Тарланбоз тарихшы

Тәуелсіздік қарсаңында отандық тарих ғылымында кәсіби тұрғыдан жетілген, ғылыми ой-өрісі кең, құндылық талғамдары анық бірқатар тарихшы ғалымдар шоғыры болды, солардың бірі және бірегейі Мәмбет Қойгелдиев екені толассыз. Бұлай дейтініміз, М.Қойгелдиевтің отандық тарих ғылымына әкелген жаңалықтары оның таңдаған тақырыптарымен, зерттеген мәселелерімен айшықталады. Бұл оның зерттеу ұстанымдары, қорытынды тұжырымдарының ғылымилығы және практикалық құндылықтарының биіктігінен байқалады. Ғылыми критерийлердің қай-қайсымен өлшесеңіз де ғалымдық биік деңгейі білініп тұрады. Бұл, әрине, ғалымның тәуелсіз Қазақстанның тарих ғылымын қалыптастырудағы жауапкершілігі мен жанкешті еңбекқорлығының да көрінісі. Олай болса, сипаттамамыздың нақты дәлелдерін келтіріп көрейік. Алдымен ғалымның жариялаған ғылыми зерттеу еңбектерінің ең маңыздыларын мысалға келтірсек: «Алаш қозғалысы» (Алматы: «Санат». – 1995, 368 б.); «Алаш қоз­ғалысы» (Алматы: «Мектеп». Өңделіп толықтырылған нұсқасы, бірінші том. – 2008, 480 б.); «Жетісудағы Ресей билігі /ХІХ ғ.-1917 ж./» (Астана: «Елорда». 2004, 216 б.); «Ұлттық саяси элита» (Алматы: «Жалын». -2004, 400 б.); «Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920-1940-х годов» (Алматы, 2009,  400 с.); «Қазақ елі: ұлттық бірегейлікті сақтау жолындағы күрес /ХІХ ғ. – ХХІ ғ. басы/» (Алматы: «Дәуір». – 2014, 432 б.), т.б. Осы монографиялардан Мәмбет Құлжабайұлының негізгі зерттеу хронологиясының ХІХ ғасырдан қазірге дейінгі мезгілді қамтып жатқанын байқаймыз. Ал зерттеу нысаны – қазақ тарихын­дағы ең өзекті мәселелерге, ұлт тағ­дырына саятын саяси, әлеуметтік және мәдени проблемалар мен қазақ қоғамының Ресей, кеңестік билікпен күрделі байланыстары. Соңғы екі ғасырда қазақ тари­хын­дағы ең маңызды қоғамдық ой-сана мен қозғалыс, тәуелсіздік идеясы мен ұлт-азаттық қозға­лысы болғанын, оның ең жоғары деңгейдегі көрінісі – Алаш идея­сы мен Алаш қозғалысы еке­нін М.Қойгелдиевтің аталған моно­­гра­фияларынан білдік, тү­сін­дік. Ғалымның бізді қатты қызық­тыратыны да, сүйіндіргені де оның осындай аса күрделі әрі өзекті тақырыптарды зерттеуге тәуелсіздіктің алдында бар­ғаны. Кәсіби тарихшылар жақсы түсінеді, мұндай маңызды да күрделі мәселені зерттеуге, әсі­ресе, сол заманда барудың өзі – зерттеушінің кәсіби дайындық дең­гейі мен ұлтына деген үлкен сүйіс­пеншілігін білдіретін батылдық. Мәмбет Құлжабайұлы Жамбыл облысы, Шу ауданы, Масақ-Ақтөбе ауылында (бұрынғы «Коммунизм» совхозы) қарапайым шаруаның отбасында өмірге келген. 1962 жылы қазақ орта мектебін бітіріп, совхозда екі жыл механизатор болып еңбек еткен. 1964 жылы Ж.Баласағұн атындағы Қырғыз ұлттық университетінің тарих факультетіне түсіп, оқуды 1968 жылы тарихшы мамандығы бо­йынша бітіріп,  Шу ауданындағы  Қ.Сәтбаев атындағы  орта  мектепке орналасып, тарих, орыс тілі және әдебиет пәндерінен дәріс берді. 