Аспанасты елінің мол мүмкіндігі

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қытайға мемлекеттік сапары Қазақстан экономикасын нәрлендірудің үлкен факторына айналғалы отыр.

Сұңғат ӘЛІПБАЙ –  Пекиннен.

Қазақстан Республикасының Пре­зиденті Нұрсұлтан Назар­баев­тың Қытай Халық Рес­пуб­ликасына мемлекеттік сапары өте табысты басталғанын бұған дейін жазған едік. Мемлекет бас­шыларының кең құрамдағы кездесуінен кейін Қазақстан үшін маңызды болып табылатын сегіз бірдей құжатқа қол қойылғанын да хабарлаған болатынбыз. Бірақ екі жақты негізде қаралатын мә­се­ле мұнымен тәмамдалмаған екен. Жалпы қол қойылған құ­жат­тардың саны айтқанымыздан екі еседей көп болып шықты. Ол құжаттарға Елбасы сапарының барысында ұйымдастырылған екі елдің әр түрлі салалары бас­шы­ларының кездесулерінде қол қойылды. Олардың барлығын санамалап келтірмей-ақ қояйық, бәрі де екі ел үшін пайдалы, ел мен елдің арасын жақындастыра түсетін құжаттар. Қытайдың Қазақстанға деген құрметі айқын көрініп тұрды. Екі жақты кездесулер аяқталғаннан кейін ҚХР Төрағасы Ху Цзиньтао Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың құрметіне ресми түстік ас берген еді. Оған Қазақ­стан жағынан делегация мүше­лері мен сапар барысындағы біраз жауапты тұлғалар қатысты. Міне, осы тұста да Қазақстан пай­дасына орайлас біраз мәсе­ле­лер оңынан шешілуге қарай бейімделе түсті. «Ақылды көп жасағаннан сұ­рама, көпті көргеннен сұра», деген ғой атамыз қазақ. Әлем ел­де­рінің ішінен осыған сай келетін қайсысы бар екен деп іздесеңіз, ең көп жасағаны да Қытай, ең көп­ті көргені де Қытай екендігіне көз жеткізесіз. Іргемізде орналас­қан осынау алып елдің өркениет тарихының өзі ең бері алғанда бес мың жылдық уақытты қам­ти­ды екен. Соның ішінде жазуды пайдалана бастағанына 3500 жыл­дай уақыт болған. Біріне бірі жалғасып жататын Қытайдың хан әулеттері мен бекзадалары өз халқы түлеткен өркениеттің база­рында сайрандап, бұл дүниенің жұмағын бастан кешіп жатқан замандарда қазіргі күні кәрі құрлық атанып үлгерген Еуропаның бай халықтары қалың орман ішінде аң қуалап, су жағалап балық аулап, өлместің күнін көріп жатқан болатын. Дегенмен, «дүние кезек» деген атам қазақ. Дүниеде неше түр­лі халықтар өмір сүріп жатқан соң заман ауыспай, өркениет өзгермей тұра алмайды. Бұған тіпті өз тарихымыз да дәлел бола алады. Осыдан мыңдаған жыл бұрын Түрік қағандығы тұсында ұлы Қытай мен аты аңызға ай­нал­ған Византияның арасын­да­ғы алып аумақтың тұтқа ұстау­шы­сы болып, Батыс пен Шығыс­тың басын қосып дәуірлеген тұ­сымыз болған екен. Екі құр­лық­тың арасындағы сауда жолын өзі­нің алып аумағы арқылы өткізіп отырғандықтан, түрік қағандығы­ның халқы сол заманның өлше­мі­мен алғанда, бақуатты тұрмысқа жеткен. Бірақ амал не, тарихта сүрінген тұстарымыз өте көп. Сол Түрік қағандығы екіге бөлінген кезден бастап көп ғасырлармыз, мың жылдық өміріміз ыдырау­мен, бөлінумен, шағынданумен өтіп келіп еді десе де болады. Әй­теуір біз тарихи деректерден білетін соңғы 500 жылда Қытай бас­шылығының біздің елдің бас­шылығын тең дәрежеде сыйлап, үлкен құрмет көрсеткен тұсы осы соңғы жылдар, соның ішінде дәл осы кездесу болар. Әрине, өз тағдырында қытай халқының да қиындықты бастан кешірген тұстары аз кездеспейді. Дөңгеленген дүниенің бағы мен соры, қуанышы мен қайғысы әр адам­нан бастап жаһанды жалпа­ғынан басқан үлкен елдер