Сараңдық

немесе жолы болмайтын адам Атақты десең атақты, ақшалы десең ақшалы, білімді десең білімді, бойы да, сойы да келіскен бір азаматты білуші едім. Бірақ, неге екені белгісіз, осы кісі отбасымен тіл табыса алмады. Өтірігі де жоқ, ішімдіктен өзін аулақ ұстайтын осындай күйеудің әйеліне қай жері жақпайтынын түсіну қиын еді. Үйіндегі ұрыс-керістің қайдан шығып жатқанын білмейсің. Жеңіл жүрісті де жігіт дейтін адам емес. Ара-тұра әйелінің ашынып-ашынып шыққан дау­ысын естіп, дал боласың. Жылдар өтіп, сырына қа­­­­ныға келе, ол азаматтың жолын байлаған басты кем­шілігі – өте сараңдығы еке­ні анық болды. Сөйтсек, тиын­ға тісін сындыратын, қолына түскен ақшадан өлсе де айырылғысы кел­мейтін, бала-шаға, ағайын-туыс, дос-жаранды былай қойғанда, тіпті, өзінің қара басына ақша жұмсауды ақырет көретін еркектің қылықтарына үйін­дегі­лердің қаны қараяды екен ғой. Отбасындағылар үшін отағасынан ақша сұрап алу – қиямет-қайым. Үйінде жұмыс істемей отыратын келіншегіне нанға да ақша тастамай кетеді, азық-түлікті де сатушылармен қырық рет саудаласып жүріп, тек өзі тасиды. Үйдің түрлі қажетіне әйелі тиын сұраса болды, жанжал басталады. Тіпті, бірде баласы ауырып жатқанда да дәрігерге қаратуға ақ­шаны әйелі қыр­қысып жү­ріп алған ғой. Қыс­қасы, ол еркекті жары қалай жеңгенін білмеймін. Әлі де ақша үшін арпалысып, ырың-жырың күн кешіп жатыр ма екен? Ол жағы бізге беймағлұм. Біз ол шағын ауданнан әлдеқашан көшіп кеткенбіз. Бізге белгілісі, ол азамат қанша жерден ақша тауып, беделді университеттің белді оқытушысы, ұлды-қызды болса да, бақытсыз еді. Ба­қытсыздығының бас­ты кіл­типаны – сараңдық  болды. Сол қасиеті оны сұмырай қы­лып көрсететін. Не досы жоқ, ағайын-туы­сы, тіпті, баласының сырын білетін өз әке-шешесі де оның үйіне сирек бас сұғады. Оның тапқан табысы, әрбір айлығы отбасына қуа­ныш әкелудің орнына, көбіне тек кикілжіңді көбейтеді. Әйелі, бала-шағасы анаған-мынаған, тұрмысқа, қонақ ша­қыруға қажетті ақша сұ­раған жерден зіркіл басталады. Қысқасы, сүйекке біткен мінез сүйекпен бірге кетеді. Ғайыптан бір ғаламат болып, яки басына бірдеңе тиіп, жомарт болып кетпесе, әй қайдам... Алайда, Алла тағала ер­кекті түзден таситын етіп әйе­ліне оның тапқан-таян­ға­нын үйінде шырайын кел­ті­руге міндеттеген жоқ па еді?! Өзі әкелген ақшасын өз отбасынан өзі ырылдап қызғанып отыратын адамды өзгертуге бола ма өзі? Ал психологтар мұндай еркектен бірден қашуға ке­ңес береді. Жүріп жүрген жігітіңіздің шық бермес Шығайбайдан бетер еке­нін байқасаңыз болды, ол адаммен бақытты болу не­ғайбыл екенін білуіңіз керек. Өйт­кені, қолы ашық адам­ның – жолы ашық. Құдай да бергенге береді. Шығын шықпай, кіріс кірмейді. Мұ­ның бәрін біз ойлап тап­қан жоқпыз. Өмірдің өз заң­ды­лықтары. Күйеу деген малтабар, мақ­сатшыл, бір сөзді, жомарт болуға тиісті болса, бұл тек әйелдердің ғана ті­легі емес, табиғаттың да