Сәбит Оразбаев: "Дүниеде айтылмайтын шындық болмайды"

Қазақ театр өнерінде үркер жұлдыздай жарқырап, сахнаны сәулесімен нұрландырған кешегі Қ.Қуанышбаев, С.Қожамқұлов, Қ.Бадыров, Е.Өмірзақов, одан берідегі Ә.Молдабеков, Ы.Ноғайбаев сияқты алыптар тобынан кейін «тарландардың соңғы тұяғынан кімдер қалды?» деген сұрақ туғанда, шақталып қалған шағын топ ішінен ойға сөзсіз Сәбит Оразбаев оралады. Топқа түсіп сөйлесе ағытылған шешен, қолына домбырасын алса, арқаланған әнші, ескі жыр-толғаудың ең мәйекті шумақтарын табан астында төгіп-төгіп салатын сегіз қырлы, бір сырлы толысқан тұлғаның бір бойына бұдан басқа неше өнерді Жаратқан ие сараңдығы ұстамай-ақ сыйлай салған. «Сексенге келдім, сан қызық көрдім, арман жоқ, Айтатын сөзім айтылмай жерде қалған жоқ» деп тебіренетін, бір актер армандайтындай сүйекті рөлдің бәрін сомдап, құрметке бөленген әкемтеатрдың абыз актерінің театр туралы толғанысын тыңдай берсең, жалықпайсың. – Сәбит аға, М.Әуезов театры әр­тіс­терінің Францияның Нанси қа­ла­с­ына гастрольдік сапары тура­лы Асанәлі ағамыздан бастап арда­гер әр­тістеріміздің біразынан қы­зық­ты оқи­ғаларды көп естідім. Өз қа­за­нын­да өзі қайнаған жабық елді жарып шы­ғып, Еуропаға қалай сапарлап жүр­сіздер? – Қырғыз жазушысы Ш.Айтматовтың ата­ғы жер жарып тұрған кез. Шыңғыс Фран­циядағы бір үлкен Академияның мү­шесі. Осы Академияның президенті мен жазушы арасында өзара келісім бол­ған болуы керек, сол шаруа бойынша Фра­н­ция мәдениетінің бір топ жауапты өкі­лі Қырғызстанға сапарлап шығады. Құ­дай шебер ғой, Бішкекте алай-дүлей бо­ран соғып, ұшақ амалсыз Алматыға аял­дайды. Аспаннан түскен «құдайы қо­н­ақтар»: «ау, бұл қаланың театры бар ма екен? Болса, кешке бізді спектакль­ге апарсаңыздар» деген өтінішін айтады. Ал, сол күні біз театр­да «Қозы Көрпеш-Баян сұлуды» ойнап жатамыз... Біздің әртістердің ойынына тәнті болып, Мәмбетовтің режиссерлігіне таңдай қаққан француздар Фрунзеге бармай, тап сол жерде М.Әуезов театрымен келісімшартқа отырып, Нансиге қырғыз емес, қазақ әртістері баратын болып шешіледі. Даңқы жер жарып тұрған Ә.Мәмбетов дереу спектакльге өзгерістер жасап, «еуропаландырды». Сөйтіп, араға көп уақыт салмай-ақ театр Франциядан шақырту алды. Алып-ұшып жеткенімізді қайтейік, Парижге кіргізбей қойды. Мұғалімдердің көте­рі­лі­сі болып жатыр екен. Бізді басқа бір жолымен Нансиге алып келді. Екі күн ойнадық. Құрамында Ы.Ноғайбаев, Ә.Молдабеков, А.Әшімов, Ф.Шәріпова сияқ­ты кіл мықтыларды топтастырған күш­ті құраммен барғанбыз. Басқа ел­дердің театрлары бір реттен ойна­ған­­да, біздің театр екі рет ойнады және өз­ге­лерге кішігірім залын бергенде, біз­ге Опера театрының сахнасын ұсы­н­ды. Содан француздармен жақынырақ та­нысып, әжік-күжік әңгіме туған сәтте «Қайдан келдіңдер? Кімсіңдер?» деген сауал қойылды. «Қазақстаннанбыз» десек, құдая тоба, бір адам білсеші. Атақтыларымызды да айтып жатырмыз, тұлғаларымызды да түгендеп жатырмыз. Екі