үшін де ауыспалы болатындығы, бірден бірге көшіп жүретіндігі секілді адамзаттың тарихи жады мен жылнамасында жазылып қал­ған барлық дәуірлердің даң­ғай­ыр үлкен елі Қытайдың да еңкейіп барып еңсе тіктеген кездері жетерлік. Бірақ бұл халық­тың бір ұлылығы – еңбек ету қабілетін ешбір жоймағандығы, рухын түсірмегендігі. Қашанда болсын өзінің ішкі қуатын бой­ында сақтап отыратындығы. Батыста алғашқы болып ор­нық­қан капиталистік жүйенің дем бергеніне сүйеніп, Еуропа ха­лықтары алға озған шақта Ас­па­насты елі әр түрлі себептерге байланысты бұрыңғы рөлінен ай­рылып, жоқшылық пен кедейшілікке түскенімен, еңбек пен бірлікке, тәртіпке негізделген бай мә­де­ниетін сақтап қалды. Қазір сол мәдениетінің арқасында қай­та түледі. ХХ ғасырдың басында өзге елдердің тәжірибесі мен үлгісін алып, жаңа заман орнату жолында біраз экспериментке түс­кен ел өз тарихының шын­дығы­на, өз даналарының қағида­ларына сүйенгенде барып қайта ес жиып, дамудың даңғылына қарай бет алды, ХХ ғасырдың төртінші ширегінен бастап, дүниені дүр сілкіндіре бастады. Қазіргі Қытай­дың даму деңгейі әлемдік деңгей­де сыры әлі толық ашылып бол­маған ерекше феномен құбылыс­тар­дың бірі болып табылады. Осы ретте «әр мемлекеттің алда­ғы болашағы оның өткен тарихы­мен тығыз байланыста болады» деген қағидат қазіргі Қытай жағдайын айқын ашып тұр деп есептейміз. Қытай реформасының атасы Дэн Сяопин: «Біз енді дұрыс жолдамыз, халық бұған қуа­ныш­ты. Біздің саясатымыз өзгер­мей­ді. Ал егер өзгеретін болса, онда тек жақсылық жағына ғана өз­гереді. Сыртпен қатынасты ке­ңей­ту саясаты бұрынғыдан да икемді бола түседі. Бұдан біздің жолымыз жіңішкермейді, ол бар­ған сайын кеңейе береді. Тар жол­дың қандай болатындығын біз басымыздан асыра көрдік, сон­дықтан оған оралмаймыз. Егер артқа қарай қайтадан бұры­латын болсақ, қайда барарымыз тағы белгілі. Онда бізді тек кедейшілік пен артта қалушылық қана күтіп тұр», деген еді 1983 жылдың 18 шілдесінде өткен ғылыми-техни­калық экономика жө­ніндегі Пекин форумына қа­тыс­қан шетелдік мамандар ал­дын­да сөйлеген сөзінде. Міне, осы саясатты Ху Цзиньтао бас­та­ған Қытайдың қа­зіргі басшы­лы­ғы лайықты жал­ғастырып келеді. Соның ішінде Қытай дәл осы сапар барысында Қа­зақстанға да ашыла түсетін­дігін айқын аң­ғарт­ты. Ал мұның өзі еліміздің экс­порттық әлеуетін қазіргіге қара­ғанда  арттыра түсудің жаңа мүм­кіндіктері пайда болады деген сөз. Оның үстіне, біздің қолы­мыз­да­ғы деректерге қарағанда, өткен жылдың желтоқсан айындағы мәлімет бойынша, Қытайдағы ішкі жалпы өнімнің жан басына шаққандағы үлесі 4 мың долларға жеткен екен (ал бізде былтыр 9 мың долларды құрағандығы белгілі). Мұның біз үшін қуанышты жағы – бұрын сырттан жаңа технологиялар сатып алғаны болмаса, негізінен тек экспорт мәсе­ле­сімен ғана шұғылданып келген Қытай енді бірте-бірте импорт­таушы елге де айнала бастамақ. Өйткені, халықтың тұрмыс жағ­дайының түзелуі оның сатып алу қабілетін арттырады. Елге, әсі­ре­се, азық-түлік жағынан көптеген өнімдер қажет болады. Осы жағдай экспорт-импорт опера­ция­ларында импорт жағының сал­мағын ауырлата түседі. Бұл жеке біздің болжамымыз емес. Интернеттегі орысша нұсқасын сүзіп шыққанымызда, Қытайдың басты газеті «Жэньмин жибао» да осылай жазған екен. Міне, осын­дай тұста екі елдің ара­сындағы аралас-құраластықтың артуы Қазақстан үшін пайдалы болары сөзсіз.

