрт ұлы актер ойнайтын. Фарида Шәріпова, Хадиша Бөкеева, Кәукен Кенжетаев және Асанәлі Әші­мов. Сол төртеуі өлмес мұра қал­дырды. Хадиша апай қапысыз ұзақ өмір сүрді. Бірақ ол кісінің ішінде жарасы бітпейтін арман кетті. Соңғы он-он бес жылда серігі, мұң­дасы, сырласы Жалғыздық деген қатыгез шындық қана болды. Енді ол кісінің жаны жәннатта болады деп ойлаймын. Өзі дүние­ден өткенімен ол кісі жасаған образдар ертеңгі жас ұрпақпен ылғи да сырласып жүретініне сенімдімін. Әмин!

Әкім ТАРАЗИ, жазушы.

* * *

ОЛ ҰЛЫ АКТРИСА ЕДІ

Хадиша Бөкееваның қазасы жалпы қазақ өнері, оның ішінде М.Әуезов атындағы театр үшін үлкен қайғы. Өйткені, қазақ театр өнерінің негізін салушылардың бірі дүние салды. Ол қазақ ак­три­саларының ішінде парасаты, мә­дениеті жоғары, болмысы ерекше тұлға болды. Мұның бірнеше себебі бар. Біріншіден, ол Оралда, тарихы терең, мәдениеті жоғары ортада өсті. Екіншіден, Ленин­град­тағы Театр-кино, музыка инс­титутында білім алды, В.Мей­ерхольдтің шәкірті В.Меркурьев сынды шебердің дәрісін тыңдады, тәлімін көрді. Үшіншіден, сонау жас кезінде ұлылар: Қалибек, Елубай, Серке, Шәкен, Нұрмұхан, Ыдырыстардың ортасына түсті, олармен сахнада серіктес болды, қазақ театр өнерін өрге сүйреді. Актрисаның табиғи талант, ерекше зеректігі, еңбекқорлығы, өзі­не деген талапшылдығымен ұш­тала түсті. Актердің сахнада соншалықты көп рөл орындауы шарт та емес болуы керек. Ал, солардың ішінен үш-төртеуі сахна өнерінің бүкіләлемдік деңгейі­не жетсе – нағыз бақыт. Осындай биікке жеткен рөлдерінің қата­рында Шекспирдің «Асауға тұ­сау­ындағы» Катарина, А.Ос­тров­скийдің «Найзағайындағы» Катерина, Н.Хикметтің «Фархад-Шы­рынындағы» Мехменебану, Т.Ах­тановтың «Сәулесіндегі» Сәулені, сондай-ақ кинодағы бірнеше рө­лін айтамыз. Хадиша Бөкеева мен үшін ұлы актриса. Сонау 1974 жылы Әшір­бек (Сығаев) екеуі қарлы қыста Семей театрына келіп, жұмысы­мыз­бен танысқаны, шәкірттерінің ойынын тамашалағаны, айтқан тілек-пікірлері естен кетпейді. Өкі­нішім сол – Хадиша апамен спектакль қоя алмадым. Өйткені, мен М.Әуезов театрына басшылыққа келгенде актриса сахнаға көп шықпайтын кез еді. Дегенмен де 90 жылдығын керемет етіп өткіз­дік. Ұлы актриса көрерменіне сол жолы соңғы рет тағзым еткен-ді. Хадиша апамыздың ең жақсы қасиеті – соншалықты сабырлы­лығы, нәзіктігі еді. Бәрін іштей біліп, ішкі бір парасатымен елеп-екшеп отыратын. Адами таза, бала сияқты еді. Өзі «Көктөбедегі кездесу» спектаклінде Айша апай рөлінде айтатындай: «Қайткенде адам қалады адам болып...» өмір­лік девизі болды. Оның соңында хас рөлдері, тағылымы, ұрпағы, мықты шәкірттері қалды. Иә, қазақ өнері барда Хадиша Бөкееваның есімі ұмытылмайды. Жаныңыз жаннатта болсын, қа­дір­лі апа, ұлы актриса!