иығын қомдайды да қояды. Содан Орталық комитеттен Потапов деген біреу барған еді, сол түтігіп ке­ліп: «сендер не, ауыздарыңа келгенді ай­тып, артық сөйлеп отырсыңдар. Қа­не, доғарыңдар, сендер мұнда КСРО Мә­дениет министрлігінің келісімімен кел­ген­сіңдер» демесі бар ма? Сөйтіп отыр­ғанда ортамыздағы біреу «Медеу» деп қалды. Басыла берген француздар қайтадан шу ете түсті. «О, Медеу! Медеу! Білеміз, білеміз, сендер сол ғал­а­мат мұз айдыны бар елден келдіңдер ме?» деп бізді қайтадан әңгімеге тартты. Ұл­ты­мызға деген сүйіспеншілігімізді бай­қап, әлгі Потапов кеткенімізше бізді аң­думен болды. Жақсымызды жақсы деп айта алмай қорланып, қорынып өскен біз үшін елі­міздің тәуелсіздікке қолы жетіп, әлем танығаны мақтаныш, ал 25 жылда жаса­лғ­­ан тірлік – жүз жыл көтеретін жүк­пен пара-пар. Мемлекет болдық. Аст­а­наны салдық. Мұндай жетістікті не соқыр көрмейді, не өз еліне өзі жау ние­ті бұзық адам көрмейді. – Ауылдағы ағайындарыңыз Ал­ма­ты­­ға мал дәрігерінің оқуын мең­ге­­ріп кел деп жібергенімен, сіз бәрі­бір өне­р­ді таңдадыңыз. Бұған қандай жағ­дай әсер етті? – Ол уақытта қазақ балалары үшін мал дәрігерлігі мен агрономдық ма­мандық – оқудың төресі еді. Әрі ба­қыт, әрі сән, жыл сайын жапырылып бә­рі сонда баратын. Мен мектеп бітір­ген­де Дүйсебаев деген тіл-әде­биет­тен сабақ берген ұстазым филолог бол­ға­нымды қалады. Атақты ауылдасы­м­ыз Қ.Жандарбековтің дүркіреген даңқының әсері болды ма, ән салып, домбыра тартып, өнерге икемім барын білетіндер сол кісінің жолын қуғанымды құптады. Мен болсам ешқайсысымен келіспей: «Жоқ, Әбдіқадыр атам айтқан, мал дәрігері боламын» деймін. Өйткені, сол уақытта ауылда мал ауырса болды, шетінен сойып тастайтын. Соның зардабын әбден тартқан атам кішкентай күнімнен: «Балам, қолда бар азын-аулақ малдың өсімі болмай тұр, сен Алматыға бара алмасаң, мына Қапланбектегі техникумға барсаңшы, соны бітірсең де, мал дәрігері болып шығасың» деп құлағыма құя беретін. Сөйтіп мен Алма­тыға келіп, АЗВИ-ға түсіп тұр­ған жерімнен, консерваторияға кеттім. Сынақтардың бәрін аман-есен тапсырып болып, көңілім жайланып, «осы бір Алматыны аралап көрейінші» деп жалғыз өзім жаяулатып Коммунистік проспектімен төмен түстім. Консерваторияның жанынан өтіп бара жатып, ашық терезеден сыртқа төгіліп жатқан алуан түрлі аспаптың үнінен шідерленген аттай аяғымды ілгері баса алсамшы. Қанша тұрғанымды білмеймін, бірақ тап сол жерде шешім қабылдадым. Не керек, құжаттарымды АЗВИ-ден әрең дегенде алып, вокал бөліміне тапсырдым. Бірақ дауысым болғанмен, Бекен Жылысбаев, Курганскийлер қанша әуреленсе де, менен опера әншісі шықпады. Сөйтіп жүргенде, аяқ астынан консерваторияның жанынан театр факультеті ашыла қалды. Жас болса да, сөйлеген сөзі мен жүрген жүрісі аңызға айналған Асқар Тоқпановқа бардым. Ол уақытта бұйра-бұйра қалың шашым басыма сыймай бөркімді көтеріп тұратын. Басымнан аяғыма дейін бір көз салып өткен Асқар ағам: «Басыңды білмеймін, шашың керемет екен» деді. Сөйтіп бұл жердің де сынағынан өтіп, театр факультетінің студенті болып шыға келдім. – Қазір жақсы драматургия жоқ, жақсы пьеса жоқ, деп жатады, бірақ Ә.