Аяулы арман, алыс жол

Баубек Бұлқышев ғибратын бағамдағанда Күллі әлемнің ашу-кегі, Орна менің кеудеме кеп! Жау жолына атам сені Бомба бол да жарыл, жүрек!                                                    Қасым Тақуа тарихтың адам ойын сан-саққа жүгіртетін уағыз-дәрісін тыңдаған сайын ықылым заманның шүңетіне тереңдей беріп, адам баласының нәзік жүрегін қа­тайтқан, жұмсақ мінезін көркемдіктен айыр­ған, ақ тілегінің орнына нәлет айт­тырған зұлмат соғыс тұсына келгенде ба­сыңды жұлып аласың. Майдан даласы тек ерлік пен көзсіз батырлықтан тұр­май­тынын, онда қасіреті мен қайғысы қабаттасқан бейбақ тағдырлардың бұра­лаң жолдары, бақыты мен қуанышы тапталған зобалаңдары жатқанын іштей түсінуге талпынасың. Хронологиялық заңдылықпен осы жылдар аралығында соғыс өтті дегенімізбен, қаншама жекелеген өмірлердің үстін жаншып өткен қорқынышты күндердің ауыртпалығын дәл бүгін сезініп, толық түсіне алар ма екенбіз. Батыр бабаларымыздың ерлігін асқақ пафос­пен оқыған ұрпақ соғыс кезіндегі төтенше жағдайларды Василь Быков шығармаларындағы жазмыштай қабылдай бермейді. Онда да сатқындық пен сертке беріктік, махаббат пен адалдық, үрей мен эгоизм бір-бірімен тайталасып, өмір сүруге құлшынып жатады. Бейбіт күндердегі адам жанының әділетсіз қылықтарын соғыстың өзі жеңе алмапты. Соғыс күндері пенде баласының күншілдігін бір сәтке болса да тыймапты. Аспаннан оқ жауған түндер алауыз көршінің, бақталас замандастың нәпсісін сындырмапты. Сонымен қоса, аяулы арманға жетудің алыс жолын да қысқарта алмады. Жеңіске деген ерлік салтын да бұзуға дәрмені жетпепті. Бәрібір мейірім, жақсылық жеңіпті. Соған тәубе айтасың! Кім соғысты аңсасын... Адам сафи зәуза­тының қанын дүние пайдасы үшін тө­гуге құмар тасжүрекке айтылған қарғыс бұ дүниеде, не о дүниеде иесін табары да хақ. Бірақ сол қарғыс жеткенше қол қусырып отырар азамат азамат па? Жаның бәйгеге тігіліп, қай қаңғыған оқ шыбын жанымды ажалға ұстатар екен деген үрейлі сәтте жасалмаған ерлік ерлік пе? Соғыс көргендердің айтуынша, ерлік бір керемет жаужүректіктен емес, азаматтықтан туар абыройлы қадам болса керек. Баубек Бұлқышев өзінің қысқа ғұмы­рында ылғи осындай абыройлы қадамға баратын офицер сияқты елестейді. Оның тәртіпті бұзуы, сөзінде тұрмауы, туған же­рінің әр пұшпағын жақсы көрмеуі мүмкін емес. Қазақ әдебиетінің жас буыны ретінде өзін жақсы сезініп, жауапкершілікпен ылғи өзін қамшылайтын тұсы соғыс қана емес. Әбу Сәрсенбаевтың естелігінде әлем әдебиетінің том-том шығармаларын оқып, тіпті, түскі асқа шықпай, бір стақан айранды қанағат етіп, алтын уақытты қимағанын жазады. Бәлкім, бір тылсым Құдірет жас қаламгерге ғұмырының қыс­қалығын сездірген шығар. Жиырмадан жаңа асқан шағында Гете, Шиллер шы­ғар­маларын тәржімалап, аудармадағы алғашқы қадамдарын да жасайды. Әскерге шақыртылып, одан ары майданға аттанған Баубектің патриоттық шығармалары баспасөзде үздіксіз жарияланды. Қаламын қаруымен қатар көтеріп жүрген жауынгер-жазушы қанды майдан даласында да жазуын тоқтатпады. Қолы қалт