Жалпы, Қытай әлеуетінің арт­қандығы, елдің жаңа техноло­ги­я­ға ие болып қана қоймай, оны енді өз бетімен жетілдіре түс­кендігі Қа­зақстан басшысының Тяньцзинь қаласына сапары ба­ры­сында анық көрінді. Шет мемлекеттерге бар­ған кезде тек келіссөздер жүр­гі­зіп қана қайтпай, сонымен қатар, сол елдегі жаңалықтар мен жаңа технологиялармен танысып, олар­ды Қазақстанға тарта жүретін Нұрсұлтан Әбішұлы делегация мүшелерімен бірге Пекин мен Тяньцзинь қалаларының арасына қатынайтын жоғары жылдам­дық­тағы ұшқыр пойызға отырды. Пойызға отырардың алдында Пекиннің «Оңтүстік» темір жол вокзалының жұмысымен таныс­ты. Нұрсұлтан Назарбаевты вок­зал­дың жұмысы және ерекшеліктерімен ҚХР Темір жол министрлігі партия ұйымының хат­шы­сы Шэн Гуанцзу мен «Қазақстан темір жолы» АҚ президенті Ас­қар Мамин таныстырып, ар­найы ілін­ген стендті аралатып көрсетті. Пойыз расында да жүрдек екен. Вокзалдан шыға салысы­мен сағатына 200 шақырымдық жылдамдықты ұстады да онан кейін жүрісін үдете түсті. Қаладан шыға бере сағатына 250 шақы­рым­ды алды. Онан кейін 350 ша­қырымға жеткізді. Шамасы, жол қауіпсіздігінің ыңғайына ма, жоқ әлде қарсы бағытта ұшырасып қа­ла­тын пойыздың ыңғайына бай­ла­нысты ма екен, көбінесе саға­ты­на 280-330 шақырым аралы­ғын­дағы жылдамдықпен жүріп отырды. Оны көрші вагондағы біз­дер, журналистер қауымы, ва­гондағы таблодан көріп отырдық. Шамасы, «жер танабын қуыр­ған» деп осындай пойызды айту­ға болар. Оның жүрісімен салыс­тырғанда темір жолдан 500 метр­дей қашықтықта қатарластыра са­лынған автокөлік жолының үс­тін­дегі небір жүрдек жеңіл көлік­тер­дің жүрісі тасбақаның қозға­лы­сындай ғана болып қалады екен. «Пекин-Тяньцзинь» халық­ара­лық темір жол учаскесі – рельс түріндегі жоғары жылдам­дықтағы темір жол магистралінің алғашқы тармағы. Темір жол құрылысын жүргізгенде техника­лық жағынан күрделі бірқатар ин­новациялық жобалар орындал­ған, соның ішінде жолаушы­лар­дың қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ұзындығы 500 метрлік рельстің жаңа түрін төсеу техно­ло­гиясы қолданылған. Аталған учаскені сынақтан өткізу кезінде CRH-3 ұшқыр локомотиві саға­ты­на 394 шақырымға дейінгі жыл­дамдықты көрсеткен. Иә, уақыт пен кеңістік атты ұғымымызға осы жолдың бой­ын­да үлкен өзгеріс енгендей әсер­лендік. Пекиннен 130 шақырым жердегі Тяньцзинь қаласына бар болғаны жарты сағаттың ішінде жетіп келдік. Қазақстан басшысы мұнда Тяньцзинь қаласының бас­шыларымен кездесіп, қаланы да­мытудың бас жоспарымен таныс­ты. Аталған қалада оған кіретін айналасындағы елді мекендерді қосып алғанда 11 миллионға тарта адам тұрады екен. Қала Қы­тай­дың ең бір өнеркәсіпті өңір­лері­нің бірі болып табылады. Тянь­цзин­нің қалалық бөлігі кө­лемі жағынан