Мәмбетовтің ең мықты спек­та­кль­д­ері инсценировкалар негізінде сах­нал­ан­ғ­ан екен. Яғни, прозадан пьеса туған. Қа­зір режиссерлер драматургтерге ғана тел­міріп, осы үрдісті мүлде пайдаланбай кетті, әлде бұл дұрыс емес пе? – Әзірбайжан Мәдиұлы болашақ спек­т­аклінде ойнатқысы келетін актер­лер­ді кабинетіне шақырып алатын да, Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен терін», Ш.Айтматовтың «Ана – Жер-Анасын», «Бо­ран­ды бекетін» қолына ұстататын. Өзі «ойланыңдар» дейтін де, сыртымыздан жауып кетіп қалады. Содан бәріміз қы­зыл­­кеңірдек болып айтысып, өз ойымыз­ды айтып, образдарды талдайтынбыз. Анау колхоз басқарманың балалардың аузынан жырып, жинап алған бидайды ұры алып қашқан кездегі сахнаны қалай шығарамыз, сотты қалай шығарамыз, Ана мен Толғанай арасындағы үлкен философиялық ойға құрылған айтысы қалай жеткізілуі керек, осының бәрі ортақ ой арқылы шешілетін. 1960-70-жылдары театр бұрын-соңды болмаған биіктікке көтерілді. Бұл туралы Ә.Мәмбетовтің өзі: «Бұл жалғыз менің еңбегім емес, бірін­шіден, театр ұлы Мұхтар Әуезовтің атын­да, екіншіден, сол театрдың негізін қалаған бабалардың рухы қуаттады, үшіншіден, Ы.Ноғайбаев, Ф.Шәріпова, Ә.Молдабеков, А.Әшімов, С.Оразбаев сияқ­ты замандас қанаттастарым менің бар­лық спектакльдерімде ойнап, мені өсір­ді және өнері биіктеп, менімен бірге өзде­рі де өсті» деген екен. «Абайды», «Қарагөзді», «Ана – Жер-Ананы» қойған Мәмбетовтің спектакльдерін әлем сах­на­ларындағы өнер туралы үлкен сөз айтқан мықты театр сыншылары мен өнер зерттеушілері, орыстың атақ­ты режиссерлері Мәскеуден арнайы ке­ліп кө­ретін немесе Одақ көлеміндегі гас­тро­­ль­дерін жібермей қадағалайтын. Бұл Мә­м­бетовке дейін М.Әуезов театры­ның тарихында болмаған жағдай. Кә­сі­би мамандардың сыни көзбен көре­тін­дері өз алдына, Мәмбетовтің спек­так­ль­д­ері мен жекелеген әртістер туралы миллиондаған тиражы бар Одақтың бас ба­сылымдарының бәрінде қазақ актер­ле­рінің өнеріне баға берген етектей материалдар жарияланатын. Бұл Мәмбетов шеберлігінің құдіреті! – Әлем театрларының тыны­сын се­зіп, бір өзі-ақ орыс театр өнерін бірнеше са­ты биікке көтерген әйгілі Иннокентий Смоктуновский сіз сомдаған Сүйеу қарт­­тың рөліне тамсанғаны сондай, Сә­бит Оразбаевтың өнері туралы сүй­сі­ніп тұрып жазатыны да сол кез ғой, шамасы... – Иә, ондай жайттың болғаны рас. Сүйеу қарттың рөлі о баста Елубай Өмір­зақовқа берілген еді. Бірақ, ол кісі ауы­рып қалып, репетицияда мен ойнап жүр­д­ім. Кейін премьера алдындағы ойы­нымды көргеннен соң ол кісі Сүйеуді ойнаудан үзілді-кесілді бас тартты. Рөлдің маған басыбайлы бұйырғанын қайтейін, енді «Қан мен тердің» авторы Ә.