Таудай тағылым

Ісмет аға өмірі мен қызметінің негізгі кезеңдерін рим цифрымен нөмірлеп, бір парақ ақ қағазға жазып кеткен екен. 1-кезең ауыл мектебінде молдадан оқыған 7 жыл мерзімді қамтиды. Онда осы жылдарда алған білімі мен оқыған кітаптары туралы мынадай деректер келтірілген. Оны өзі араб санымен белгілеген екен. Мен де сол тәртіппен беріп отырмын: 1.Әбжад, аууаз, хұтти, қаламан 2. Әптиек 3. Құран 4. Сопалдиар (шағатай тілінде) 5. Фикайдан (парсыша) 6. Мұхтасар (екі тілде: арабша, парсыша) Бұл келтірілген деректерден ағаның бала кезінде ауыл молдасынан алған білім деңгейін шамалау қиын емес. Біріншіден, араб әріптерінің қыр-сырын, мән-мағынасын түсініп, жақ­сы біліп алған. Екіншіден, әп­тиекті тамамдап, Құран Кәрім­ді түпнұсқадан оқи алатын дәре­жеге жеткен. Үшіншіден, араб-парсы тілдерінен хабардар бол­ған. Төртіншіден, шағатай тілін жақсы меңгерген. Ісмет аға 1921-1922 жылдары Түркіс­тан қаласындағы мек­тепте, 1922-1926 жылда­ры Ташкент қаласындағы Қазақ ағар­ту институтында оқиды. 1926 жылы осы институт қазақ педагогикалық институты болып қайта құрыл­ған кезде соған түседі де, оқуын әрі қарай жалғастырады. Дарын­ды­лығымен, зеректігімен көзге түс­кен студент екінші курсты бі­тір­геннен кейін 1928 жылы қа­зіргі Санкт-Петербург қала­сын­дағы Шығыстану инс­ти­ту­тының түркология бөлі­міне ауы­сады (Ол кезде Түр­ко­логия се­минары деп аталған). Мұн­да ол аттары әлемге әйгілі оқы­мыс­тылардың дәрісін тың­дап, жалпы лингвистикалық, түр­­­кологиялық білім алады. В.В.Бартольд түркі халық­та­ры­­­­­­ның тарихынан, А.Н.Са­мой­ло­­­­­вич жалпы түркология­дан, С.Е.Малов көне түркі жаз­ба ескерткіштерінен, И.Ю.Крач­ков­ский, Н.Я.Марр, И.И.Меща­нинов яфетидологиядан, Л.В. Щерба жалпы тіл білімі мен жалпы фо­нетика пәндерінен дәріс оқы­ған. 1931 жылы Шығыстану инс­титутын бітіріп, Алматыға келе­ді. Ісмет Кеңесбаевтың өмір жолы, еңбекке араласуы, негі­зінен алғанда, осы кезден басталады. Сол жылдары оқу-ағарту мекемелері мен мектептер бағ­дар­ламалар мен оқулықтарға аса мұқтаж еді. Ісмет аға мәдени құ­рылысымызда мәні зор бұл іске белсене араласады. Бас­тауыш мектептің 1-2-сыныптарына арналған қазақ тілі оқу­лығы 1934-1936 жылдары 3 рет басылыпты. Алғашқы басылымы 1938 жылы жарық көрген әліппе 1963 жылға дейін 25 рет қайта басылған. 1949 жылға дейін жеке өзінің авторлығы­мен шы­қса, одан кейін басқа авторлармен бірлесіп жазған екен. 5-6-сыныптарға арнал­ған «Қазақ тілі грамматикасы» да 1942 жылдан 1965 жылға дейін 15 рет қайта ба­сылыпты. Бұл оқулықтың 7 ба­с­ылымы С.Жиенбаевпен, 8 басы­лы­мы А.Ысқақов және К.Аха­­нов­пен бірлесіп жазылған. 1954 жылы жарық көрген «Қазіргі қазақ тілі» жоғары оқу орындарына арналған оқулық ретінде жазылған еді. Осы оқулықтың фонетика бөлімін Ісмет Кеңесбаев жазды. Міне, сонау 30-жылдардан бастап күні бүгінге дейін басылып келе жатқан Ісмет Кеңесбаевтың оқулықтарынан қаншама бүлдіршін сауатын ашып, қаншама студент-жастар ана тілінің қыр-сырына қанығып келеді десеңші?! Ғалымның осы саладағы сіңірген ұлан-ғайыр еңбегін профессор Керімбек Сыздықовтың мына сөзімен әдіптесек: «Қазіргі аға буын, кейбір орта буын өкілдері мектепте академик Ісмет Кеңесбаев жазған «Әліппеден» сауат ашып, орта мектепте сол кісі жазған «Қазақ тілі» оқулығынан тіл ұстартып, жоғары оқу орындарында «Қазіргі қазақ тілі» еңбегінен кәсіби мамандық алған. Олар үшін «Қазақ тілі» пәні мен І.