құрлықтағы Қы­тайда үшінші орында тұр. Мұнда мұнай-химия кешені, тоқыма өнеркәсібі, металл өңдеу, мәшине жасау салалары жақсы дамыған. Сонымен қатар, соңғы бірер жылдан бері «Эйрбас» ұшағын құрастыруға кіріскен. Қаланың танысуға лайық үл­кен бір ерекшелігі ретінде мұнда эко-сити экологиялық жобасы­ның қолға алынғандығын айтуға бо­лады. Осы жоба бойынша оның жасыл желек жамылған қалаға айналатындығы өз алды­на, сонымен қатар, қаланың жеті белдеуден тұратын, әр белдеудің қайта қайталанбайтын өзіндік үлгісін қалыптастыру мәселесі қа­растырылуда екен. Мұнда бо­ла­шақта қабырғалары қозғала­тын, су мен жасыл желек орта­сын­дағы үйлер салынбақ. Қала басшылығы Қазақстан Президентін осы жоба жайымен таныстыр­ды. Дегенмен, қаланың қазіргі жағдайында біздің Астананың көркі одан артық болмаса кем емес екендігін аңғардық. Қазақстандық бұқаралық ақ­па­рат құралдарының өкілдерімен сапардың қорытындысы туралы өткізілген брифингте Президент Нұрсұлтан Назарбаев бұл мемлекеттік сапардың Қазақстан үшін барлық жағынан пайдалы болып, ынтымақтастыққа жаңа серпін бергендігін атап өтті. «Тәуелсіз­дігіміздің 19 жылы ішінде біз Қытай жағымен бірлесіп қажыр­лы еңбек еттік және біздің қа­рым-қатынастарымызды нығайту үшін көп істер атқарылды», деген Елбасы Қытаймен бірлесіп салынған «Атасу – Алашаңқай» алғашқы темір жол өткелі бү­гінде жылына 15 миллион тон­на­ға дейін жүк тасымалын қам­та­масыз ететіндігін айтты. Биылғы жылы дәл осындай «Қорғас – Ал­маты» екінші өткелінің құры­лы­сы аяқталмақ. Ол жүк тасымалын Қытайдан Орталық Азияға, сондай-ақ Иран арқылы Парсы шығанағына тасымалдауға мүм­кін­дік туғызады. «Батыс Еуропа – Батыс Қы­тай» автомобиль жолы салынуда. Оның бітуін Қытай жағы асыға күтіп отыр. Сонымен қатар, Қор­ғаста бірегей нысан – халық­ара­лық сауда орталығы салынуда.   Ел­басы, сондай-ақ сапар ба­рысында жүргізілген келіс­сөз­дердің нәтижесінде «ENRC» ком­паниясы Соколов-Сарыбай кен-бай­ыту өндірістік бірлестігін одан әрі дамыту үшін 1,5 миллиард АҚШ долларына ие болған­ды­ғын, «Қазақмыс» компаниясы ҚХР үшін жеткізілетін кон­центрат­тарды өңдеу жобасына қа­ражат алғандығын мәлімдеді. Нұрсұлтан Әбішұлы ядролық энергетика саласындағы ынты­мақ­тастық жөнінде қабылданған құжаттың маңызын да ерекше атап өтті. Қазіргі күні Қытайда 19 ядролық блок салу мәселесі шешілген. Таяу болашақта оның тағы да 25-ін салу жоспарда тұр. Бұл жағдай әлемдік деңгейдегі ірі уран тұтынушысының іргемізден пайда болғандығын білдіреді. Алдағы уақытта Қазақстан Қытайдың уран отыны жөніндегі сұранысының 40 пайызына дейінгі мөлшерін қанағаттандыра­ды. Мұның өзі елімізге ондаған миллиард доллар кіріс кіреді деген сөз. Ал болашақта бұл сала­ның пайдасы мұнай мен газдан