еткенде Мұқан Иманжановқа хат жазып, өлең, мақалаларын реттеп, «Алматылықтарының» басын жазды. Баубектің «Өмір сүргім келеді» деген мақаласын оқығаннан кейін Асқар Тоқмағамбетовке хабарласқан Мұхтар Әуезов: «Меніңше, өте жақсы жазылыпты. Ол өзі сөйлемепті, жүрегін сөйлетіпті. Оның өзі бір өте талантты жігіт екен. Шіркін, соғыстан аман қайтса, жазушы болайын деп тұрған дарын екен. Сөз саптауы, ой өрісі өте терең жатыр... Маған қатты ұна­ды, көзіме жас алдым...», дейді. «Әбеке, мынау бала ғажап қой, керемет қой... Бұған дейін қалай елеусіз келген... Соғыс кезі ойын қанаттандырып, қаламын өткірлеп жіберіпті ғой...», – дейді Ысқақ Дүй­сенбаев Әбу Сәрсенбаевқа майдан газе­тін шығарып жүріп. «Сол жұлдызды мезгілсіз сөндіріп аламыз ба деп қорқамын. Ол қазір саперлер ротасының командирі. Ал сапер дегендер үнемі оқ астында. Ша­буылға жол ашатын да солар. Оқ ас­тында жүріп көпір салатын да солар...» деген Әбу сөзінен кейін Баубекті газетке ал­дырмақшы боп, жоғары жаққа хат жазады. «Тездете көріңдер, ең болмаса дидарласып қайтайын. Қатты сағындым» деген Баубек Мұқанға да газетке ауысуын, онда жазуға көп мүмкіндік болатынын жалына жазған. Бірақ тағдыр оны құптамапты... Иә, соғыс жаңа көктеп келе жатқан қанша талантты ерте қырықты. Абдолла Жұмағалиев, Әли Есманбетов, Ихлас Адам­беков, Омарбек Пұсырманов, Сабыржан Үкенов, Бақтияр Меңдіғазин сияқты «жа­ңа өспірім, көгерім» кеткендердің арасында есімі бізге беймәлім қалғаны қан­шама. Қасым Аманжолов мәңгілік ескерткіш орнатып кеткен «Ақын өлімі туралы аңыз» поэ­масы бұрын-соңды қазақ әдебиетінде үлгісі жоқ шығарма екенін ұғына бастағанымызда солардың ар жағында қанша таланттың қуат-күші жатқанын аңғара да бермедік. Жалғыз Қасымның емес, бәрінің ақындық қуаты осы поэмаға келіп құйылды ма екен. Кім біледі, әйтеуір сол поэма тек Абдолланы емес, сол сияқты қанша ақынды ұдайы еске салып тұрады. «Осы ғаламат қырғын сұрапыл соғыс үстінде жаныңа сүйеу болатын нәрсе – біздің жігіттер ерлерше өліп жатыр деген сенім! Олардың өлімінде де өмір бар!» деген Баубек сөзі қайта-қайта жаңғырады. Баубекпен жолығу – өте қызық. Ол саған ақылы үлкен аға болып кеңес айтып тұрып алмайды. Немесе парасат биігінен төмен қарамайды. Ол сол биікке ұмтылады. Және саған бар сырын айтады. Өзі айтатын қаламгерлер сияқты, қазақ әдебиетінің бір өкіліне айналуды қалайды. Ол да сен сияқты әлі ештеңеге қол жеткізбеген жас. Мұңын да жасырмайды. Сен бейне Мұқан сияқтысың. Үнемі оның хаттарын оқып, жауап бергің келеді. Сонау майдан даласынан айтқан арыз-тілегін орындап, тек Баубектің өтінішімен ғана қала кезгің келеді. Сейіт­жан, Бибігүлдерге сәлемін жеткізгің кеп, әлде бір газет-журнал редакциясының есі­гін: «Мынау Баубектің мақаласы» деп ашқың келеді. Соғыс уақытын емес, Баубектің көңілін сағынасың... Оның көңілі қардан ақ, судан таза. «Тыңда, Кавказында» адам тағдырларын соғыстың теңестіріп жібергенін жазып, күллі кеңес үкіметінің халқына үндеу айтатын қаламгердің досы болу қандай жақсы. Және Мұқан сияқты дос