1971 жылы Жамбыл облыстық мемлекеттік мұрағатында ғылыми қызметкер, одан  Жамбыл жеңіл және тамақ өнеркәсібі технология­лық университетінде оқытушы болып істеді. 1974-1977 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің аспирантурасында оқыды. 1978 жылы тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін қорғайды. 1982-1989 жылдары әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінде «Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы» кафедрасында доцент, профессор, кафедра меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1989-1991 жылдары Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті жанындағы Партия тарихы институтында аға ғылыми қызметкер болып зерттеумен шұғылданады. Міне, бұл М.Құлжабайұлының тәуелсіздікке дейін басып өткен қоғамдық қызмет жолы. Мұны ғалымның өмірі мен ғылыми қоғамдық қызметінің бірінші кезеңі деп қарауға да болады. Ауыл баласының өсу жолы қашанда оның дарыны мен еңбекқорлығына тікелей байланыс­ты болатыны белгілі. Менің «Сіз Алаш тақырыбына қалай бардыңыз?» деген сауалыма Мәкең: «Мен 1989 жылы Партия тарихы институтына жұ­мысқа шақырылдым. Алашты ақтау басталып кеткен кез еді, маған алашшыларға қатысты қолжаз­баларды оқып, баспаға дайындау міндеті жүктелді. Сонымен, мені Орынбор архивіне жіберіп, «Жандарм қорындағы» («Құпия полиция қоры») «Қазақ» газеті редакциясының қызметі жөніндегі құжаттарды жинап келу міндетін тапсырды. Сонда мен жолбарыстың ізіне түскендей болдым. Сенбі, жексенбі күндері де құжат қарау­ға рұқсат алып, күзетшінің қа­сында отырып мұрағаттарды ақ­тардым. «Қазақ» газеті арқылы кеңестік биліктің халқымызға жасаған үлкен әділетсіздігін бай­қадым, партияның саясатына кү­мәндандым. Орынбордан қайтарда пойыздағы плацкарт вагонның үшінші қабатынан әрең орын алып жайғастым, қазаққа жасалған қиянатты ойлап ағыл-тегіл жыладым. 1990 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесі  «Советтік реформаларға қатысты 20-30-жылдары партия, үкіметтің қаулысын қайта қарау комиссиясы» құрылды, мен соған мүше болдым, Комиссия арқылы КГБ-ның архивіне кіруге мүмкіндік алдым, бұл жұмысты қазірге дейін жалғастырып келемін, – деген еді. Мәмбет Құлжабайұлы өзінің қажырлы да жемісті еңбегімен алаштану ғылымының іргесін қаласты. Сондай-ақ, осы ретте ол өзі де Алаш ілімдерімен жетілді, кемелдене түсті, Алаш элитасының идеяларымен молынан сусындады деп айта аламын. М.Қойгелдиевтің бойындағы қайраткерлік қасиеттер, атап айтқанда, ұлт тағдырына алаңдау, ғылыми ағартушылық, қоғамдық ой-сананы жаңғырту бо­йынша жасап жүрген жұмыстары, кезіндегі алашшылардың жаңа бейнесін сомдағандай әсер етеді адамға. Әйгілі Хасан Оралтайдың «әй, Мәмбет, сен кеңестік мектепте оқымаған адам сияқтысың», деген сөзі осындай тарихи сабақтастықты меңзесе керек деп ойлаймын. Ғалым соңғы жылдары Алаш идеясының тарихи қайнары мен кейінгі сабақтастық мәселесін терең зерттеп келеді. Бұл тақырыпта оның жазған «Жетісудағы Ресей билігі», «Ұлттық саяси элита» және «Қазақ елі: ұлттық бірегейлікті сақтау