кем болмауы да мүмкін. Қазақстан басшысы Астанада Қазақстан-Қытай суперкомпьютерлік орталығын құру жөнінде уағдаластықтар жасалғандығын айтты. Бұл жобаның мәні зор. Өйткені, қазіргі уақытта Қытай технологиясы алға шығып, ер­тең­гі күннің технологиясына айнала бастады. Сондықтан Қазақстанда инновациялық бағдарламалау мен Қытай инновациясын енгізуді оқытатын Қазақстан-Қытай университетін ашудың қажеттігі пайда болуда. «Біз осы жолы Қы­тай жағымен алғаш рет ши­кі­зат­тық емес саланы дамыту жөнін­дегі ынтымақтастық туралы келісім қабылдадық. Бұл – біздің үлкен олжамыз», деген Елбасы 1 миллиард АҚШ долларына дейінгі қаражаты бар бірлескен қор құрылатындығын айтты. Ол қор Қазақстанның пайдасына жұмыс істеп, индустриялық-инновация­лық бағдарламаны жүзеге асы­руға үлес қоспақ. Бұл – өте тиімді келісім-шарт. Сапардың нәтижелері туралы айта келе, Елбасы Қытайдың жо­ғары басшылығымен өткен келіс­сөздер және сапар қорытындысы өте жемісті болғандығын атап өтті. «Қытай Халық Республи­ка­сы Қазақстан Республикасын сенімді көрші, стратегиялық әріп­тес ретінде көреді. Бұл – біз үшін өте маңызды. Өз экономикасы­ның дамуы үшін Қазақстан ұлан-байтақ рынокқа ие болуы керек. Мұндай рынок ҚХР-да бар. Яғни, 20 млрд. долларды құраған тауар айналымы қарым-қатынастың шегі емес және ол жедел өсу бейімділігін көрсетіп беріп отыр», деді Нұрсұлтан Назарбаев. Сөзінің соңына таман Қа­зақстан басшысы кешегі күні қол қойылған трансшекаралық өзен­дер суын бірлесіп қорғау туралы үкіметаралық келісімнің үлкен мәні бар екендігін, мұндай келісімге, яғни Ертіс пен Ілені қорғау мәселесіне біздің еліміздің ұзақ жылдардан бері ұмтылып келе жатқандығын, енді бұл істің де сәтті шешіле бастағандығын, атал­ған мәселені одан әрі терең­дету ҚХР Төрағасы Ху Цзинь­тао­ның үстіміздегі жылдың орта­сын­да Қазақстанға сапары кезінде қарастырылатындығын айтып өтті. «Біз посткеңестік кеңістік елдері ішінде Қытайдың Ресейден кейінгі екінші экономикалық әріптесіне айналдық. Қазақстан үшін Қытай – өте тиімді бала­малы рынок және біздің тауар­ларымыздың халықаралық дең­гей­ге шығу жолы. Өз кезегінде Қазақстан да осындай көпір міндетін атқара алады. «Астана – Алматы» жоғары жылдамдық­та­ғы темір жол магистралінің құ­рылысы тәрізді жобалар үдемелі экономикалық дамуымызға үлкен мүмкіндік туғызатын болады. Бұл – өте үлкен жоба және біз оны қолға алмақпыз», деп түйін­деді сөзін Қазақстан Президенті. Сонымен, Қазақстан Респуб­ли­ка­сы­ның Президенті Нұрсұл­тан Назарбаевтың Қытай Халық Республикасына жасаған бұл жолғы мемлекеттік сапары қай жа­ғынан алып қарағанда да маңызы зор сапар болды. Оның нәтижесі көп өтпей-ақ сезіле бастайды деп сенеміз. Суреттерді түсіргендер С.БОНДАРЕНКО, Б.ОТАРБАЕВ.