Батыр рухын мұң баспасын

Түн түндігін түріп, қараң­ғы­­лықты қаумалай шыққан күн құлақтанып біразға дейін аспан етегінде тұрып алыпты. Көрші үйдегі Құрманның ағасы: «Күн құлақтанды, келін ұл тапқандай қуанып келдім, – деп есіктен кі­ре тілегін білдіріп еді. Құрман кү­лімсіреп: – Арғымаққа шабатын ұлды болдым, – деді. – Е, құтты болсын. Тойды дүріл­детелік. – Келіннің қалжасына арналған қой қорада, қазір соны жайрата­йын», – деп Құрман ас үйден қайрақ, пышағын әзірлей бастады. Бөлмеде сәбидің іңгәлаған үні естіледі. Бұл 1918 жылдың 1 қаңтары болатын. Елде арпалыс бар, қайғысыз қара су ішу мұңға айналған. Ақ­тар өтті ойрандап, қаншама үй өртенді, қаншама адам оққа ұшты, қаншама әйелді зорлады. Сібірді басып алған Колчак қанатын кеңге жая бастаған. Кеңес үкіметінің тағдыры қиынға айнала бастаған кезде Атбасар, Мариновка селоларын ақтар ойрандай бастаған кезде Ирченко мен Белаш басқаратын халықтық армияның 7000 қа­ру­ланған кедейлері Атбасар, Көкшетау, Ақмола, Петропавл уездерін Колчак бандыларынан тазартты. Ел мен жерді қорғап қалды. Олардың құрамында Құрман бастаған кедейлер де ерлік етіп еді. Арыны қатты қызылдар да көмекке келген-ді. Сол қырғын аз дегендей елде сүзек індеті өрт­тей кесіп жатты. Большевек Әділбек Майкөтов «Қосбармақ» өңіріндегі сүзекпен ауырғандарды қара тұздың суын ішкізіп, ем-дом жасап біразын ажалдан құтқарды. Осын­дай зобалаңды еске алған Құрман: – Заман бір тәр­тіпке келер ме екен? Ұр­пағымыз бақытты болса екен? –деді. – «Ұзын құлақ­тың» айтуына қара­ған­да, халықты жа­рыл­қайтын қоғам болады деседі. – Айтқаны келсін, аузыңа май, астыңа тай, сұрапыл сүргін... дүние­нің астан-кестеңі шықса оңа­луы оң­ай болмас, – деді Құр­ман, бұрынғыдай жиын, тойды дүрілдетіп атқаратын Құрманның жағдайы жоқ. Жаңа туған ат ұстар ұлға ағайын, туыстары қырқынан шығарып есімін беруге жиналды. Құрман сөз алып: «Жабыққанда да, тарыққанда да Ақан серінің әніне ерік беруші едім. Үш жүз­ге мәшһүр болған сол Ақан есі­мін ұлыма арнасам, – деп еді. Ағасы Құсайын ойын кібіртіктеп: «Ақанның қайғы, мұңы қалың еді, адам өмірі есімінің аталуымен көп нәрсе байланысты болатындай сезінемін», – деп қалды. – Періште ғой, жақсы тілек айталық. – Көңілде күдік болмасын. – Құрманның аузына құдай салған шығар, – деп отырғандар мәмі­леге келіп ұлын Ақан деп атады. Сол Ақан ер жетіп 1939 жылы Қызыл Армия қатарында міндетті борышын өтеуге аттанды. Жиыр­ма шақты жігіт ойнап, күліп кет­ті. «Қос­бармақ» өңірін мекендеген жұрт ақ тілек білдірді. Ақандар аман­дық болса елге қайтамыз деп тұрғанда соғыс бас­талды. – Елге келген ха­тында, – деді ор­та мектептің тарих пәнінен сабақ беретін ұс­таз Ораз Мұсайұлы Беркімбаев: «КПСС мүшелігіне өттім, Чер­нигов атындағы гвар­диялық 76-шы атқыштар дивизия­сының құрамында ұрысқа кірістім. Фашистерді өздері қазған көріне өздерін көмеміз», – дегендей әрбір хаты жігерге, ерлікке толы сөйлемдер еді. Сүгіреттері де, хаттары да мұрағатта сақтаулы», – дейді. ...