талабы. Мына өмірде біздің ақы­лымыз жете бермейтін заң­дылықтар өте көп. Оны ішкі түйсікпен ғана сезінуге болады. Сараңдықтың бақытсыз­дыққа бастайтынын психологтар ғана емес, түйсігі те­рең қаламгерлер де сөз еткен. Мысалы, Александр Пуш­киннің «Сараң сері» деген шығармасын көзбен шо­лып, болмаса Жан Батист Мольердің «Сараң» деп аталатын драмалық комедиясын қарап көрдіңіз бе? Мына ежелден көрші болып келе жатқан орыс­тар да «Серіні құртқан са­раң­дық» деген мәтелді босқа айт­­­­паған шығар?! Мәселен, сол психолог­тар, психоаналитиктер мен парапсихологтар болсын, әлмисақтан бір нәрсені мойындайды. Еркек қандай да бір үлкен табыстар мен жетістіктерге жетуі үшін әйелінен қуат алады, жары жігер береді. Бәйгеге қос­қандай күтіп-баптайды, қыз­метін жасайды, ұрпағын жалғастырады. Демеу болады. Сол саған бағышталған өмір­дің өтеуі ретінде ол да әйе­лінің жағдайын жасап, қаржыдан қыспақ көрсетпеуі керек. Осы арада тағы бір жәйт­­ті аттап өтуге бол­май­ды. Дәл осы сөздерді қыз-келіншектер кейде тіке мағынасында да қа­был­дайды. Еркек тек ақша таба беру керек, әйелі оны ала беруі керек. Бұл жердегі алыс-беріс тек қаражатқа ғана тіреліп тұрған жоқ. Егер ерлі-зайыптылардың ара­сындағы қарым-қаты­нас, мейірім, махаббат, түсі­ніс­тікпен суғарылмаса, онда екеуі­нің де шекелері шылқып шарықтап кеткендері шамалы болмақ. Ал ақшаға деген аш­көздік, дүниеге деген то­йым­сыздық қайдан пайда болады? Қарап отырсақ кейде қолы ашық адамдардан да қыста қар сұрап ала алмайтын сараңдар туады. Сараңдардан да қолы ашық адамдар өрбиді. Бұл сұрақтың жауабын бала­лық шақтан, тәрбиеден де, пси­хологиялық күйзе­лістерден де іздеуге болады. Тым дүниеқоңыз адам­дарды сол дерті­нен айықтыру үшін де ұзақ уақыт бойы шы­дам­мен жүргізілетін психо­терапиялық емдер қажет. Өкінішке қарай, кеңес өкіметінің шекпенінен шық­қан біздің болмысымызда біреудің ашкөздік пен сараңдықтан емделіп жүр дегенін құлағымыз әлі естімепті. Патологиялық тұр­ғыдағы сараңды өзінің етжақындары танып, кісі сүймес кінәратын мойындатып, тек бақытсыздыққа сүйрейтін жаман қасиеттен арылтуға күш салмаса, мұн­дай адамдардың бағы ашылуы екіталай. Жарайды, қыз бен жігіт болып жүргенде ғашы­ғы­ңыз сізге сыйлықты үйіп-төкпесе, онда ол әлі де сізді сүйетініне, мәңгілік бірге болуға сенімді емес екен делік, бірақ бас қосып, отау тіккеннен кейін де аш­қарақтанып, тапқанынан еш айырылғысы келмесе, онда ол да қасірет. Алыс-берісті білмейтін адамнан басқа жақсылық күту қиын, негізі. «Алаған қолым – береген» деген де бар ғой. Қолы қатты адам­дар мейірімге де, ма­хаббатқа да, жалпы, жақындарына уақытын  бөлуге де сараң болады. Егер қыз баланың сорына осындай адам жолықса, оның жүгін арқалап жүру, азабына көну өте қиын. Әйелді Алла тағала әу баста солай етіп жаратқан. Ол төрт құбыласы сай, үлде мен бүлдеге оранып, ба­ла­­­­ла­ры тоқ, көйлегі көк, күйеуі күліп