Нұрпейісовтің қарсылығына ұшырадым. Ол алғашында мені актер ретінде мүлде мойындамады. Соған қарамастан, жас болсам да, Әзекең сенім артты, Ақбаланы ойнаған Фариданың, Ыдырыс ағаның, Әнуар, Асанәлі сияқты сахнадағы серіктестерімнің қолдауымен ойдағыдай орындап шықтым. Спектакль сахнаға шыққаннан кейін Әбең қолымды алып, рахмет айтты, кейін екеуміз жақын дос болып кеттік. Орталық басылым бетінде Смоктуновскийдің берген жоғары бағасынан кейін атағым бірден дүркіреп шыға келді. Әзірбайжан Мәмбетов актер таң­дау­дан жаңылыспайтын. Бұл қасиеті оның ең үлкен артықшылығы еді. Ленин­нің 100 жылдығына байланысты Әзір­бай­жан Мәдиұлы спектакль қойды. М.Әуезов театрының жыртылып-айрылып жүрген көп актерінің бірде-бірін місе тұт­пастан, Лениннің рөлін Қарағанды об­лыстық драма театрының белді әртісі Мүлік Сүртібаевқа беретін болды. Мен Свер­д­ловты ойнаймын. Өмірде өте сыпайы бол­ған революционердің рөлі менің оң жамба­сыма келе кетті. Өзі ара-тұра: «Ленинді изучать етіңдер, орыстың пси­хо­логиясы қандай, осыған дейінгі жа­сал­ған кино бейнелерді де қараңдар, са­лыс­ты­рыңдар» деп кетеді. «Біздің сүйікті дәрігер» фильмінде ой­нап, танылып қалған Мүлік аға біздің театрға қабылданған соң да Кебек, Көбей, Жалмұқан, Нарша, Аңғарбай сияқ­ты көптеген сүйекті рөлдерді ойнады. Бірақ неге екенін білмеймін, сол кісі біздің театрдың ансамбліне кіре алмады. Айт­­пағым, әр театрдың өзіне ғана тән ерек­шелігі, тек өз ішінде ғана өзіндік дәс­түр-мәдениетін толықтыра отырып қа­лыптасатын мектебі болады екен. Спектакльдерде де басқа театрдан ауысып келген актерлер бірден белгілі болып тұрады. Мәмбетовтің кезінде сырттан театрға актер көп алынған жоқ. Мүмкін, кілең «сен тұр, мен атайын», шашасына шаң жұқтырмаған дүлдүлдер тұрғаннан кейін керегі де болмаған шығар. – Жаңашылдыққа бой ұрмаса, өнер де астаудағы су секілді қоймалжың тар­­­­тып, қайырлап қалады. Театр өне­рі­­ де кешегіден бүгін өзгеше, жас буын­ның ойынына көңіліңіз тола ма? – Әр буынның арасынан талантты­ла­ры екшеліп шығады. Өнеріне көз тоқ­та­тып қарайтын жастар жоқ емес, бар. Бірақ қа­зір актерлер арасында, театрда жатып кеп бірін-бірі көпіртіп тұрып мақтайтын жа­ғымсыз үрдіс қалыптасты. Бір-біріне «пот­рясающий!» деген сөздерді айтады. Театрға кеше ғана келген жас актер түгілі, суреткерлік шеберлігі бүкіл Одақ­қа дақпырт боп тарап, бұрын-соңды бол­маған құбылыс ретінде бағаланған КСРО халық әртісі, КСРО Мемлекеттік сый­лығының лауреаты Фариданың өзі Мәмбетовтің аузынан мұндай мақтауды өмірі естімей-ақ кетті. Әзекеңнің бар ри­за­шылығы «нормально, дальше продол­жай­мен» шектелетін. Шынында да күн­де­лікті істеп жүрген жұмысы бол­ған­дық­тан мұндай нәрсе өнер адамы үшін қа­лыпты саналуы тиіс. Өйткені, актердің міндетінің өзі – жақсы ойнау. Сол үшін айлық алып отырған қызметі емес пе? Ал, сол «потрясающе» ойнаған әртіс ереңгі спектаклінде бір сөзді ұмытып қалса, жерден алып жерге салып, итін шығарып жамандайды. Кейбір актер өзінің мамандығының сырын да түсінбей ме деймін. Актер