Есмұхан ОБАЕВ, М.Әуезов театрының көркемдік жетекшісі, Қазақстанның халық әртісі.

* * *

МӘУЕЛІ БӘЙТЕРЕКТЕЙ САЯЛАДЫҚ

Қазақ өнері ауыр қазаға ұшы­рады. Ұлттық сахна өнерінің корифейі, КСРО халық әртісі, КСРО Мемлекеттік сыйлығы­ның лауреаты, профессор Хадиша Бөкеева дүниеден озды. Ғасырда бір туатын талант иесі Хадиша Бөкеева жасаған ғажайып образдар галереясы әр­қашан халық жадында. Әлем­дік және төл драматургия­мыз­дың інжу-маржандары У.Шекс­пирдің «Асауға тұсауында» – Катарина, Н.Хикметтің «Фар­хад-Шырынында» – Мехменебану, А.Островскийдің «Найза­ғай­ында» – Катерина, М.Әуе­зов­тың «Қара қыпшақ Қобылан­дысында» – Қарлыға, Т.Ахта­нов­тың «Сәулесінде» – Сәуле және т.б. тағдыры қым-қуаты нәзік жан­дардың бейнелерін жасаған актриса, Жаратқанның жұмбақ заты – әйелдер әлемін әдемі әспеттеп кетті. Қазақ актерлік өнерінің алтын қорын қайталанбас шеберлігімен байытқан Хадиша апамыз Батыс мәдениетінің үздік үлгісін ұлттық сахна төріне әкелген кә­сіби актриса. Өзінің тұла бойын­дағы таңғалдырар тамаша талан­тын республикамыздағы театр ұж­ымдарында еңбек етіп жүрген шәкірттеріне жомарттықпен сый­лай білген ұлағатты ұстаз өне­ріміздің мәуелі бәйтерегі іспетті. Сол бәйтеректің көлеңкесін саялап жүрген ізбасарлары, бүгінгі ұрпақ жетімсіреп қалдық. Сахна­ның сиқырлы әлемі арқылы кө­рер­меннің көкірегіне иман, жүре­гіне адамгершілік, жанына махаббат нұрын ұялатқан ұлы Хадишамен қоштасу қиын-ақ. Қош бол, қазақ сахнасының падишасы! Жатқан жерің жайлы, иманың серік болсын!

Тұңғышбай ЖАМАНҚҰЛОВ, Қазақстан Театр қайраткерлері одағының төрағасы.

* * *

ӘР ІСІ ӨНЕГЕ БОЛАТЫН

Хадиша апай тумысынан бө­лек жаратылған, табиғаты текті жандардың бірі еді. Көзіме  ерекше парасат пен мәдениеттің үл­гісіндей көрінетін. Оның кез-кел­ген жанмен аралас-құра­лас­ты­ғын­да бөлекше сырбаздық байқа­лып тұратын. Көпсөзділікке, он­ың ішінде көпірме сөзге, жасан­ды­лық­қа жаны қас адамдардың бірі де осы Хадиша апай еді. Бір­деңені ұнатпаса, дауыс көтермей, ешкімнің жанына тиетін сөз айтпай, үстелді оң қолының саусақ­тарымен тықылдатып отыратын бір қасиеті болатын. «Ей, әй, өй» деген сөздерді естісе, қабағы түсіп кететін. Қай жерде болма­сын осы сөздерге абай болу керектігін лездемелерде  айтып оты­ратын. «Халқымыздың мәдение­тіне сын болады» деп қоятыны бар еді. Ол үшін ең киелі орын сахна болды. Ең алғаш театрға келгенімде апайдың  маған «Балақай, сахнада өкшемен емес, аяқтың ұшымен жүру керек» деп айт­қаны әлі жадымда. Мен ол сөзді екі мағынада түсіндім. Біріншіден, шын мәнінде сахнада өкше­мен жүруге болмайды, екіншіден, «сах­наның киесі бар, оны құр­меттеу қажет» дегені шығар деп тү­сіндім. Хадиша апайдың  тағы бір ер­ек­ше қасиеті ретінде ұстам­ды­лы­ғын, сабырлылығын айтуға бо­ла­ды. Көңіл-күйін жасырын ұс­тай­тын. Өмірде бірде-бір рет көз жа­сын көрсеткен емес. Тек 80-жыл­дары болған оқиға ғана апай­дың жан дүниесін қатты қоз­ғады-ау деп ой­лаймын.  Батыс Қазақстан об­лы­сын­да гастрольдік сапарда жүр­генбіз. Апай бізді бір аудан­ның орта­лы­ғын­дағы ескі үйге ертіп апар­ды. Сол үйге жақындап барып, босағасын ұстап егіліп жылап тұрғаны көз алдымда сурет боп қалып кетіпті. Сөйтсем, ол Хадиша Бөкеева туған үй екен. Содан кейін ол кісінің ешқашан  жыла­ғанын көрмеппін. Өзіндік бет-бейнесі, өзіне тән ерекше мінезі бар осындай кісінің о дүниелік болуы қабырғамды қай­ыстырады. Амал не, бәрімізге ор­тақ ажал ғой. Топырағы торқа болсын!