Кеңесбаев есімі егіз ұғым сияқты болғаны анық». Тақырыптық жағынан ға­лымның ғылыми жұмыстары сан салалы болып келеді. Біраз еңбектері қазақ әдеби тілінің проблемалық мәселелерін зерттеуге арналған. Ісмет Кеңес­баевтың «Абай – основоположник казахского литературного языка» деген мақаласы 1955 жылы жарияланды. Бұл мақаласында «Абай Құнанбаев, великий поэт и мыслитель казахс­кого народа, вышел в исто­рию культуры и как осно­вопо­ложник нового казахского литературного языка», деп жазды. Жазба әдеби тіліміздің қайнар көзі туралы сөйлеген сөзінде ғалым «Қазақ жазба әдеби тілінің іргетасын қалаушы Абай мен Ыбырай тілі мәселесі, негізінде, басы ашық, даусыз мә­селе. Ғылыми, әдеби жұрт­шы­лығымыз мәселенің бұл жа­­ғын талассыз деп таниды», десе, әрі қарай «Ауыз әде­биеті тілі мен ауызекі тілді әде­би тіл дә­режесіне жеткізу тради­ция­сының бастамасы Абай, Ыбы­райдан басталған болатын. Ол тек бастама еді. Сан жағы­нан да, сапа жағынан да әдеби тілі­мізді ең жоғары сатыға шы­ғар­ған – қазақ жазушылары», дейді. Ұлағатты ұстаз, көрнекті ға­лым лексикология мен лексикография салаларынан да кесек-кесек дүниелер берді. Түр­­­ко­логияда аз зерттелген лек­­си­­кография теориясынан құн­­ды еңбек жазды («Сөздің ма­ғыналық сипаты хақында», 1959 ж.). Әртүрлі сөздіктерді құрас­ты­руға, редакциялауға белсене ат салысты. Қазақ тілінің үлкен орфо­графиялық сөздігінің екі ба­сылымы да (1963, 1978 жж.) І.Кеңесбаевтың тікелей қаты­суымен, редакциясымен шық­қаны мәлім. Сондай-ақ, түр­кітану тарихындағы тұңғыш сөздік – екі томдық «Қазақ тілі­нің түсіндірме сөздігінің» (1959, 1961) шығуына басшылық етті. 1956 жылы филология ғылымының докторы Т.Жанұ-зақовпен бірлесіп, лингвис­ти­­ка терминдерінің орысша-қазақ­ша сөздігін құрастырып бас­тыр­ды. Ол сөздік 1966 жылы то­лық­­тырылып, қайта басылып шық­ты. «Абай тілінің сөздігі» (1968), 10 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі» (1974-1986), 2 томдық «Орысша-қазақша сөздік» (1978-1981) сияқты лек­си­­кографиялық еңбектердің шығуына редакция алқасының мүшесі ретінде көп еңбек сіңірді. Академик Тіл білімі инсти­тутындағы түркология мен қазақ тілі тарихы бөлімінің басшысы ретінде соңғы жылдары жазба ескерткіштерді зерттеу жұмысына да белсене араласты. «Орта ғасыр ескерткіштерін зерттеу жайында бірер сөз» деп аталатын проблемалық кө­лемді мақала жазып, ең алдымен оларды баспа жүзінде жа­риялап, ғылым игілігіне айналдыру керектігін баса айтты. «Мәдени, әдеби, тілдік мәні зор бұл ескерткіштер проблематикасын тарих таразысына салып, көзден түгелдеп өткізудің тетігі комплексті түрде зерттеуде жатыр», деп түйіндеді. Өзінің ұйымдастыруымен және редакциялық басшылығымен тіл тарихына арналған бірнеше жинақ та жарық көрді. Мәселен, «Қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихы мен даму жолдары» (1981 ж.), «Ескі түркі жазба ес­керт­кіштері туралы зерттеулер» (1983 ж.) деп аталатын екі жинақ шыққан бойда халық арасына тез тарап кетті. Академиктің бар күш-жігерін сарп етіп, ұзақ жылдар бойы ізденіп, арнайы шұғылданып негізін қалаған ғылым салалары – фонетика мен фразео­логия. Фонетика саласынан жазылған «Қазақ тілінің екпін категориясы», «Қазіргі қазақ тілінің дауыссыз дыбыстары», «Осы күнгі қазақ тілінің дауысты дыбыстары», «Қазіргі қазақ тілінің буын категориясы» сияқты мақалалары сонау 1940-1950 жылдары жарық көрген екен. Дыбыс жүйесінің келелі мәсе­лелері жайындағы ғалым­ның әр жылдарда жүргізген осындай зерттеулері «Қазіргі қазақ тілі» (лексика, фонетика) деген кітаптың «Фонетика» бөлімінде жаңадан қайта жинақ­талып, 1962 жылы жарық көрді. Академиктің бұл еңбегінің бел­гілі тіл маманы, білікті ғалым Сейітбек Нұрханов аударған орысша нұсқасы «Современный казахский язык» (Алматы, 1962) атты кітапқа енді. Қазақ тіл білімінде фразео­логизмдердің жиналып, бір жүйеге түсуі және оның теория­сының жасалып, көптеген түйін­ді мәселелерінің шешім табуы І.Кеңесбаевтың есімімен тығыз байланысты. Бұрын-соңды еш­кім қалам тартып көрмеген тіл білімінің осы бір тың жатқан саласымен айналысуды ғалым 1930 жылдардың аяғында қолға алған екен. Отыз жылдан астам уақыт бойында ғұлама тіліміздің мәйегі болып есептелетін тұрақ­ты сөз тіркестерін жинауды әсте тоқтатпаған. Тек жинап қа­на қоймай, ұшан-теңіз материалдар­ды сұрыптап 1977 жылы «Ғылым» баспасынан «Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі» деген атпен жеке кітап етіп шығарды. Бұл – бүкіл түр­кология әлемінде көлем жағы­нан да, сапа жағынан да осы саладағы тұңғыш еңбек болып саналады. Сөздіктің көлемі 88 баспа табақ (711-бет). Мұн­да халық өмірінің әралуан жақ­тарын бейнелеп көрсететін он мыңнан астам фразеологизм қамтылған. Бұл еңбекте тұрақты тіркестерге байланысты терең теориялық тұжырымдар да берілген. Сөйтіп, тіліміздің нақыл сөз байлығының үлкен саласы – фразеология өз алдына дербес пән екендігін дәлелдеп, тұжырым жасады. Бұл теориялық концепция Сөздіктің қорытынды шешімінде анық дәлелденген. Сөздік авторы І.Кеңесбаевқа 1978 жылы Ғылым мен техника саласындағы Мемлекеттік сыйлық берілді. Еңбек жария­ланған бойда белгілі ірі түркі­танушы ғалымдарымыз оны жоға­ры бағалады. А.Н. Кононов, Ә.Нәжіп, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Ш.Сарыбаев, Т.Жанұзақов, шетел ғалымдарынан Т.Текин, И.Циртаутас, т.б. әділ сындар жазды. Сөздік «Шыңжаң халық баспасынан» 1990 жылы араб әрпімен қайта басылып шықты. Сөйтіп, бұл еңбек Қытайда тұратын қазақтардың да игілігіне айналып отыр. Академик І.Кеңесбаев көп жыл бойы басшы қыз­меттерде болды. 1946 жылы 39 жасында Ұлттық академияның толық мүшесі болып сайланды. 1951 жылға дейін оның вице-пре­­зиденті болып, бүкіл қоғам­дық ғылым саласына басшылық етті. 1961 жылдың мамыр айында Тіл мен әдебиет институты негізінде екі дербес институт ашылды. Оның бірі – Тіл білімі институты, екіншісі – Әдебиет және өнер институты деп аталды. Бұлайша бір инс­титуттың екі дербес институтқа айналуына Қаныш Сәтбаев, Мұхтар Әуезовпен қатар, Ісмет Кеңесбаев та бір кісідей ат салысқан екен. Сол 1961 жылдан 1978 жылға дейін Тіл білімі инс­титутын өзі басқарды. Осы жылдары институт жұмысы ілгері басып, оның зерттеулері Одақ көлемінде танылды. Бұл кезеңде қазақ тіл білімінің кемеліне келе зерттелуі, қарыштап дамуы, күллі түркі тілдерінің алдың­ғы қа­тарынан орын алуы І.Ке­ңесбаевтың қайрат-жіге­рінің, ұйымдастырушылық зор қабі­летінің нәтижесі екені даусыз. Алматы қаласында үлкен ғалым, белгілі педагог, қоғам қайраткері Ісмет Кеңесбаевтың атында көше бар. Оңтүстік Қазақстан облысының Созақ ауданын­да ғалым туған ауылдың ең үлкен көше­сін жерлестері Ісмет ағаның атымен атаған болатын. Ал 1996 жылы Таукент поселкесіндегі №36 қазақ орта мектебіне академик-ғалым Ісмет Кеңесбаевтың есімі беріл­ді. Ендігі бір үлкен тілек – респуб­ликамыздағы жоғары оқу орын­дарының біріне ғалымның қасиетті есімі беріліп, алдына бюст қойылса. Бұл – көптеген шәкірттерінің тілегі. Әжібай КЕРІМҰЛЫ, филология ғылымдарының кандидаты, доцент