де­г­ен – жалғыз. Ең алдымен осыны ұғу керек. Халықтың алдына сахнаға шық­қан­да ешкім де саған көмектесе алмай­ды. Сені теңіздің ортасына әкеп лақ­ты­рып кет­кен сияқты, қайтсең де малтып шы­ғуың керек. Алып шығатын да, абырой бе­ретін де бойыңдағы қасиетің. Асқар Тоқ­панов ұстазымыз: «Абайдан 30 процент үйренсең, өлмейсің. Сол сенің өмі­ріңе азық болады» дейтін. Қалибек Қуанышбаев ағамыз: «Мен Абайды күн сайын оқымасам, түнде ұйықтар алдында қо­лыма бір рет алмасам, жастығымның астын­да жатпаса, сол күнімді босқа өтті деп есептеймін» дейтін еді. Өкінішке қа­рай, жас актерлердің көпшілігі көр­кем әдебиетті оқымайды, кеудесіне тоқымайды. Актерді көргені, естігені емес, ең алдымен оқығаны өсіреді. Көптен бері көкейімде жүрген бір ой, М.Әуезов театрының алтын дәуірін жасаған театр режиссурасының пат­риархы Әзірбайжан Мәдиұлының қазақ өнеріне сіңірген ерен еңбегіне құрмет ретінде ең болмаса бір спектаклін репертуарда сақтап қалу керек еді. Бұл аты мен атағын ғана естіп, өзін білмейтін адамдар үшін «Мәмбетов деген кім, ол несімен мықты болды?» деген сұраққа берілген жауап болар еді. – Аға, әріптестеріңіздің бәрі кино­ға түсіп, дубляждан табыс тауып жат­қан­да, сіз неге ол төңіректен табыл­ма­ды­ңыз? – Мен жас күнімнен тәртіптің адамы болдым. Қатарластарыммен бірге дуб­ляжға да барып көрдім. Дубляж де­генің де өзінше бір әлем екен – Мұхтар Бақтыгереев, Атагелді Смайылов, Мәкіл Құланбаев дегендерің – король, Раушан Әуезбаева, Фарида Шәріпова құрдасым – королева. Табысы деген сұмдық, адамның түсіне кірмейтін қаламақыны күреп тұрып алады. Аузымызды аңқитып тұрып Мұхтар дубляждың ақшасымен-ақ машина мінді. Бірақ, табысын қайтейін, сұмдық лас жер екен. Көрдім де, «жоқ, бұл маған қол емес екен» деп есігін тарс жаптым да, содан қайтып жоламадым. Алайда, дубляждың актерге бере­тін пайдасы да көп. Онда, алдымен, фи­льм­дегі кейіпкердің психологиясын таба­сың. Кейіпкер сөзінің сарынында не бар, қандай астар жасырулы, мәтін, сөз қан­дай мақсатты арқалап айтылып тұр, соны табасың. Мынаны қараңыз, қазақ кино­сының классикасы «Қыз Жібек» фильмі 40 пайыз Фарида Шәріповаға қарыздар. Фариданың дауысы ғажап еді ғой, үні жұпар шашатын. Оның үні жүрекке байлаулы тұрғандай болатын. Фариданың талантты бойында жанға жайлы, жүрекке жағымды, дауыс атаулының алуан атасы тұнып тұратын: бойжеткеннің назды үні, келіншектің әдемі әуезі, кейуананың қажыған қоңыр үні, тіпті баланың балғын, сылдыраған сұлу дауысы дейсің бе, мың түрлі бояу қосып, қырық құбылтып сөй­леу ол үшін түкке де тұрмайтын. Өмір­де де өте сұлу сөйлейтін. Фильмде онсыз да жеңгенің рөлін ойнайтын ұлы ак­три­саның осы шеберлігін мойындаған ко­м­и­ссия фильм түсіріліп болған соң, та­спаны тазалаған кезде Жібектің де, қосымша тағы бір рөлдегілердің де дауысын Фаридаға қайта дыбыстатты. Жібектің жеңгесінің дауысы еркетотай, еріне еркелеп үйренген әйелдің да­уысы. Ал, Жібектің дауысы мүлде бөлек, онда