Бір қарағанда бұл жаңғырту идеясына, экспортқа дайын өнім ғана шығару қажеттілігі қағидатына қайшы келетін секілді. Алайда, қазіргі кезеңде еліміз экспортының 80%-ын қамтамасыз етіп, экономиканың құрылымында 48% үлесі бар шикізат өндіретін дәстүрлі салаларды экономиканы жаңғыртамыз екен деп екінші сатыға сырып тастауға болмайтын сияқты.
Жолдауда «белсенді геологиялық барлау қажет» делінген. Осы орайда мына мәселеге назар аударсақ. Мұнай-газ кендері алғаш өндірілген кезеңде жер астынан фонтан болып атқылағандықтан, жер бетіне шығару шығындары аз, өзіндік құны төмен, арзанға сатқанның өзінде түсер пайда мол болады. Жылдар өте жер асты қысымы кеміген сайын мұнайды шығару қымбаттай береді, ал сапасы түрлі қосалқы заттар әсерінен нашарлай түседі. Бүгінгі күні елімізде мұнай шығарып жатқан кеніштердің 60 пайыздан астамы кеңестік дәуірде барланып, іске қосылған. Әлемдік мұнай бағасы арзандап жатқанда, табысты азайтпау үшін жаңа кен орындарын ашудың маңызы зор.
Кен өндірісінің экономикамызға бергенінен берері көп, ол үшін жоғарыда аталған дайын өнімді экспортқа шығару қағидатын кен, мұнай-газ өндірісінде де басшылыққа алу қажет. Ол үшін кен, мұнай-газ өндірісінің өнімін сол күйінде экспорттаудан мүлдем бас тарту қажет. Бұл салалардың өнімін өңдеу және қайта өңдеу арқылы неғұрлым дайын өнім деңгейіне жақындатып барып экспортқа шығарса тиімділік әлдеқайда артар еді. Мәселен, мұнайды тек жанар-жағармай деп қарастыру мүлдем қате. Өйткені, мұнайдан 100-ге тарта әртүрлі өнім алынады. Осы дайын өнімдерді экспортқа шығарсақ, табысты айтарлықтай еселеуге болады.
Өткен ғасырдың 90-жылдарында республикаға еңбегі сіңген экономист Жарысбек Абуталипов «біздің мұнай өңдеу зауыттарымыз мұнайды 60 пайыз деңгейінде ғана қайта өңдейді, ал озық елдерде бұл көрсеткіш 95 пайызға дейін жетіп отыр. Мұнайды қайта өңдеу деңгейін шет елдер дәрежесіне көтеру үшін мұнай өңдеу зауыттарын түбегейлі жаңғырту және заманауи технологияларды енгізу қажет», деген болатын.
Содан бері ширек ғасыр өтсе де, бұл зауыттар жаңа инновациялық өнімдер өндіруді қолға алмақ түгілі, экономикамыздың жанар-жағармайға деген қажеттілігін де қанағаттандыра алмай отыр. Дәлірек айтсақ, тек 75 пайызға жуық бензин мен дизель отынын ұсынып, қалған 25 пайызын Ресейге импорттауда. Бұл өз кезегінде ел ішінде ЖЖМ бағасының тұрақсыздығына себеп болып отыр. Егіс науқаны басталар тұста мұнай өңдеу зауыттары «жоспарлы» жөндеуге тұрғызылады, баға да бірден қымбаттайды.
Бұрын ЖЖМ-ның қымбаттауын мұнай бағасының өсуімен түсіндіріп келген олар, енді мұнай бағасы 3 есе арзандағанда неліктен ЖЖМ бағасы толассыз жоғарылап отырғанын тағы да зауыттар қуатының әлсіздігіне жаба салады. Біздің пайымдауымызша, бұл мәселе зауыттардың әлсіздігінен емес, монополияға қарсы тиісті комитеттің бағаны реттеп, қадағалаудағы дәрменсіздігінен туып отыр. Нәтижесінде, барша тұтыну тауарлары мен қызметтер бағасы көлік шығындарының өсуі салдарынан жаппай көтеріліп, инфляцияны одан сайын өршітеді.
Жолдауда осыған орай «Бұл салаларды одан әрі дамыту ісі шикізатты кешенді түрде қайта өңдеуді тереңдете түсумен берік ұштастырылуы тиіс», деп орынды талап қойылған. Кен өндірісінің әлі де Кеңес Одағы кезінен қордаланып, шешімін таппай келе жатқан мәселесі – кеніштен шығарылған кенді біржақты игеру және соның салдарынан тау-тау үйінділердің пайдасыз жер көлемін босқа алып жатуы мен оның қоршаған ортаға зиян келтіруі. Мысалы, темір кенінің құрамында ондаған басқа құнды металдар болатынын ескерсек, шет елдің озық тәжірибесіне сүйене отырып, темірін алып, қалған қалдықтардан үйінді жасамай, кенді неғұрлым жан-жақты игеріп, басқа да қоспаларын қорытып, бөлектеп қолданысқа жаратуға болар.
Сондықтан бірде-бір мамандандырылған кен кәсіпорны басқа қосалқы, ілеспе өнімдерді бөлек шығарып, кен орнын кешенді қолдануға мүдделі болған емес. Ал шет ел тәжірибесіне келсек, қолдануға алған кен орнын кәсіпорын бөліп-жарып, мыс, жез, алтын, тағы басқа деп бөлмей, кешенді түрде бірнеше өнімді сепарациялап шығаруға, кенді еш қалдықсыз өндіруге машықтанған.
Қорыта айтқанда, кен, мұнай-газ өнімдерін өңдеу мен қайта өңдеуді жолға қою арқылы көптеген түйткілді мәселелердің шешім табары сөзсіз.
Жанкелді ШЫМШЫҚОВ,
экономика ғылымдарының
кандидаты
