Жыл өткен сайын Азия-Тынық мұхит аймағының халықаралық саясаттағы рөлі артып келеді. Ол, әрине, жақсы. Дегенмен, ондағы мемлекеттердің экономикалық жағынан дамып, қуаттана түсуі аймақта туындаған дау-жанжалдардың әрі қарай өршуіне себеп болуы мүмкін. Мысал ретінде Оңтүстік Қытай теңізіне қатысты проблемаларды алайық. Бұрындары осы Оңтүстік Қытай теңізіне байланысты мәселелер онша көп сөз бола бермейтін. Соңғы оншақты жылдың бедерінде бұл мәселелер жаһандық сипатқа айналып бара жатқандай. Оның үстіне, оған қатысушы «ойыншылардың» қатары да көбейе түсуде. Олардың арасында әлемдегі ең ірі державалар – АҚШ пен Қытайдың бар екендігі біраз жайдан хабардар етсе керек. Ал дау Қытай мен Вьетнам арасында Парасель және Спартли аталатын аралдарға байланысты туындаған. Кейіндеп Оңтүстік Қытай теңізі аумағында көмірсутегінің мол қорының табылуы бәсеңдей бастаған геосаяси жағдайды қайта шиеленістіріп жіберді. Деректерге қарағанда, мұнда шамамен 11 миллиард баррель мұнай және 190 триллион текше метр газ қоры бар. Теңіз сулары, сондай-ақ балық қорына да бай. Екіншіден, осы теңіз арқылы жылына орта есеппен 5 триллион доллардың жүгі тасымалданады екен. Қазіргі кезде стратегиялық және экономикалық жағынан аса тиімді Оңтүстік Қытай теңізінің аумағынан онымен шектесетін елдер өз үлестерін алу үшін мүмкіндіктің барлығын пайдаланып бағуда. Мысалы, теңіздегі Спартли аралдарына Қытай, Тайвань, Вьетнам, Филиппин және Малайзия, ал Парасель аралдарына Қытай, Вьетнам және Тайвань иелік етуге мүдделілік танытып отыр. Оңтүстік Қытай теңізіне байланысты дау Малайзия мен Вьетнамның Біріккен Ұлттар Ұйымына жасаған ортақ ұсынысынан кейін, тіпті ушығып кетті. Малайзия мен Вьетнам 2009 жылдың 6 мамырында Оңтүстік Қытай теңізінің оңтүстік бөлігі үшін БҰҰ-ның Құрлықтық қайраңның шекаралары жөніндегі комиссияға ұсыныс түсіреді. Ондағы мақсат – теңіз жағалауындағы екі мемлекет қайраңның өздеріне тиесілі шекараларынан 200 теңіз миліндей қашықтыққа созылған аумақты иелену құқығына ие болу. Қытай Малайзия мен Вьетнамның аталған аймаққа ұмтылысын айыптап, БҰҰ-ға наразылық білдірді. Сонымен қатар, Қытай теңізінде өзінің құқықтық құзыретінің бар екенін белсенді түрде жариялай бастады. Осылайша, 2012 жылдың маусымында Қытай Парасель аралдарында орналасқан Санша қаласының әкімшілік мәртебесін аудан деңгейінен Хайнань провинциясының префектурасы деңгейіне дейін көтеріп, осы аймақта Қытай халық азаттық армиясының гарнизоны құрылады деп мәлімдеген болатын. Арада бірнеше жыл өткен соң, Қытай тарапы даулы Спартли аралдарында ұшу-қону жолағын салып, жойғыш ұшақтар, қанатты зымырандар мен радар жүйесін орналастырды. Осының алдында, яғни 2009 жылы Қытай Оңтүстік Қытай теңізі акваториясының 80 пайыздайын өзінің аумағы ретінде жариялауы жағдайды одан сайын қиындатып жіберді. Бұл Филиппинді Гаагадағы төрелік сотқа жүгінуге мәжбүр етті. Сөйтіп, халықаралық трибунал 2016 жылғы 12 шілдеде Спартли аралдарына қатысты Қытайдың бұл аралдарға «тарихи құқығы» жоқ деген шешім шығарады. Әрине, аталған шешім Қытай тарапын қанағаттандырмасы анық еді. Өйткені, Қытай теңіздің басым аумағын өз елінің ажырамас бөлігі санайды. Олар мынадай деректерге жүгінеді. Қытайдың тарихи анықтамасы бойынша, Сиша архипелагын (Парасель) және Наньша (Спартли), сондай-ақ Оңтүстік Қытай теңізіндегі басқа да аралдарды осыдан 2 мың жыл бұрын қытай теңізшілері ашқан. Сонымен қатар, аралдар Сун дәуірінің және одан кейінгі династиялардың картасында Қытайдың жері ретінде көрсетілген екен. Ал аймақтағы өзге мемлекеттердің де қолдарында құжаттары, айтатын уәждері бар. Мысалы, Вьетнам аралдардың бір бөлігін XVI ғасырдан бері бақылауға мүмкіндік беретін куәлікке ие екенін, Филиппин билігі 1529 жылғы Португалия мен Испания арасындағы ықпал ету аймағын бөліп алу туралы Сарагоса келісімін алға тартады. Жоғарыда атап өткеніміздей, Оңтүстік Қытай теңізінде алыстағы АҚШ-тың да мүддесі бар. Кейбір мәліметтерге қарағанда, осы теңіз арқылы өтетін 5 триллион доллар жүктің 1,2 триллион доллары АҚШ-тың еншісіне тиеді. Екіншіден, АҚШ теңіз акваториясының басым бөлігін халықаралық су деп тануды қалайды. Бұл стратегиялық жағынан ерекше маңызды аймақта жүк және әскери кемелердің еркін жүзуіне мүмкіндік береді. Үшіншіден, теңіз аумағында АҚШ-тың да, Қытайдың да әскери-теңіз күштері орналасқан. Осы аймақта елдердің әскери күштері арасында аракідік қарсы тұрушылық сияқты әрекеттердің де болып тұратынын жасыра алмаймыз. Бір жақсысы, оның соңы әзірше қарулы қақтығысқа ұласып жатқан жоқ. Ал даулы аралдарға қатысты мәселелер қашан шешілетіні, оның мәртебесі қашан айқындалатыны белгісіз. Біздіңше, ұзаққа созылатын үдеріс секілді.
Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ, «Егемен Қазақстан»