жолындағы күрес /ХІХ ғ. – ХХІ ғ. басы/», «Сталинизм и репрессии в Казахстане 1920-1940-х годов» атты  еңбектерінің ғылыми және практикалық құндылығын атап айтуға тиіспіз. Тарихи еңбектердің ғылы­милығын көрсететін факторлардың бірі – сенімді дерек көздері. Зерт­теуге жазба деректерді, мұра­ғат құжаттарын пайдалану өте маңызды. Бірақ мұрағат жазбалары ресми биліктің еркімен хат­талған дүниелер болғандықтан, онда қоғамдық өмірдің шынайы болмысы көрініс таба бермейді. Сон­дықтан, өткен ғасырда әлемдік тарих ғылымында «Айтылған тарих» дейтін дерек жинау әдісі пайда болған еді. Тарих ғылы­мының осы бір жаңа саласын М.Қойгелдиев отандық тарих ғылымында қолданысқа енгізді. Әрине, шетелдік ғылымдағы әдісті сол күйінде көшіріп әкелген жоқ, оны қазақтың тарихи, мәдени ерекшелігіне, халқымыздың тарих айту дәстүріне сәйкестендіріп, әдістемесін жазып қолданысқа енгізді. Оның жетекшілігімен даярланған «Айтылған тарих» оқу құралы (Алматы: «Дәстүр». – 2015, 240 б.) оқу процесінде қолданысқа енді, ҚР Орталық мемлекеттік архивінде «Айтылған тарих қоры» өмірге келді. Ал дерек жинау, зерттеу жұмыстары М.Қойгелдиевтің жетекшілігімен қанат жайып, кеңестік билік кезіндегі қарапайым халықтың тұрмыс-тіршілігінен мәлімет беретін деректерді заманауи технологиямен жазып, жинап, жарыққа шығарып келеді. Міне, бұл сияқты еңбектер отандық тарихнамаға қосылған тың дерек көзі ретінде аталуға лайық. М.Құлжабайұлы ғылыми зерттеу мен білім беруді, маман даярлауды ұштастырып келе жатқан ғалым. Ол 1971 жылдан бері еліміздің жоғары білім жүйесінде және ғылыми-зерттеу институттарында білім беру мен ғылыми зерттеуді қатар алып келеді. Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінде «Қазақстанның жаңа және қазіргі заман тарихы» кафедрасының меңгерушісі, тарих факультетінің деканы, университет жанындағы Жоғары оқу орындары оқытушыларының біліктілігін жетілдіру институтының директоры, Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінде «Қазақстан тарихы» кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарып келеді. Оның білім мен ғылым саласындағы белсенді қызметі тәуелсіздік кезеңіне сәйкес келді. Мұны ғалымның қоғамдық ғылы­ми қызметінің екінші кезеңі деп қарас­тыруға болады. Мәмбет Құлжабайұлы 1994 жылы «Қазақ демократиялық интеллигенциясының қоғамдық саяси қызметі (ХІХ-ХХ ғ.басы)» тақырыбында тарих ғылымының докторы ғылыми дәрежесін абыроймен қорғады. Сонымен, ол қоғамда жетекші тарихшы ғалым ретінде танылды. Сол бір өтпелі кезеңде тарих ғылымының атқа­рар қызметі өте маңызды еді.  Қазақ­стан тарихын оқыту мен зерттеудің жаңа концепциясын, типтік бағдар­ламаларын, жаңа оқулықтар дайындау сияқты уақыт күттір­мейтін жұмыстардың салмағы Мәкең сияқты жетекші педагогтерге жүктелді. М.