бола алсаң, қане. Немістер шабуылға шыққанда «күзем тойда болған қазақ жігіттері: «Фрицтер күземге кірісті» деп күлісіп тұрады. Жау оғының астында қасқайып күлісіп тұрған шығыс адамдарын жаным сондай сүйеді». Дұшпан оғының өзін күліп қарсы алатын Шығыс ұлының «өлімнен ұяты» күшті екенін Бұлқышев қалай жақсы біледі?! «Өмірдің ең биік шыңы – жастық» деген Гете сөзін үнемі айтатын ол өзінің жас­тығын барынша молынан пайдаланды. Жа­зуында да, соғыста да. Баубек шығармаларынан үлкен көр­кемдікті талап ете алмаймыз. Аяқтай алмай кеткен «Алматылықтар» романы сол уақыт үшін үлкен ерлікпен пара-пар еді. Неге Баубек соғыста жүріп роман бастады? Мұқанға жазған хаттарында үнемі жазу, поэма, өлең, мақалалары туралы ой толғайды. Олардың баспасөзде жарық көруін қатты қадағалайды. Адам өзіне келе жатқан ажалды сезе ме, расымен. Әйтпесе Мұхтар, Әбу аңсағандай соғыстан аман келсе, Камал Смайылов айтқандай: «Олесь Гончар мен Юрий Бондарев, Шыңғыс Айтматов пен Василь Быков секілді соғыс­тың философиялық, моральдық, психо­логия­лық аспектілерін терең ашып жазар ма еді?». Баубек хаттары – өзінің өмірбаяны. Ол жүріп өткен жолды әлдеқандай архив парақ­тарын ақтармастан, хатынан оңай аңғаруға болады. Ол туралы жазғандардың бәрі жастық деген «өмірдің биік шыңына» көз қадады да тұрды. Ал арманы, ойы өзімен қалды... Баубектің жастық шыңына шыққан сайын оның өмірлік тәжірбиесінің молдығын (жас та болса), әдебиет туралы пайымының қалыптасып, жанр табиғатын сезіне алға­нын, әдеби эстетика мен өзіндік поэтикасын қалыптастырған қаламгер екенін аңғарасыз. Әдеби мұрасын қалдыруға, жинақтауға қанша асыққанымен, оның жазуынан осы бір асығыстықты еш байқамайсыз. Керісінше, оптимистік лепке толы шығармалары қанша жасқа рух сыйлады. Майдан даласына республиканың түпкір-түпкірінен «Булкишеву» деп ағы­лып жататын хаттардың көбін жауапсыз қалдырмаған көңілі көп дүниеден үмітті еді. Оның шығармаларының негіз­гі арқауы – бейбітшілік. Өлеңдерінде де, мақа­лала­рында да, тіпті, «Алматылық­тарында» да ол соны аңсайды. Романындағы Ғазиз махаб­батының ар жағында «адам соғыс кезінде қандай махаббатымен ашық жолығысып, еркін тілдесе алсын» деген емеурін жатқаны анық. Баубектің жастық шыңында жақсылыққа құмарлық, өмірге құштарлық, жер бетіне ізгілік тілейтін мол мейірбандық бар. Сол шыңнан біз алыстаған сайын осы бір Құдай сыйлаған нығметтерден де алшақтап бара жатқан сияқты көрінеміз. Ол – әлі былған­баған, сол жас қалпында соғыс көрген қасі­ретті, арманшыл жүрек. «Майданда сөйтіп бір күн мен өлермін, Қоштасып жер бетінен жөнелермін. Бір өлген соң, қайғы жоқ, уайым жоқ, Қандай болар, о, сонда жайың сенің? Ролін өзі атқарар нашар жүрек, Тереңіне батарсың дүниенің, Ұлытау құлағаннан кейін соқпас, Терегі туып-өскен біздің жердің, – Сөз де түспей ауызға, – дей берерсің, «О, өлім, жауыз өлім, жауыз өлім!». Міне, ол біздің көкірегімізді жер бетінен адалдық іздеген, адам жанын рахат сәу­лесімен нұрландырған арманшыл ойларымен толқытып тұр.   Бағашар ТҰРСЫНБАЙҰЛЫ