қараған кезде ғана әйел екенін сезінеді, ер­келейді және бұл сезім эмо­­циялық тұрғыда азаматына сезіледі. Оны ауызбен айтып, талқылап жатудың да қажеті жоқ. Егер осы айтып отырған­дардың барлығын, еркекке қайтып келетін күш-қуат кө­зі ретінде қарастыратын бол­­сақ, онда оны ол алдағы ке­ле­тін дәулеттің, яки энер­гия­ның жолын жабу деп білу қажет. Мәселен, басқасын былай қойғанда, біздің халық неге үлкен істерді бастар алдында садақа береді? Мал сойып, құрбандық шалып, алыс-жақынды тойдырып, батасын алуға ұмтылады? Отбасыңды, тірі адамды айтпағанда, қала берді, өлі­­лердің де ризашылығы қажет. Демек, Алла тағала жаратқан он сегіз мың ға­ламның біз білмейтін заң­дылықтары мен сыры шаш етектен. Демек, өзің біл­ме­­сең, ең болмаса білген­дердің ізімен жүрген де жөн-ау. Том-том кітаптарды ақтарып отырып, осы мәсе­лені түсінуге ұмтылға­ны­­­мызда түйсінгеніміз төмендегідей. Ақша деге­нің – энергия, қуат көзі. Ақ­­шаның да көзге көрін­бейтін мистикалық күші бар. Біреулер қанша жерден көп қаражат табамын деп тыраштанса да байымайды, енді біреу­лерге ақша өздігінен сәтін салып, үздіксіз келіп жатады. Ақша жұмыс істеуі керек, ақша тоқтап тұрмауы керек. Ол саған қуаныш, білім беріп, жақсы көретін киімің мен бұйымыңды үйге тасуы қажет. Ақшаны алдың ба – бер. Рахатыңа жұмса! Отбасылық шеңбердің өзінде тапқаныңды сүйік­тіңе жұмсамасаң, еркек ретінде өз міндетіңді ат­қармасаң, онда әйел де әйел болудан қалады, сен де сол үйдің тұтқасы ре­тін­дегі рөліңнен айырыла бас­тайсың. Бұл жерде са­на­лы адамға сараңдықтан ту­ған ырың-жырың, ұрыс-керіс, әйелдің бітпейтін бір күң­кілі мен оның салдары жай­лы айтып жатудың өзі артық. Әрине, отбасында ба­қыт­ты боламын десеңіз, са­раңдықты құнттылықтан да айыра білу керек. Егер күйеуіңіз сізге қымбат сыр­ғаға, тағы бір тонға ақшасын қимай жүріп, бірақ, көлік сатып алуға қаражат жинаса, онда оның аты – ашкөздік емес. Мейрамхана, орынсыз ойын-сауықтың орнына, бала­ларының оқуына деп тиын-тебен құрас­тыр­са, ол да қаттылық емес. Дегенмен, осының бәрінің ара-жігі мен шегі бар. Сараңдықтың түп атасы – сенімсіздік. Мейлі еркек, мейлі әйел болсын, егер тап­қан табысын керегіне жұмсауға қимайтын болса, яғни таусылып қалатындай, тіпті, аштан қалам деп үрей­леніп, қорқатын болса, онда ол адаммен жұмыс істеу керек. Қанында қаттылық бар адамдарды анасы қайта туып бермесе, оны өзгерту өте қиын. Бірақ, мамандардың кеңесіне жүгінсек, оларды да өзгертуге болады. Онда сіз ол адамды сол күйінде қабылдап, жара­тылысына көніп, бала сияқты біртіндеп, алдайтын жерінде алдап-сулап, бірден үйіп-төкпесе де, үйге тасыған бір түйір табысын мақтап, көкке көтеріп отыруға тура келеді. Әйтпесе, Адам қанша жер­ден ақша тапса да ол оның жалғыз өзіне керек емес. Ешкім де жалғыз өзі бақытты бола алмайды. Не десек те, қолы ашық­тың – жолы ашық. Айнаш ЕСАЛИ, «Егемен Қазақстан» АЛМАТЫ