Қойгелдиев осы мез­гілде қоғамдық сұранысқа сай, әріптестерімен бірге, тәуелсіз Қазақстанның жоғары оқу орындарына арналған тарих пәнін оқытудың типтік бағдарламаларын, оқу құралдарын және жалпы білім беретін мектептің 10 және 11 сыныптарына арналған «Қазақстан тарихы» оқулықтарын жазды, мамандар дайындады. Оның ғылыми жетекшілігімен қазірге дейін 5 ғылым докторы, 30-ға тарта ғы­лым кандидаты және 2 PhD докторы ғылыми дәрежелерін қор­ғады, алаштану және айтылған тарих ғылыми бағыттарының қазақстандық мектебі қалыптасты. Ол 2002-2006 жылдары Білім және ғылым министрлігінің Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының директоры қызметін атқарды. Осы жылдары Мәкең «Қазақстан тарихының» бес томдығын жазуды жалғастырып, «Қазақ мемлекеттілігі тарихын» зерт­теу сияқты іргелі де өзекті та­қы­рыптарды зерттеу ісін қолға алды. Мәкең Елбасының ұсынысы бойынша жүргізілген «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыруға аянбай атсалыс­ты. Ол осы бағдарлама бойынша құрылған Қоғамдық кеңестің мүшесі және оның «Тарих және этнография» секциясының төрағасы ретінде жұмыс жасап, «История Казахстана в русских источниках», «История Казахстана в западных источниках», «Тарих – адамзат ақыл-ойының қазынасы» және «Қытай жылнамаларындағы қазақ тарихының деректері» атты көптомдық сериялық басылымдарды даярлау ісіне жетекшілік жасады. Оның ұсынысы және жетекшілігімен  5 кітаптан тұратын «Алаш қозғалысы. Движение Алаш. Құжаттар мен материалдар жинағы» (2004-2008) және 12 томдық «Қазақ ұлт-азаттық қозғалысы» (2007-2008) қазақ және орыс тілдерінде баспадан шықты. Мәмбет Құлжабайұлы өзінің қырық жылдан астам ұстаздық және ғалымдық өмірінде 10-нан астам монография (кейбіреулерін басқалармен бірлесіп жазған), 450-ден астам ғылыми-танымдық мақала жариялады. Ол өзінің осындай қомақты еңбегінің арқа­сында профессор, ҚР ҰҒА-ның коррес­пондент-мүшесі атағын алды. Елге кеңінен та­ныл­ған көрнекті ғалымға айналды. Бүгінде жетпістің биігіне кө­терілген М.Қойгелдиевтің ұзақ жыл­дардан бергі ғылыми-педа­­гогикалық еңбегі билік, бұқара­лық ұйымдар, халықаралық қауым­дастықтар тарапынан ес­керіліп, лайықты бағасын алды. Атап айтқанда, «ҚР Жоғары оқу орындарының үздік оқытушысы» (2012 ж.) атағымен, «Парасат» орденімен (2013 ж.) марапатталды. Ә.Бөкейханов, М.Шоқай атындағы сыйлықтарға ие болды. Сондай-ақ, Халықаралық Сократ сыйлығымен (Оксфорд, Ұлыбритания, 2007), Америкалық биография институтының Ал­тын медалімен (2009), «Халық­аралық Мәдениет конвенциясы» ұйымының «Халықаралық Бейбітшілік Сыйлығымен» (2010) марапатталды. Мәкеңе респуб­ликамыздың және шетел уни­верситеттерінің құрметті профессоры атағы да берілді. Қорқыт ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Семей қаржы-эконо­ми­калық институты және Вена қаласының халықаралық универ­ситеті құрметті профессоры (2007) атағын берді. Өмірде еткен еңбектің лайықты бағаланғаны бір ғанибет ғой. Ғалымның халқына беретіні әлі көп, оның ең құнды зерттеу еңбектері  енді дүниеге келеді деп сенеміз. Лайым, Алла оған сарқылмас қуат, ұзақ ғұмыр бергей! Нәбижан МҰҚАМЕТХАНҰЛЫ, тарих ғылымдарының докторы, профессор  АЛМАТЫ