Тілектес МЕЙРАМОВ, Қазақстанның халық әртісі.

* * *

ТЕКТІ ЖАН БОЛАТЫН

Хадиша апайдың бойында Жаратушыдан берілген асыл қасиеттердің барлығы бар еді. Оның ойнаған қойылымдарын біз қызыға көретінбіз. Біз ғана емес, барша жұртқа ұнайтын. Мысалы, оның Катаринасы бүкіл Мәскеу мойындаған бейне. Сондағы әрбір қимыл-қозғалысы әлі күнге көз алдымда десем, апамыз біз үшін нағыз ұстаз болды. Оның тәрбиесін көрген көптеген әртістер бүгінгі таңда қазақ сахнасының жарық жұлдыздары болып жүр. Менің өзім де Хадиша апаймен талай рет сахналас болдым. Сол үшін де бақыттымын! Ол кісіден көп нәрсе үйрендік. Театр өнеріне 20 жасымда келген болсам, бүгінде сахнада жүргеніме 45 жылдың жүзі болыпты. Осы уақыттың 34 жылын Хадиша апаймен бірге өткіздім. Театрдағы барша қыз-келіншектерге киім кию, әшекей бұйымдарды жарастырып тағыну мәдениетін, тамақтану әдебін, тіпті жүріп-тұрып, өз орнымен сөйлеудің өзін осы Хадиша апай үйретті десем де болады. Қазақ талантты халық қой. Әлі де, талай Хадишалар келеді өмірге. Бірақ, ол кісінің орны бөлек. Жақсыны адам қия ма?! Алды жарық болсын!

Гүлжан ӘСПЕТОВА, Қазақстанның халық әртісі.