үнемі мұң сезіліп тұрады. Төлеген мен Бекежанның арасына түсіп ажырататын тұсындағы Жібектің дауысын еске түсірейікші. Фарида Жібектің дауысына «Мен үшін қырылысып не болды? Іздесеңдер, менен де өткен сұлуды табасыңдар ғой, азамат бастарыңды төмендетіп не болды сонша?» деген ма­ғы­на жасырған. Әдебиеттің ғана емес, жал­пы өнердің үлкен эстеті ретінде мойын­далған Ғабеңнің өзі таң қалды ғой сон­да. Фарида мәтінді қолына ұстап, көз жү­гіртіп шыққан кейін-ақ кейіпкерінің кім екенін бірден түсінетін. Кейіпкерінің мі­нез-құлқын бірден табады, атмосфера­сына бірден ене кететін. Ұзақ жылдар Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясында сабақ берді, бірақ шәкірттерінің ішінде үлгі алып қалғандары аз. Байқайсың ба, қазір Фаридадай актриса жоқ. Ғасырда бір-ақ рет туатын талантты өнер тұлғасындай өкше басар сіңлілері енді бола ма, болмай ма, оны да білмеймін. – Сіздің «Тазарғың келсе театрға бар», «Өмірдің өзі – театр» атты екі том­­­­­д­ық естелік кітаптарыңыз замандас әріп­тестеріңіз туралы шуақты оқи­­­ға­лар­ға толы болғандықтан, та­­ғы­лым­­д­ы әрі оқуға жеңіл. Тіпті кей­­бір әр­тіс­­тердің пен­делігін де мә­де­ниетті жет­кіз­ген екенсіз. Бір­­туар та­лант­тар­дың бір­шамасы қам­ты­­лып­ты, ал кімдер ту­ралы жаза алмай ке­­лесіз? – Көп жылдан бері Фарида тол­ған­дырып келеді. Фарида туралы сөз толықтай айтылып болған жоқ, оны жанында үзеңгілес жүріп өнер көрсеткен біз айтпағанда, кім айтады енді? Әзекең туралы да айтарым көп. Театрдың бутафория, тігін цехында жұмыс істеп, қарапайым ғұмыр кешкен, бірақ өмірі ғибратқа толы немесе сынағы көп тағдыры өзгеге сабақ боларлық замандастарым болды. Солар туралы жазғым келеді. Байқағаным, жазу өнері өте қиын екен. Ал, әлгі екі кітаптың жарыққа шығуына алдымен газетте жарияланғаны себеп болды. Кітап шыққан соң мақтағандар да, құттықтағандар да көп болды. «Матан туралы неге жазбағансыз, жа­қын досыңыз еді ғой?», «Мұхтарды неге жазбадыңыз, дәмдес болып едіңіз ғой?» дейді. «Театрдың оппозиционері» болған Гүлзипа апам Сыздықова туралы ой мазалайды. Талантты бола тұра, қолдан қы­сым жасалып, дүр-дүлдүлдердің ішінде жана алмай кеткен қасіретті тағдыр иесі. Бірақ осы күнге дейін жаза алмауымның себебі денсаулығыма байланысты ма, әлде басқа себебі бар ма, өзім де білмеймін. «Жазамын» деп оқталып келемін де, ақ қағазға төнгенде, қалшиып қатамын да қаламын. Шындықты жазғым келеді, оқыған адам олардың өнерін дәл мендей сезінсе екен, ұлылығын мендей тан­ыса екен деймін. Мемуарлық дү­ние­лер өте таза және биік мәдениетпен жазылуы тиіс деп ойлаймын. Ол ұрпаққа қалад­ы. Айтудың мәдениетін білсең, әде­бін сақтасаң, дүниеде айтылмайтын шын­дық болмайды. Сахнаның сөнбес шырағына айналған осы тарландардың әрқайсысының шуағы қазақ өнерін жылытып әрі жарқыратып тұруға мәңгі күші жетеді. – Әңгімеңізге рахмет. Әңгімелескен Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ «Егемен Қазақстан» АЛМАТЫ