Днепр тағы сол сияқты су бөгеттерінен ерекше ерлік­терімен ойдағыдай өткені, Украинаны азат етудегі ерекше ерліктері үшін 150-ден аса қазақстандық жауынгерлерге Кеңес Одағының Батыры атағы берілді. «1943 жылы 4 декабрьде 25-гвардиялық атты корпустың командирі, генерал-майор Ғ.Б.Сафиуллин Қазақстан еңбекшілеріне жаз­ған хатында: «Днепр бойында болған ұлы шайқаста қазақ халқының ұлдары жауға үсті-үстіне соққы беріп, өздерінің Отан-анасына деген ыстық махаббатын көрсетті, сонымен қатар, халық батыры Аман­гелдінің қызу қаны бойларында қайнап тұрғандықта­рын танытты. Қазақтардың Днепр бо­йында және Днепрден өткеннен кейін де барлық жасаған ерліктерін санап жату мүмкін емес», – деп жазды. (Қазақ энциклопедиясы, 238-б). Бұдан артық ерлік жолын баяндауға қосып, аларымыз болмас еді. «Қосбармақ» өңірінен шыққан Кеңес Одағының Батыры Ақан Құр­мановтың теңдесі жоқ ерлігі бүкіл Одаққа, қазақ халқына мақ­­таныш болды деп туыстары, жерлестері аңыз етіп айтып жүр­ді. Бірен-саран қариялар 25 жасында қыршын кетті, ұрпақ та қалмады, деп өкінетін. «Батырдың аты өлмейді, ғасырларға есімі жұлдыздай жарқырап тұрады деуші еді. Қалың көптің бет алысы, талап, тілегі 1930 жылы құрылған колхоз есімін Ақан Құрманов атындағы дегізу үшін бауырлары және ауылдастары болып өтініш жазып ардагер Самат Құсайынов бастаған топ Қазақстанды бас­қарған Жұмабай Шаяхметовке дейін барып заңдастырып алып еді. Одан кейінгі жылдары Николаевка, Ақан Құрманов шаруашылықтары «Самар» совхозына бірікті. Тың игеруге келген Ихаба деген директор Ақан Құрманов атын сақ­таймыз деп алдап соқты, түрлі құ­жаттарды «Самарский» деп толтырып өткізіп жіберді. Қазақтың қиянат көргені аздай, Ақан есімінде не көше, не мектеп, не совхоз аты болмай жер соғып қалдық. Кейінірек те шаруашылығымызға Ақан Құр­мановтың есімін қайтару жөнінде талай жаздық. Бәрібір түк шықпады. Жаза, жаза қалжырадық та орта мектептің жанынан Ақанға арналған мұрағат ашып Ақанның тұтынған заттары, қаруластарының майданнан жазған хаттары, түр­лі фотолар, Ақанның туыс, туған­дарының түрлі зат­тарын жинастырып, ұрпаққа өнеге есе­бінде ұсындық. Батырдың елдегі және майдандағы өмірін ұмыт етпеудің өзімізше амалын алдық. Шаруашылықта сексеннің сең­гіріне шыққан қарттар Қайырбек Орынбаев, Бекен Мұсағұлов: «Көп азшылықты тыңдар ма, үстемсіп, басқыншылық танытып аузымызды аштырмады ғой. Тың игеру жылдарында «Самардан» келген орыс тілділер бақай есеппен өтірігін де айтты, тыныш отырыңдар деп жанымызды да қысып тастады. Сөйтіп, Кеңес Одағының Батыры Ақан Құрманов бауырымыздың есіміне зар болдық. Осында жүз үй Ақан­ның туыс, туғандары бар­мыз, үніміз жо­ғарыға жетпей мысымыз құрыды», – деп мұңын шағады. Ана жылы ауылдастардың тілектеріне қолдау таппай, күдер үзгендей жан қиналысын көріп едік. Астана қаласынан бір көшені Кеңес Одағының Батыры Ақан Құрмановқа атаса, қалың жұрт өлгені тіріліп, өшкені жанғандай болар еді... Ақан рухы жұмыр жер­дегі тірі пенденің қаны төгілуінен сақтасын деп байыз таппай жүр­гендей сезінесің. Батыр рухын мұң баса көрмесін!.. Табыл ҚҰЛИЯС, жазушы Астана