* * *

ӨЛМЕС БЕЙНЕЛЕР ЖАСАДЫ

Хадиша апайдың театр өне­ріндегі алар орны орасан, ұлы актриса болғанын көрермен қау­ым жақсы біледі. Ол – қазақ сах­на­сына еуропалық үлгідегі аристократизмді алып келіп, қазақы тектілікпен ұштастыра білді. Он­ың сомдаған кейіпкерлері ақ­сүйек­терге тән кірпияздығымен, өзін­дік өмір сүру мәнерімен ер­екшеленді. Әлемдік класси­ка­лардағы маңдайалды бейнелерді жасап, қазақ театр өнерінің жаңа бір белеске көтерілуіне зор үлес қосты. У.Шекспирдің 400 жыл­дық торқа­лы тойында Англияда өткен театр мерекесіне әріптесі Шәкен аға Аймановпен бірге біздің театр өне­рімізді алғаш рет әлемге та­ныт­ты. Танытып ғана қоймай, қа­зақ деген қасиетті ха­лықтың да­рынына тамсандырып, өзге­лер­ді тәнті етті. Хадиша апай қа­зақ киносының кемелдену ке­зе­ңіне де аянбай тер төкті. Шы­ғыс ха­лықтарының: «Артыңда қалар шәкірт тәрбиелемесең, бұл өмір­ді босқа өткізгенің» деген фәл­са­фасын да алдына мақсат етіп қоя білген ұлағатты ұстаз өнерге деген адалдығынан айны­ған емес. Қадірлі Хадиша апай! Енді, міне, өнерсүйер қауым мен әріп­тестеріңізді өкіндіріп, ғайыптың кемесіне мініп, фәниден бақи­лыққа көшіп барасыз... Алла иман байлығыңызды беріп, алдыңыз­дан жарылқасын! Адалдыққа то­лы жаныңызды жәннаттың төріне көтерсін! Сүйінгенде де, күйінгенде де айтар «Балақай!..» – деген сөзі­ңізді сағынар шәкірттеріңіз қал­ды. Ел барда өнер өшпек емес! Сол өнермен бірге Сіздің есіміңіз де мәңгі жасай бермек! Бақұл болыңыз, қазақ сахнасының ақ­сүй­ек актрисасы – Хадиша апай!

Әубәкір РАХИМОВ, М.Әуезов театрының режиссері, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері.

* * *

ҮЛГІ-ӨНЕГЕ АЛДЫҚ

Хадиша Бөкеева қазақ актрисала­ры­ның ішіндегі ең текті де сұлу, баладай аңғал да ерекше таза апамыз еді. Оның өнерінен де, өмір сүру салтынан да үлгі-өнеге алып өстік. Біздер 1958 жылы М.Әуезов театрының студиясына келгенде емтихан қабылдағандардың ішінде Хадиша апа да болды, сонсоң студия­лық­тарға сабақ берді. Нағыз ұстаз болды. Ол кісінің рөлді қалай жетілдіру керектігі туралы әңгімелері өз алдына, оқуға жаңа келген жастарға қалай киініп, қа­лай жүру, қалай сөйлеу, тіпті қасық пен ша­нышқыны қалай ұстауға дейін үйре­те­тіні бүгінде аңыз. Ол көптеген жасқа, он­ың ішінде Есболған (Жайсаңбаев) екеумізге де үлкен ұстаз, анамыздай болды. Өзі қатаң да талапшыл, бірақ жүрегі сонша­лық­ты жұмсақ, жаны нәзік еді. Хадиша апа Мехменебануды, Шәкен аға екеуі жұп­тасып Катарина мен Петручионы ойна­ған­да біздер сахна артында тұрып қызық­тай­тынбыз, таң қалып, рахатқа бөленетінбіз. Хадиша апаның еліміз тәуелсіздік ал­ған­нан кейінгі, мысалы «Соқырлар», «Кебенек киген арулар», «Қылкөпір» қойы­лым­дарындағы рөлдері де қыртысты бол­ды. Онымен сахнада бірге болу үлкен ба­қыт еді. Хадиша апада қызғаныш, іштар­лық деген ешқашан болған емес. Бір рөлге бірге түскенде барынша қамқорлық көр­сетіп, ақыл-кеңесін айтып жүретін. Ешбір артық сөзі жоқ, соншалықты кішіпейіл, мәдениеті өте жоғары адам еді. Хадиша апа ұлы актриса ғана емес, жақ­сы да сүйікті жар болды. Қазақ өне­рінің үлкен тұлғасы Байғали аға екеуі соншалықты бақытты да аяулы ғұмыр кеш­ті. Олардың отбасылық өмірі, бірін-бірі аялауы да жастарға үлгі, ал Хадиша апа­ның актрисалығы, әйел, ана бола алу құ­діреті біздерге өнеге. Топырағыңыз торқа, иманы­ңыз саламат болсын, қадірлі апа!

Салиха ҚОЖАҚОВА, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі.